"Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914-1945", Janusz Odziemkowski, Warszawa 1998 : [recenzja]

Tadeusz Płoski

"Służba duszpasterska Wojska

Polskiego 1914-1945", Janusz

Odziemkowski, Warszawa 1998 :

[recenzja]

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 41/3-4, 281-283

J a n u s z O d z ie m k o w s k i, S łu ż b a d u s z p a s t e r s k a W o js k a P o ls k ie g o , W a r s z a ­ w a 1 9 9 8 (D e p a r t a m e n t S p o łe c z n o - W y c h o w a w c z y M O N ),

D o m W y d a w n icz y B e llo n a , ss. 2 6 4 .

N a k ła d em D o m u W y d a w n ic z e g o B e llo n a przy w s p ó łu d z ia le D ep artam en tu S p o łe c z n o -W y c h o w a w c z e g o M O N u k azała s ię w p o ło w ie roku 19 9 8 k sią żk a (rozp raw a h a b ilitacyjn a) Janusza O d z ic m k o w sk ie g o pt.

Służba duszpasterska

Wojska Polskiego 1914-1945.

N in ie jsz a rozp raw a p o ś w ię c o n a je s t słu ż b ie du szp astersk iej w W ojsk u P o l­ skim w latach 1 9 1 4 -1 9 4 5 . O kres ten, z punktu w id z e n ia fu n k cjo n o w a n ia d u sz ­ pasterstw a w o js k o w e g o , sta n o w i p e w n ą za m k n ię tą c a ło ść . R o z p o c z y n a g o zb roj­ na w a lk a o n ie p o d le g ło ś ć pod jęta w 1 9 1 4 roku p rzez L e g io n y P o ls k ie J ó zefa P iłsu d s k ie g o , a n a stęp n ie inne o d d z ia ły p o ls k ie fo rm o w a n e p o d c z a s I w o jn y św ia to w ej, c o w ią z a ło s ię z p o w o ła n ie m do słu żby, p o raz p ie r w sz y o d p o w sta ­ nia sty c z n io w e g o , p o lsk ich k ap elan ów w o js k o w y c h . K o ń c zy fin ał II w o jn y ś w ia ­ tow ej i utrata n ie z a w is ło ś c i p rzez P o ls k ę . P o roku 1945 d u szp a sterstw o w o j­ sk o w e zn a la zło s ię w zu p e łn ie n o w ej sytu acji praw nej i p o lity cz n e j. Z m ia n ie u le g ły j e g o zadan ia, p o strzeg a n ie je g o roli p rz ez w ła d z e w o js k o w e w kraju. Ten stan rzeczy , z n ie w ie lk im i o d c h y le n ia m i w a ru n k o w a n y m i r o z w o je m sy tu a cji w P o ls c e , trw ał do 19 8 9 roku. D la te g o słu szn e w y d a w a ło s ię p r z y jęc ie cezu ry c za so w ej 1 9 4 5 roku i n ie w c h o d z e n ie w lata P o ls k i L u d o w ej z je j u w a ru n k o w a ­ niam i p o lity c z n y m i i sp o łe c z n y m i oraz o d m ie n n y m p o jm o w a n ie m p rzez w ła ­ dze w o js k o w e i p a ń stw o w e roli i zadań w o js k o w e j słu ż b y d u szp astersk iej.

P racy nadano układ c h r o n o lo g ic z n o -p r o b le m o w y . P rzyjm u jąc z a c e z u r ę c z a ­ s o w ą lata 1 9 1 4 -1 9 4 5 , p o ś w ię c o n o je d e n r o zd zia ł d o ś w ia d c z e n io m d u szp a ster­ stw a p o w sta ń n a ro d o w y ch , kon centrując s ię z w ła s z c z a na p o w sta n iu s ty c z n io ­ w ym . S to s u n k o w o m niej m iejsca p o ś w ię c o n o słu ż b ie du szp astersk iej lat 1 9 2 1 - 1 939, p o n ie w a ż w ie le za g a d n ie ń z w ią z a n y c h z jej fu n k c jo n o w a n iem z o sta ło o b szern ie o m ó w io n y c h w pracy: J. O d z ie m k o w sk i, B . S p y ch a ła

Duszpasterstwo

wojskowe w Drugiej Rzeczypospolitej

Stan w ie d z y o słu żb ie duszpasterskiej w y m a g a ł o d p o w ied zi na sz ereg pytań, a w szczeg ó ln o ści: jak ujm ow ano jej zadania i c z y u leg ły on e m od yfik acjom w in­ teresującym nas okresie, jak ie nadzieje i o czek iw an ia w ią za ły z duszpasterstw em w ładze w ojsk o w e, jaki b ył skład o so b o w y korpusu k sięży kapelanów oraz ich w p ły w na żołnierzy, nastroje w ojska, jak układały się stosunki m ięd zy du szpasterzam i i ka­ drą oficerską. B e z próby rozstrzygnięcia tych kw estii n ie b y ło b y m o ż liw e określe­ nie m iejsca i roli służby duszpasterskiej w W ojsku P olskim lat 1 9 1 4-1945.

A u tor analizu jąc d z ieje słu ż b y d u szpastersk iej w W ojsk u P o ls k im d o strzeg a jej c e c h y c h a r a k te ry sty czn e o ra z b o g a c tw o p r o b le m ó w z ja k im i s i ę sty k a ła i w ro zw ią z y w a n iu k tórych u c z es tn icz y ła . W p rzed edniu I w o jn y św ia to w ej p o

sk ie d u szp a sterstw o w o js k o w e m ia ło za s o b ą w ie lo s e tle tn ią tradycję. N ie u leg ła on a deprecjacji ani z a p o m n ie n iu w n o w y c h w arun kach, ja k ie n ió s ł z e s o b ą p rze­ ło m w ie k ó w razem z n o w y m i ideam i i rad yk aln ym i id e o lo g ia m i. W z m a cn ia ły j ą autorytet K o ś c io ła k a to lic k ie g o na zie m ia c h p o lsk ich , tak m o c n o z a a n g a ż o ­ w a n e g o w ruchy n ie p o d le g ło ś c io w e d z ie w ię tn a s teg o w ie k u i r elig ijn o ść z d e c y ­ dow anej w ię k s z o ś c i p o lsk ie g o sp o łe c ze ń s tw a .

W o p isy w a n y m o k resie d u sz p a sterstw o w o js k o w e p o ja w ia s ię w s z ę d z ie tam , g d z ie fo rm o w a n e s ą o d d zia ły p o lsk ie , n ie z a le ż n ie o d m iejsca i to w a r zy s zą c y c h tem u o k o licz n o ś ci p olity czn y ch . Z a zw y cza j kapelani b yli z ż ołn ierzam i o d p ierw ­ sz y c h c h w il istn ien ia w o jsk a , a w przypadku k lę sk i c z y r o zw ią z a n ia o d d z ia łó w z n a jd o w a li s ię w śró d ostatn ich o p u sz cz a ją c y c h sta n o w isk a . Z d a n iem autora, w e w ła d za ch w o js k o w y c h , p o lity c z n y c h , na le w ic y i p raw icy, n ie b y ło d ysk u sji c z y d u szp a sterstw o je s t w o jsk u potrzeb ne; p rzy jm o w a n o to za fakt o c z y w is ty . Z d e c y d o w a n a w ię k s z o ś ć sp o łe c z e ń s tw a ani w 1918 ani w 1 9 4 5 roku n ie w y ­ ob rażała so b ie istn ien ia W ojska P o ls k ie g o b e z p o lsk ic h k ap elan ów . T radycja i s p o łe c z n e o d c z u w a n ie p o trzeb y d zia ła n ia słu ż b y d u szp astersk iej w arm ii b y ły tak s iln e , ż e k o m u n iśc i - c o p o d k reśla autor s z c z e g ó ln ie m o c n o — tw o rzą c w 1943 roku w o js k o na terenie Z S R R , c z y n ili w ie le starań, a b y j ą z o rg a n iz o ­ w a ć. N a to m ia st p o w o jn ie , d zierżą c w kraju p e łn ię w ła d zy , n ie z d e c y d o w a li s ię na jej lik w id a cję i PR L p ozostała je d y n y m krajem b lok u k o m u n isty czn eg o , w k tó­ rym fu n k cjo n o w a ło du szp a sterstw o w o js k o w e .

D u sz p a sterstw o w o js k o w e . Jak za u w a ż a autor, z a p ew n ia ją c ż o łn ie r z o w i p o ­ s łu g ę religijn ą, r ó w n o c ze śn ie potrafiło w k a żd y m o k r e sie i w k a ż d y c h w aru n ­ k ach d o s to so w a ć in n e o b sza r y sw o jej a k ty w n o śc i d o w y m o g ó w sy tu a cji i aktu­ a ln y ch p otrzeb s ił zbrojnych. N ie jed n o k r o tn ie d z ia ła ln o ść p o z a d u szp astersk a b y ła bardzo r o zleg ła i za jm o w a ła k ap elan om w ie le c za su p r z ez n a c zo n eg o na w y p o c z y n e k . W o k resie m ięd zy w o je n n y m brali u d zia ł w n a u cza n iu an a lfa b e­ tów . P ro w a d zili lek cje na kursach d o k sz ta łca ją c y ch . U c z e s tn ic z y li w akcjach s p o łe c z n y c h , ch a ry ta ty w n y ch , w s p ó łp r a co w a li z o rgan izacjam i m ło d z ie ż o w y ­ m i, w s p ó łu c z e s tn ic z y li w o rg a n izo w a n iu ż y c ia k u ltu raln ego w o jsk a . P o d c za s w o je n p ro w a d zili p racę w y c h o w a w c z ą i o św ia to w ą , ła g o d z ili k o n flik ty , s p ie ­ s z y li z p o m o c ą lu d n o ści c y w iln ej.

P rz ed sta w io n y p rzez autora obraz b y łb y n iep ełn y , g d y b y p o m in ą ł tru d n ości na ja k ie n a p otyk ało du szp asterstw o w o js k o w e . W sp ó łp ra ca z kad rą o fice r s k ą na o g ó ł uk ładała s ię bardzo d o b rze, n ie u n ik n ięto je d n a k k o n flik tó w . P o w sta ły o n e na tle r ó żn ic y w o c e n ie zam ach u m a jo w e g o , p r z y cz y n upadku w 1 9 3 9 roku, na sk utek n ie przestrzegan ia p rzez k a p ela n ó w d rogi słu ż b o w ej. C za sem b y ły e fek te m n ad m iern ych am b icji, urażonej d u m y o fic e r ó w , k ry ty k o w a n ia p rz ez k a p ela n ó w sp rz e cz n e g o z n au k ą K o ś c io ła p o s tę p o w a n ia n iek tó ry ch w y ż s z y c h w o js k o w y c h . N ie w ie lk a c z ę ś ć kadry o ficersk iej n e g o w a ła p o trzeb ę p racy w y ­ ch o w a w c z e j i o św ia to w ej kap elan ów . W latach 1 9 1 8 -1 9 2 0 to b łęd n e s ta n o w i­ sk o w y p ły w a ło g łó w n ie z d o ś w ia d c ze ń ja k ie o fic e r o w ie w y n ie ś li z e sw ej słu ż b y

w arm iach p a ń stw za b o rczy ch . P o d c za s II w o jn y św ia to w ej b y ło p o w o d o w a n e raczej d y sta n sem w o b e c kleru i K o śc io ła oraz n ie u w zg lę d n ia n ie m d o ś w ia d ­ cz e ń m in io n e g o d w u d zies to le c ia . N a c isk o m p o lity c z n y m p o d le g a li obaj b isk u ­ pi p o ło w i. Z w ła sz c z a bp. G a w lin y n ie o m in ę ły intrygi, z a ró w n o w latach m ię ­ d z y w o je n n y ch ja k i na o b c z y ź n ie , p o łą c z o n e z próbam i z m ia n y na sta n o w isk u bisk up a p o lo w e g o .

Jak dotąd k sią żk a J. O d z ie m k o w sk ie g o j e s t p ie rw sz y m i je d y n y m o p r a c o w a ­ n iem u jm u jącym c a ło ś ć p roblem atyk i fu n k cjo n o w a n ia słu ż b y d u szp astersk iej w W ojsk u P o lsk im w latach 1 9 1 4 -1 9 4 5 . D o tk liw ą lu k ą w h isto rio g ra fii j e s t n ie ­ w ą tp liw ie brak, p o z a n ie lic z n y m i artykułam i, p u b lik acji z zakresu d z ia ła ln o ś c i d u szp asterstw a w y z n a ń n iek atolick ich . P o d k reślić je d n a k w y p a d a , ż e w p o lsk ich siła ch zb rojn ych p rzestrzegan o za sa d y p o sza n o w a n ia przek on ań relig ijn y ch ż o ł­ nierza i starano s ię z a b e z p ie c z y ć p o s łu g ę r elig ijn ą w iern y m w s z y s tk ic h w y zn a ń . R ó w n ie ż p o d cz a s II w o jn y św ia to w ej w ła d z e w o js k o w e z d e c y d o w a n ie r e a g o ­ w a ły na sp o ra d y czn e p rzejaw y n ietoleran cji.

Jeśli ż o łn ie r z zd a ł trudny e g za m in , c z y to w w arunkach p o k o ju c z y w o jn y , to ob ok w y c h o w a n ia o d eb ra n eg o w dom u i sz k o le , o b o k ofiarn ej p racy kad ry o f i­ cersk iej, j e s t w tym b e z w ą tp ien ia z a słu g a k s ię ż y k ap elan ów . B y li z nim ca ły c za s, słu ż y li p o c ie c h ą relig ijn ą , p o d n o sili na du ch u i p rzy p o m in a li o o b o w ią z ­ kach. W p ajali patriotyzm , m iło ś ć O jczy zn y , od d a n ie sp ra w ie n a ro d o w ej. P o w a ­ g ą k a p ła ń sk ą p o tw ierd za li słu s z n o ś ć k o n ty n u o w a n ia w a lk i, c o d la w ie lu w ie r ­ n ych b y ło r z e c z ą istotną. D o ż y c ia w o js k a w n o s ili w a rto ści m oraln e i e ty c z n e p o m a g a ją ce przetrw ać najtrudniejsze c h w ile i o ch ro n ić s ię p rzed ś le p ą n ie n a w i­ ś c ią do p rzeciw n ik a . Ta rola d u szp asterstw a w o js k o w e g o p rzez d łu g i c z a s b y ła słab o dostrzegan a lub w r ęc z n ie d o cen ia n a w h isto rio g ra fii w o js k o w e j. P o 1945 roku w ła d z e k o m u n isty c zn e w kraju s to p n io w o o g r a n icz a ły w p ły w k a p ela n ó w na żo łn ierzy . N au k i d u szp a sterzy n ic p rz y sta w a ły do n o w ej r z e c z y w is to ś c i p o li­ tyczn ej.

A u tor rozp raw ę sw o ją opiera d o ś ć gru n to w n ie na źród łach a rch iw a ln y ch k o ­ rzystając z A rch iw u m A r ch id iec ez ja ln e g o w P o zn a n iu , A r ch iw u m K urii D ie c e ­ zjalnej S ie d lec k ie j, A rch iw u m A k t N o w y c h , C en tra ln eg o A r ch iw u m W o jsk o ­ w e g o , A r ch iw u m W o jsk o w e g o Instytutu H is to r y c z n e g o , Instytutu P o ls k ie g o i M u zeu m gen. S ik o rsk ieg o w L o n d y n ie oraz Stu dium P o lsk i P o d ziem n ej w L o n ­ dyn ie. U m ie ję tn ie argum entuje s w o je m y śli dok um en tam i p u b lik o w a n y m i p o ­ ch o d z ą c y m i z ok resu p rzezeń a n a lizo w a n e g o . T reść pracy u b o g a co n a j e s t także p u b lik o w a n y m i p a m iętn ik am i i w sp o m n ie n ia m i. O b fic ie te ż s ię g a d o o p ra co ­ w ań i artyk u łów d o stęp n y ch w b ib lio g ra fii p o lsk iej.

Praca za w iera r ó w n ie ż w y k a z b ib lio g ra fic zn y , in d ek s n a z w isk oraz sk ro m n ą d o k u m en tację z d ję cio w ą . D o d a tk o w y w a lo r u b o g a ca ją cy sta n o w ią ta b ele sta ty ­ sty czn e. N ie u d o ln y m p o z o sta je n atom iast tytu ł sam ej k sią ż k i, który raczej p o ­ w in ien brzm ieć: S łu żb a d u szp a sterska w Wojsku P olskim .

Ks. Tadeusz Pfoski