re c e n z e n to m „ W o jn y f r a n c u s k o - n e a p o lita ń s k ie j 1798-9 r. i u d z ia łu w n ie j L e g io n ó w P o ls k ic h “ — Cz. I: O k re s rz y m s k o -to s k a ń s k i, s. X I, 480; O k re s n e a p o lita ń s k i, s. X I, 372, K r a k ó w 1947-8.
ć w ie r ć w ie k u te m u z a b ra łe m się d o z b ie r a n ia m a te r ia łó w do o k re s u m ię d z y p o w s ta n ie m K o śc iu s z k i a u tw o rz e n ie m K s. W a rs z a w s k ie g o (1795 — 1807). R e z u lta ty sw y c h p o s z u k iw a ń re f e r o w a łe m p a r o k r o tn ie p ro f. Sz. A s k e n a z e m u o ra z n a j w y b i t n ie js z y m je g o u czn io m . S p o tk a łe m się te ż z p o z y ty w n ą o c e n ą t a k w y b itn y c h z n a w c ó w p r z e d m io tu , j a k p ro f . S k a łk o w s k i.
K ie d y w cza sie w o jn y w ię k sz o ś ć m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h do te g o o k re s u u le g ła z a g ła d z ie , s y s te m a ty c z n e m e o d p isy , s ię g a ją c e c y fr y w ie lu ty s ię c y s tro n , s ta ły się ty m c e n n ie js z e d o p o z n a n ia c a łe g o o k re s u i to n ie ty lk o o d n o ś n ie s p r a w p o ls k ic h , a le w w ie lu w y p a d k a c h i o b cy ch .
P o sz e re g u d ro b n ie js z y c h ro z p r a w e k , r e f e r o w a łe m w P A U 20 lu te g o 1939 r. w ię k sz ą p r a c ę p t. K ró le s tw o O b o jg a S y c y lii a W . R e w o lu c ja F r a n c u s k a 1789 — 98. (S p r a w o z d a n ia P A U o ra z B u lle tin d e l'A c a d é m ie d e s S c ie n c e s e t d e s L e tt r e s 1939).
N a m ie s ią c p rz e d w y b u c h e m w o jn y w y d a łe m „ L e g io n y P o ls k ie w w a lc e z p o w s ta n ia m i r z y m s k im i — 1798 r . “ ; n ie b a w e m c a ły p r a w ie n a k ła d z o s ta ł zn isz c z o n y p rz e z h itle ro w c ó w . N ie z ra ż o n y p rz y s tą p iłe m w c zasie o k u p a c ji, w n ie z m ie r n ie tr u d n y c h w a r u n k a c h , do p is a n ia n a s tę p n e j c h ro n o lo g ic z n ie m o n o g r a fii p t. „ W o jn a f r a n c u s k o - n e a p o lita ń s k a 1798 — 9 r. i u d z ia ł w n ie j L e g io n ó w P o ls k ic h “ . J e s ie n ią 1944 r. p r a c a m a z o s ta ła zło ż o n a do o ce n y ta jn e m u U n iw e rs y te to w i K ra k o w s k ie m u , b y ła to je d n a z n a jw ię k s z y c h p r a c p is a n y c h w k o n s p ira c ji.
W k ła d b a d a w c z y p r a c y w y ra ż a się n a o d c in k u h is to r io g r a f ii p o w sz e c h n e j w n a s t ę p u ją c y c h p u n k ta c h : o p ra c o w a n o p o r a z p ie r w s z y d o k ła d n e d a n e s ta ty s ty c z n e d la K ró le s tw a O b. S y c y lii z u w z g lę d n ie n ie m p r z e k r o ju k la s o w e g o lu d n o ś c i, n a p o d s ta w ie m e m o ria łó w C a v a llie ra , C o u tu rie ra , D e lo ste i in .; u s ta lo n o , n a p o d s ta w ie w ła s n y c h b a d a ń , p o sz c z e g ó ln e fa z y a n ta g o n iz m u fr a n c u s k o - n e a p o lita ń s k ie g o i ic h n a s i le n ie ; z b a d a n o w y c z e rp u ją c o n ie z n a n ą p r a w ie „ m a łą w o jn ę c ir c e js k ą “ . O d n a le z io n o n ie o c e n io n e j w a r to ś c i d la te j w o jn y s ta n a r m ii n e a p o lita ń s k o - s y c y lijs k ie j z fin. 22. X I. 1798 r., k tó r e g o u c z e n i fr a n c u s c y , n ie m ie c c y i w ło sc y n a p ró ż n o p rz e z la t a s z u k a li; z u ż y tk o w a n ie je g o p o z w o liło d o p ie ro n a n a u k o w e o p ra c o w a n ie z a g a d n ie n ia . D o
6 23 ty c h c z a s. b o w ie m w s ta w io n o d la a r m ii k ró le w s k ie j „ n a o k o “ c y tr y m ię d z y 40.000 a 120.000 ( ja k to w y k a z a łe m w t. I, 172). P o z a lic z e b n o śc ią c a łe j a r m ii o ra z części je j b io rą c e j u d z ia ł w k a m p a n ii, u s ta lo n o o rg a n iz a c ję i w a rto ś ć b o jo w ą siły z b ro j n ie j, o co d o ty c h c z a s n ie k u s ił się ż a d e n z h is to ry k ó w . S p o rz ą d z e n ie szczeg ó ło w eg o w y k a zu b ite w i p o ty c z e k , w o p a rc iu o n o w y m a t e r i a ł a rc h iw a ln y , o d tw o rz e n ie n ie k tó ry c h z u p e łn ie n ie z n a n y c h , a w k o ń c u k r y ty c z n e o p ra c o w a n ie tr z y d n io w y c h w a lk o N eap o j, p o s u w a ją c h y b a b a d a n ia n a p rz ó d . W p ro w a d z o n o p o z a te m c a łą m a s ę p o p r a w e k i u z u p e łn ie ń do ep izo d ó w , o k tó r y c h ju ż k ie d y ś p is a n o , o ra z n a ś w ie tle ń do c h a r a k t e r y s t y k i w o js k i d o w ó d c ó w f r a n c u sk ic h , c y s a lp iń s k ic h czy rz y m s k ic h . O d n o śn ie L e g io n ó w P o ls k ic h o p ra c o w a n o n a 40 s tr o n a c h s ta n ic h w m o m e n c ie w y b u c h u w o jn y — p r z e k r o ju z aś ta k ie g o d o tą d n i k t n ie ro b ił. W k o ń c u o d tw o rz o n o z n a jw ię k s z ą d o k ła d n o ś c ią u d z ia ł P o la k ó w w te j n a jg ło ś n ie js z e j k a m p a n ii le g io n o w e j. S p ro s to w a n o w z w ią z k u z ty m p rz e m ilc z e n ia i n ie ś c isło śc i h is to r io g r a f ii f r a n c u sk ie j i w ło s k ie j, co s tw ie rd z ił p ro f. J. D u tk ie w ic z w r e c e n z ji z a m ie sz c z o n e j w to m ie 38 P r z e g lą d u H isto ry c z n e g o .
U k a z a n ie się d z ie ła d r u k ie m w 150 ro c z n ic ę p o w s ta n ia L e g io n ó w D ą b ro w s k ie g o p o w ita ła n a u k a p o ls k a z d u ż ą ż y czliw o ścią. O b o k w c z e ś n ie js z e j, w e w n ę tr z n e j o cen y re c e n z e n tó w U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o z 15.V I. 1945 r., u k a z a ły się re c e n z je : m jr a W ł. B o rtn o w s k ie g o (Łódź) w „ B e llo n ie “ , m ies. w o js k . Ł ó d ź I. 1948 r. X X X . z. 1, s. 86-7; d r a J. D u tk ie w ic z a , p ro f. U n iw . Ł ó d z k ie g o w „ P rz e g lą d z ie H is to ry c z n y m “, W a rs z a w a 1948 t. X X X V III, s. 343-6; o ra z d r a S t. P rz e w a ls k ie g o , k ie r o w n ik a w ro c ła w s k ie g o O ddz. M u z e u m W o js k a P ol., w „ N a u c e i S z tu c e “ , k w a r t. V II— IX 1948 t. I X s. 147-8;
N ie b r a k ło te ż k ró ts z y c h z a p is e k w c z a so p ism a c h , ^ ta k ż e w y p o w ie d z i lis to w n y c h . W e w s z y s tk ic h ty c h o c e n a c h , o b o k słó w g o rą c e g o u z n a n ia i z a c h ę ty d o k o n ty n u a c ji d z ie ła , z n a jd o w a łe m p e łn e ż y c z liw e j w y ro z u m ia ło ś c i u w a g i o d n o śn ie n ie d o ciąg n ięć, k tó r e z w d z ię c z n o śc ią p rz y jm u ję , g d y ż b ę d ę je m ó g ł w y z y s k a ć w w y k a ń c z a n e j o b e c n ie m o n o g r a fii p t. „ P o la c y n a s tr a ż y R zpl. P a r te n o p e js k ie j — 1799 r .“ . b ę d ą c e j n ie ja k o z a m k n ię c ie m teg o c y k lu . W ie lk ie n a to m ia s t z d z iw ie n ie w y w o łu je , i n ie ty lk o u m n ie , re c e n z ja doc. d ra E. K ip y , w y d r u k o w a n a w „ P rz e g lą d z ie H is t.“ 1950, t. X L , s. 396 — 400, w k tó r e j w i d a ć w ię c e j te n d e n c y jn e g o w y o lb rz y m ia n ia d ro b ia z g ó w , n iż rz e c z y w is te j m y ś li t w ó r czej i d b a ło ś c i o p o s tę p b a d a w c z y .
N a r e c e n z ję tę o d p o w ie d z ia łe m z m ie js c a , w ię c jesz c z e w 1950 r., p o d w ó jn ą r e p lik ą : w y c z e rp u ją c ą n a 39 s tr. p r z e s ła łe m w m a s z y n o p is a c h do B ib lio te k U n iw e r sy te c k ic h w W a rs z a w ie i K ra k o w ie , s k ró c o n ą — w e d łu g z a le c e ń R e d a k c ji — do „ P rz e g lą d u H is t.“ N ie s te ty , r e p lik a t a n ie u k a z a ła się n a ła m a c h „ P rz e g lą d u H is t.“ w e w ła ś c iw y m c zasie tj. w t. X L I ; o b e c n a , u m ie sz c z o n a z d w u le tn im o p ó ź n ie n ie m , j e s t w e d łu g ż y c z e n ia R e d a k c ji jesz c z e b a rd z ie j s k ró c o n a , t a k że w y s ta r c z a m ie js c a je d y n ie n a n a s z k ic o w a n ie m y c h z a s a d n ic z y c h p o g lą d ó w w te j s p r a w ie i w y k a z a n ie n a p a r u p r z y k ła d a c h , z j a k w ie lk ą r e z e r w ą n a le ż y się o d n o sić do w y p o w ie d z i d r a K ip y .
R e c e n z ja p. K . r a z i p rz e d e w s z y s tk im s u m a ry c z n o ś c ią ; p o z b a w io n a p r a w ie w z u p e łn o ś c i m a t e r i a łu d o w o d o w eg o , w y m a g a od c z y te ln ik a b e z k ry ty c z n e j w ia r y w n ie o m y ln o ść r e c e n z e n ta , co ju ż sa m o p o d ry w a c h a r a k t e r n a u k o w y r e c e n z ji; w d o d a tk u
o m y ln o ść lu b te n d e n c y jn o ś ć r e c e n z e n ta d a się w ie lo k r o tn ie u d o w o d n ić . K ry ty c z n y c z y te ln ik m u s i so b ie z a d a ć p y ta n ie , n a ja k ie j p o d s ta w ie p. Κ ., k tó r y n ie j e s t z n a w c ą s p r a w le g io n o w y c h , a n i s p e c ja lis tą n a p o lu h is to r ii w o js k o w e j, o d są d z a p r a c ę od w s z e lk ie j w a r to ś c i n a u k o w e j, k ie d y z n a n i h is to r y c y w c y to w a n y c h w y ż e j re c e n z ja c h p r z y z n a ją je j sp o re w a lo ry .
A oto p a r ę p rz y k ła d ó w rz u c a ją c y c h w ła ś c iw e ś w ia tło n a w y w o d y p. K.
a) P . K . p isz e : „N ie w ia d o m o p o co i n a co u s iłu je a u to r u w y p u k lić d o n io sło ść i z n a cz e n ie k o n f lik tu n e a p o lita ń s k ie g o , ro z s z e rz a ją c go n a z a g a d n ie n ia p o lity c z n e , s p o łecz n e, re lig ijn e , k u lt u r a ln e , g o s p o d a rc z o -fin a n s o w e a n a o s ta te k i w o js k o w e .“
A ja k ż e p. K . w y o b ra ż a so b ie m o n o g ra fię k tó r e jk o lw ie k z w o je n , k tó r a b y n ie u w z g lę d n ia ła ty c h z a g a d n ie ń ?
b) P . K . z a z n a c z a , że „ c a ły m ó j w y s iłe k u ż y ty n a z e s ta w ie n ia b ib lio g r a fic z n e b y ł do p e w n e g o s to p n ia z b ę d n y i b e z z n a c z e n ia , g d y ż w y rę c z y li m n ie w ty m h is to ry c y f r a n c u s c y jesz c z e w 1935 r., p.p. G. B o u rg in i J. G o d e c h o t; w e d łu g p. K . „ d a li oni w IV zeszy cie C a h ie rs d e la R é v o lu tio n , z a ty tu ło w a n y m „L ‘I ta lie e t N a p o lé o n “ (1796 — 1814) zw ięzły , d o s k o n a ły p rz e g lą d p r o b le m u w ra z z in f o r m a c ją o m a t e r i a ła c h a rc h iw a ln y c h i d ru k o w a n y c h . T e in f o r m a c je p o w in n y b y ły s ta n o w ić p u n k t w y jś c ia d la s p r a w y .“
M u szę stw ie rd z ić , że p . K . p r ó b u je t u te n d e n c y jn ie w p ro w a d z ić w b łą d sz e ro k ie iz e s z e c z y te ln ik ó w , k tó r e n ie z d o b ę d ą się n a s k o n tro lo w a n ie je g o w y w o d ó w . B o ju ż s a m ty t u ł w s k a z u je , że w k sią ż c e tr a k t u j ą c e j o s to s u n k u N a p o le o n a do W łoch, o w o jn ie n e a p o lita ń s k ie j, w c zasie k tó r e j te n ż e p rz e b y w a ł w E g ip cie, m o że b y ć m o w a je d y n ie u b o c z n ie . I s to tn ie w je d n y m z a r ty k u lik ó w G o d e c h o ta s p o ty k a m y 3 -s tro n ic o w ą w z m ia n k ę , w d ru g im , p o d a ją c y m n a k ilk u s tr o n a c h ź ró d ła i b ib lio g ra fie do l a t 1796 — 9, le d w ie k ilk a n a ś c ie w ie rs z y o d n o sz ą c y c h się do w o jn y n e a p o li ta ń sk ie j, p rz y czy m d la il u s t r a c ji w a r to p o d ać, że o lb rz y m ie z b io ry a rc h . M in is te rs tw a W o jn y w P a r y ż u z o s ta ły tu z b y te w t a k k r ó tk im i n ic n ie m ó w ią c y m z d a n iu : „ L i s ty g e n e ra łó w do r z ą d u są g łó w n ie z e b r a n e w A rc h , d e la G u e rre , s e r ia B 3“ . P ro s z ę p o ró w n a ć , o ile z u p e łn ie js z e i in s tr u k ty w n ie js z e j e s t m o je z e s ta w ie n ie i j a k s ła b a m u s i b y ć z n a jo m o ść p rz e d m io tu p. K ., je ż e li m o że t a m te z e s ta w ie n ia u z n a ć za w y c z e rp u ją c e . Je s z c z e g o rzej p r z e d s ta w ia się s p r a w a z d r u g im a u to r e m , w y m ie n io n y m p rz e z p . K . — B o u rg in e m , k tó r y w sw y m a r t y k u le p t. „ N a p o le o n I e t l’I t a li e (1804 —■ 14)“— w ogóle n ie in t e r e s u j e się w o jn ą n e a p o lita ń s k ą 1798 ·— 9, czego m u z re s z tą tr u d n o b r a ć za złe, w o b e c z a s ię g u c h ro n o lo g ic z n e g o je g o p ra c y . N ie m n ie j p o w o ły w a n ie się p. K . n a je g o n a z w is k o w r e c e n z ji — je s t n ie w ą tp liw y m n a d u ż y c ie m .
T y le co do d o sk o n a ło śc i, k tó r e p. K . z n a la z ł w C a h ie rs d e la R é v o lu tio n .
c) Р . К . la n s u je te z ę , że n ie p ro w a d z iłe m b a d a ń a rc h iw a ln y c h , lecz k o r z y s ta łe m z m a te r ia łó w d ru g ie j rę k i, u s iłu ją c z d y s k w a lifik o w a ć m o je rz e c z y w is te i w ie lo le tn ie p o s z u k iw a n ia w a r c h iw a c h z a g ra n ic z n y c h . R zecz tę w y ś w ie tliłe m w y c ż e rp u ją c o w p e łn e j re p lic e ; tu ty lk o zaz n a c z ę , że m a t e r i a łu ź ró d ło w e g o w ła s n e g o m a m n a k ilk a n a ś c ie to m ó w i g d y b y z n a la z ły się n a to fu n d u s z e , to n a ty c h m ia s t p rz y s tą p ię do ic h p u b lik a c ji, b e z w ą tp ie n ia c e n n e j d la h is to ry k ó w .
d) C a ły o g ro m z łe j w o li ·— p r z e j a w i a ją „ z a r z u ty “ p. K, — p rz y w ła s z c z e n ia sobie p rz e z e m n ie d o ro b k u p ro f. A sk e n a z e g o .
625 W ięc 1. — d y m is ji C h ło p ic k ie g o , w b re w m a ło s tk o w e m u p o s ą d z e n iu p. K ., n ie p ró b o w a łe m o d k ry ć , ja k n ie o d k r y ł je j i A s k e n a z y , g d y ż ju ż w r. 1831 b y ła p o d s ta w ą „ O b ra z u cz y n n o śc i w o j. gen. C h ło p ic k ie g o “ . T r z y k r o tn ie p u b lik o w a ł j ą p o te m A sk e n a z y , a le ró w n ie ż tr z y k r o tn ie , o czy m p. K . z d a je się n ie w ie d z ie ć , d r J. S. H a r b u t, a to w 1926 r. w „ K u rie r z e W a rs z .“ , w „ C z a sie “ i w „N ocy L is to p a d o w e j“ (K ra k ó w );, te n o s ta tn i o m ó w ił ją jesz c z e r a z d o k ła d n ie w sw e j m o n o g r a fii o C h ło packim , w y d a n e j w W a rs z a w ie w 1930 r. P r z y k ła d te n m oże b y ć d o b rą n a u c z k ą , że z a jm u ją c się k r y t y k ą tr z e b a d u ż o c z y ta ć i d o b rz e z n a ć fa k ty .
2. — J a k ż e n a c ią g n ię ty j e s t „ z a r z u t“, że „ z b y w a m m ilc z e n ie m w a lo r p o d s ta w o w y c h b a d a ń A s k e n a z e g o n a d L e g io n a m i D ą b ro w s k ie g o w ty m o k re s ie “ . P rz e c ie ż o g ó ln ie w ia d o m o , że A sk e n a z y n a p is a ł h is to r ię p o lity c z n ą L e g io n ó w , n ie z a ś w o j sk o w ą . Z „ m a łą k a m p a n ią c ir c e js k ą “ , o k tó r e j n a p is a łe m 133 s tro n , z a ła tw ił się w je d n y m k r ó t k im z d a n iu (t. I I I 75), zaś c a ły o p ra c o w a n y p rz e z e m n ie n a 850 str. o d c in e k w o jn y f r a n c , n e a p o l. z a m k n ą ł A s k e n a z y , w ra z z p rz y p is a m i, n a 14 s tr. (t. I I I 75 — 84, 407 — 10). C zy w ię c m o ż n a m ó w ić, że z d z ie ła A s k e n a z e g o c z e rp ię p e łn ą d ło n ią “ ? — J e s t to d e m a g o g ic z n y „ z a r z u t“ o b lic z o n y z n o w u n a to , że w ięk szo ść c z y te ln ik ó w r e c e n z ji n ie z a d a so b ie tr u d u , b y s p ra w d z ić — a u w ie rz y n a słow o. Z re s z tą i d zieło A sk e n a z e g o , k tó r e j e s t c h lu b ą n a sz e j li t e r a t u r y n a u k o w e j, w w ie lu p u n k ta c h d ziś m u s i u le c re w iz ji, a n a o d c in k u h is to r ii m ilita r n e j L e g io n ó w a zw ła sz c z a k a m p a n ii n e a p o lita ń s k ie j, n ie m o że b y ć ż a d n ą m ia r ą in a c z e j t r a k t o w a n e — ja k o d o p e łn ia ją c e .
e) „ Z a r z u t“, że n ie z n a m ję z y k a f r a n c u s k ie g o śm ie sz y m n ie , ró w n ie j a k rz e k o m e z n a w s tw o p. K . s to s u n k ó w f r a n c u s k ic h (np. b r a k p o ję c ia o ty m , czy m j e s t d o k to r a t fr a n c u s k i) czy w ło s k ic h (gdzie z a m ia s t k o n k r e tn y c h d a n y c h u ż y w a p. K. z w ro tu : „ n ie sp o só b so b ie w y o b ra z ić “). f) S ro g ie m u a ta k o w i p. K . n a m ó j s ty l czy w y ro b ie n ie p is a r s k ie n ie c h m i w o ln o b ę d z ie p rz e c iw s ta w ić w y p o w ie d z i w te j s p r a w ie w w y m ie n io n y c h w y ż e j re c e n z ja c h o ra z w o c e n a c h d o tą d n ie d r u k o w a n y c h , a p rz y to c z o n y c h za z g o d ą a u to r ó w w p e ł n e j „ O d p o w ie d z i“ , d o s tę p n e j w m a s z y n o p is ie w B ib lio te k a c h U n iw e rs y te c k ic h w W a rs z a w ie i K ra k o w ie . W n i o s e k k o ń c o w y R e c e n z ja n ie p rz y n o s i p. K . z a szczy tu . N ie u s ta lił p. K . s ta n u fa k ty c z n e g o p o d s ta w y ź ró d ło w e j, w b r e w s w y m p rz e c h w a ł k o m , g d y ż n ie m ó g ł teg o u c z y n ić w W a rs z a w ie w 1948 czy 1949 r. g d y n a w e t p ro f. S k a łk o w s k i n ie p rz y p is y w a ł so b ie te j k o m p e te n c ji. N a to tr z e b a b y s o lid n y c h b a d a ń a r c h iw a ln y c h — a n ie p rz e r z u c e n ia k ilk u k s ią ż e k .
N a to m ia s t d o s a m e j re c e n z ji p o d sz e d ł p. K . z u p e łn ie n ie w ła ś c iw ie , g d y ż p is a ł j ą ta k , ja k b y m ia ł do o ce n y ro z p r a w ę czy sto b ib lio g r a fic z n ą . T y m c z a s e m s p r a w a lep szeg o czy g o rszeg o p o d a n ia b ib lio g r a fii (czy źródeł)' j e s t w p r a c y m e j rz e c z ą z u p e łn ie w tó r n ą ; m o g łe m je j n a w e t w ogóle n ie p o d a w a ć , j a k to cz y n i w ie lu h is to ry k ó w , -lub p o d a ć częściow o, k r y ją c c‘o c e n n ie js z e p o z y c je . W sz y s tk o to zaś n ie w p ły n ę ło b y w n a jm n ie js z y m s to p n iu n a w a rto ś ć n a u k o w ą ty c h w y w o d ó w , k tó r y c h s ta n e m f a k ty c z n y m p. K . a n i r a z u n ie z a c h w ia ł.
F a k t, że p. K. u z n a ł się za z w o ln io n e g o od b liższeg o r o z p a tr y w a n ia tre ś c i, je s t rz e c z ą z ro z u m ia łą , bo teg o m ó g łb y d o k o n a ć ty lk o rz e c z y w is ty z n a w c a p rz e d m io tu . T y m b a rd z ie j w ię c r a ż ą k ra ń c o w e w n io s k i p. K ., n ie o p a r te n a p r z e s ła n k a c h p r z y ję ty c h w logice, a z a s k a k u ją c e w s to s u n k u do w n io s k ó w in n y c h re c e n z e n tó w .
