Wojciech Góralski
Nieznane statuty synodu płockiego z
1698 r.
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 26/3-4, 101-111
1983
P r a w o K a n o n ic z n e 26 (1983) n r 3— 4 K S. W O JC IE C H G Ó R A L S K I N IE Z N A N E ST A T U T Y SY N O D U PŁO CK IEGO Z 1698 R. T r e ś ć : W stę p . 1. R e d a k c ja s ta tu tó w . 2. Ź ró d ła s ta tu tó w . 3. P r o b l e m a ty k a s ta tu tó w . Z a k o ń c z e n ie . W stęp
Jakikolw iek w katalo gach synodów diecezjalnych płockich figu ru je niezm iennie synod A ndrzeja C hryzostom a Załulskiago, od by ty w P u łtu sk u w 1698 r. |(!17i—18 VI) i potw ierdzony św iadectw em samego Z a ł u s k i e g o t o 'jednak uchw ały tego zgrom adzenia d ie
cezjalnego pozostaw ały d-o n ied aw na zupełnie nieznane. O dnale zienie w 1963 r. w śród dyssolutów A rchiw um Diecezjalnego w Płocku przez jego d y re k to ra iks. prof. T. Żebrow skiego dziesięciu rozdziałów statutów , stanow iących — jak się później okazało — zaledw ie szczupły frag m en t w iększej całości, uchyliło przysłow io wego rąbka tajem nicy 2. P ełne zaś jej poznanie stało się m ożliwe dopiero w dwadzieścia dw a data później i(1975 r.), k ied y to A rchi w um D iecezjalnem u w Płocku przekazano oryg in aln y kodeks rę kopiśm ienny zaw ierający pełny, oibszerny protokół w ym ienionego synodu, zaw ierający m. in. pozostałe rozdziały (36) uchw ał synodal nych. Ten cenny dla histo rii źródeł poznania kościelnego p raw a polskiego rę k o p is 3 został pierw o tn ie przeznaczony do d ru k u w
1 A. Ch. Z a ł u s k i , E p isto la e h is to r ic o -fa m ilia r e s , t. 2, B ru n s b e r g a e
1711, s. 581— 590; Zob. J . S a w i c k i , S y n o d y d ie c e z ji p ło c k ie j i ic h s ta
t u t y , [w] C o n c ilia P o lo n ia e , t. 6, W a rs z a w a 1952, s. 163— 168.
2 A rc h iw u m D ie c e z ja ln e w P ło c k u (o d tą d : A D P), A k ta sy n o d u d ie c e z ji p ło c k ie j z 1698 r., b ez sy g n .; O d n a le z io n a część s t a tu t ó w d o c z e k a ła się o p ra c o w a n ia W. G a p iń sk ie g o , O d n a le z io n e s t a t u t y sy n o d u d ie c e z ji p ło c k ie j z r o k u 1698. S tu d i u m h is to r y c z n o - p r a w n e , W a rs z a w a 1968 (m p s); A u to r o p u b lik o w a ł n a s tę p n ie f r a g m e n t te j p ra c y : S y n o d d ie c e z ji p ło c k ie j z 1698 r., „ S tu d ia P ło c k ie ” 6 (1978) s. 155— 166. W a r t y k u le ty m o m a w ia się z w o ła n ie sy n o d u , p rz e b ie g o b ra d o ra z u c h w a le n ie s ta tu tó w , n ie p o ru s z a się n a to m ia s t s a m e j te m a ty k i o d n a le z io n e g o f r a g m e n tu s ta tu tó w .
3 A D P , S y n o d u s d io e c e sa n a P lo c e n sis ab III. m m o ac R e v . m o D o
m in o D o m in o A n d r e a C h r y s o s to m o in Z a łu s k ie Z a łu s k i, D ei e t A p o s to li- cae S e d is g r a tia E p isc o p i P lo c e n sis, n o m in a to V a r m ie n s i, in ecclesia c o lle g ia ta P u lto v ie n s i A n n o D o m in i M ille sim o s e x c e n te s im o n o n a g e s i- m o o c ta v o , d ie d e c im a s e p tim a e t d e c im a o c ta v a m e n s is Iu n ii c e le b ra - ta , b ez sygn.
102 Ks. W. Góralski [2] oficynie K sięży M isjonarzy w (Warszawie, lec,z nie do:c:ze;kał się realizacji zam ierzonego przedsięwzięcia.
P ro to k ó ł synodu zaw arty w kodeksie obejm uje n astępujące ele m enty: okólnik koinwakacyjny, protokół czynności synodalnych, przem ów ienie biskupa Załuskiego n a otw arcie synodu oraz u chw a ły synodalne. A naliza w ym ienionych części składow ych nowo od zyskanego kodeksu płockiego {pozwala na ‘m ożliw ie pełne zorien tow anie się w cało,kształcie problem atyki zw iązanej zarów no ze stro n ą form alna synodu Załuskiego, ja k i z jego w łaściw ym w ą t k iem m erytorycznym . Z adanie niniejszego stud iu m ogranicza się wszalkże do zaprezentow ania — w form ie zarysu — jedynie isto t nych m om entów dotyczących sam ych statu tó w synodalnych 4.
1. Redakcja statutów
Z aopatrzone w nadpis: S ta tu ta synodalia Plocensis dioecesis
M .D C XC VIII, die X V II Iunii et seąuentibus sancita w łaściw e
uchw ały synodalne nie p o siadają żadnego w stępu i rozpoczynają się od razu od tek stu pierwszego rozdziału. Nie zaw ierają rów - nietż zakończenia, tek st bow iem u ry w a się n a środkow ym ‘fragm en cie § 12 rozdziału X V III części drug iej, podającego w ykaz d ek a n a tów i parafii. Nie może jed n ak ulegać w ątpliw ości, że jest to osta tn i rozdział statutów , na co w skazuje zarówno sam u kład treści rozdziałów, jak i okoliczność pozostaw ienia przez n o tariu sza zale dw ie jed n ej czystej ikarty na dopisanie b ra k u ją cej części w ym ie nionego p aragrafu. Można bezpiecznie p rzyjąć, iż w zakończe niu tek stu m iała ibyć za w arta klauzula w spom inająca o tym , że uchw alone s ta tu ty synod poddaje autoryteto w i Kościoła, oraz po dana miejscowość (P ułtusk) i data (18 VI 1698 r.). T rzeba ponadto dodać, że frag m en t tek stu zaw arty od w iersza siódm ego od góry n a k. 30 aż do w iersza dziew iątego od dołu n a k. 32v został (prze kreślony. Z aw ierał on — w ram ach rozdz. X III De regularibus części II — fragm enty statu tó w płockich K arola F erdyn anda W a
zy z 1643 r. 5( g,tatutów prow in cjo n aln y ch 6, L istu p astersk ie g o . B ern ard a M aciejow skiego7 oraz K le m e n ty n 8. W ykreślenie tych tekstów w skazuje na zrezygnow anie z nich w w ersji przygotow a nej do d ru k u . J e s t to zupełnie zrozum iałe, gdy w eźm ie się pod uw agę red ak cję całości statutów , w któ ry ch praw odaw ca u n ik a dosłownego i ta k obszernego przytaczania źródeł.
4 A u to r n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia p rz y g o to w u je o b s z e rn ie js z ą m o n o g ra f ię n a t e m a t d z ia ła ln o ś c i u s ta w o d a w c z e j A n d rz e ja C h ry z o s to m a Z a łu s k ie g o ja k o b is k u p a p ło c k ie g o (1692— 1698), p o ś w ię c a ją c je d e n z ro z d z ia łó w s y n o d o w i z 1698 r.
5 A D P , S y n o d u s dioecesana..., jw ., k . 30— 30v. 6 T a m ż e , k. 30v— 31v.
7 T a m ż e , k. 31v. 8 T a m ż e , k . 31v—32v.
13
}
S ta tu ty synodu płockiego z 1698 r. 103 Całość Statutów , zamieszczona gęstym .pismem n a 3'8 k arta ch rę kopisu, składa się z 46 num erow anych i ruibrykow anych rozdzia łów (capita), k tó re zostały zgrupow ane w dw óch osobnych częś ciach (ipartes) inde (posiadających /żadnych nadipiisów czy ru b ry k . Część pierw sza <(ik. 4—fil) obejm uje l28 rozdziałów, (część zaś d ru ga i(k. 21v—42) '— 18. D la każdej części przy jęto odrębną n u m e rację rozdziałów. N iem al w szystkie z nich zostały stara n n ie .po dzielone na nu m erow ane arty k u ły , co przydaje całości duiżo p rz e j rzystości. W yjątkow o tylko .roadz. I i rozdz. X V III w części d r u giej dzielą się n a paragrafy.U kład rozdziałów w .części I 'jest następujący: (cap. I ■— De statutis synodalibus ;(lk. 4—4v); .cap. II — De doctrina Christiana <(-k. 4v—5); ■cap. III — De saoramentis in genere (k. 5—5v); (cap. IV-— De baptismo (k. 5v-—6v);
cap. V — De conjirm atione i(ik. 6v); cap. VI — De SS. Eucharistia ((ik. 6v—7); cap. V II — De SS. Missae Sacrijicio l('k. 7—3); cap. V III — De poenitentia i(k. :8—8v);
cap. IX — De sacris ordinibus f.k. 8v—d0); cap. X — De m atrim onio (k. 10v—11); cap. X I — De extrem a unctione i((k. 11—(12);
cap. X II — De visitatione et cura in firm o ru m (k. 12'—13); ■cap. X III — De officio defunctorum !(.k. 13);
cap. XIV — De sepulturis ((Ik. 13—14);
cap. XV — De testam entis et rebus post obitum clericorum (k. 14—14v);
cap. XVI — De festis :(ik. 14v—(15); cap. XVII — De ieiuniis i(k. 15—15v); cap. XVIII — De indulgentiis (ik. 16);
cap. X IX — De benedictione esculentorum i(k. 1.6—16v); cap. XX — De ecclesiarum restauratione et ornatu (k. 16v—
17);
cap. XXI — De vindicandis iuribus et bonis ecclesiarum <k. 17v);
cap. X X II — De ecclesiis desolatis i(k. 17v); cap. X X III — De libro beneficiorum l(k. 18.—18v); cap. X X IV — De
18v
beneficiorum reparatione et anno gratiae
-—19);
(k. cap. XXV — De <iecim is :(k. 19—19v);
cap. XXVI — De sem inaria i(.k. 19v—20v);
cap. XXVII — De scholis parochialibus et musica (Ik. 20v); cap. X X V III — De capellis (k. 20v—SI).
104 Ks. W. G óralski [4] Część II zaw iera następ ujące rozdziały:
leap. I — De vita et honestate cleri ;(ik. 2.1 v—2.3v); § 1 . D e incontinentia i(:k. 21 v—22v);
§ 2. De ebrietate (k. 22v—23v); § 3. De avaritia j(:k. 23v);
cap. II •—• De habitu cleri |(k. 23v);
cap. III — De D om inis praelatis et canonicis ecclesiae
cathe-dralis Plocensis et collegiatarum (fc. 24—24v);
cap. IV — De vicariis, mansionariis, altaristis ecclesiae
ca-thedralis et collegiatarum (ik. 24v—25); cap. V — De parochis et vicariis eorum (k. 25—26); cap.' VI —• De praedicatoribus (ik. 26—26v);
■cap. V II —• De c o n f e s s a r i i s |(‘k. 26v—i27v);
cap. V III — De c a s i b u s i n d io e c e s i Plocensi sedi o r d i n a r ia e r e s e r v a t i s (k. 27v—-28);
cap. IX — De a p p r o b a t io n i b u s ad C o n fe s s io n e s e x c i p i e n d a s
!(lk. 28’—28v);
cap. X — De exam inatoribus synodalibus f(k. 28v—«29); cap. X I —■ De iudicibus synodalibus i(ik. 29);
cap. X II ■—■ De conservatoribus (k. 29); cap. X III ■—■ De regularibus (ik. 29v—30); cap. XIV — De iudiciali processu l(ik. 32v—34);
cap. XV — T axa iurium cancellariarum tam curiae quam
con-sistorum processus iudiciarü seu quarum vis alia- ru m exp editionum |(k. 34—34v);
cap. X VI — De officialatu Lom zensi (('k. 34v);
cap. XVII — De contributione deputatu Tribunalis Regni
sol-venda i(k. 34v—35);
cap. X V III —• De officio decanorum foraneorum i('k. 35—42); § 1. De congregatione decanali i(lk. 35v);
§ 2. O bservanda ante cogregationem (:k. 35v—36); § 3. Sessio m atu tin a in congregatione (k. 36-—^36v); § 4. P randium j(ik. 36v);
§ 5. Sessio pom eridiana (k. 36v—37v); § 6. De inquisitione {k. 37v—«39v); § 7. Quaestiones casisticae (k. 39v);
§ 8. Post congregationem observanda |(k. 39v);
§ 9. De electione officialistarum decanatus in congregationibus
decanalibus (k. 39v—'40);
§ 10. De visitatione decanali i(ik. 40-40v); § 11. De com m issionibus (k. 40v);
§ 1'2. De proem io et potestate decanorum (k. 40v—41); § 13. De divisione decanorum :(k. 4il—42).
Poszczególne rozdziały oibydwu części są na ogół obszerne, co w sum ie n ad aje całości znacznej objętości, zasygnalizow anej już ilo
[5] S ta tu ty synodu płockiego z 1698 r. 105 ścią k a rt zbioru. Na uw agę zasługuje podział m ateria łu n a dw ie części. W pierw szej re d ak to r sta ra ł się zamieścić sp raw y dotyczące sakram en tó w św. i innych form k u ltu Bożego, sp raw y duszpaster skie i m ajątkow e. W części drugiej natom iast zaw arł w zasadzie treść odnoszącą się do obowiązków duchow ieństw a, zarów no diece zjalnego, jaik i zakonnego oraz (sprawy sądowe. Z arów no w p ierw szej, jak i w drugiej części (kolekcji, poza aktam i n a tu ry ściśle us taw odaw czej, można w yodrębnić jedno stki o ch arak terze zw ykłych uchw ał adm inistracyjnych. N iem al w każdym rozdziale statu tó w
zauw aża się arengę, część dyspozycyjną, a często i san kcję karn ą.
W kom pozycji całości nie u dało się u n ik n ąć pew nych błędów, szczególnie, gdy chodzi o pow tórzenia oraz o potraktow anie różnych m aterii w tych sam ych artykułach . T rzeba jednak powiedzieć, że są to p rz y p ad k i sporadyczne.
N ieznany pozostaje d e k re t p rom u lg acy jn y biskupa Załuskiego oraz pismo aprobacyjne Stolicy Apostolskiej.
■Gdy chodzi o osobę redak to ra statutów , to nie ulega w ątpliw o ści, że b y ł nim prom otor synodu A dam Rost.kow.sk:. W spom ina o tym sam b isku p Załuski, podkreślając zresztą w yb itn ą rolę sw oje go kanclerza w p ra cy przedsynodallnaj9.
2. Źródła statutów
W badaniach n ad jakim ikolw iek sta tu ta m i synodalnym i bardzo doniosły m om ent stanow i ustalen ie ich pochodzenia, inaczej źró deł, z k tó ry c h czerpią sw oją treść. A naliza k ry ty czn a statu tó w płockich w ykazuje, że istn ie je tu ta j kilka niejak o nu rtów , k tó
re w yw arły piętno n a ostatecznym kształcie norm praw nych pod jętych na synodizie. N ależą do nich: postanow ienia isolboru try d e n c kiego, d ek rety Stolicy Apostolskiej, rodzim e s ta tu ty prawiincjonał- ne, praw o diecezjalne, R eform ationes generales biskupia k ra kowskiego M arcina Szyszkowsikiego, (Pismo św. oraz in ne źródła.
R eform istyczne d e k re ty soboru trydenckiego, w cielone już zresz tą w dużej m ierze do diecezjalnych statu tó w przez poprzedników Z a łu sk ie g o l0, stanow iły dlań doniosłe źródło, na iktórym o parł swój pro g ram odnowy soborowej, k ontynuow anej w ciąż od cza sów biskupa P io tra D unin Wolskiego i(;1577—1590) poprzez syno dy: W ojciecha B aranow skiego l(il-5©.3 i 1603 r.), S tanisław a Ł ub ień skiego i( 16:3.2 r.) (i K arola F erd y n an d a W azy |(d'643 r.). Wolę w d ra żania w życie diecezji postanow ień try d en ck ich u jaw n ił Załuski już w Ikillku sw oich przedsynodalnych aktach ustaw odaw czych n ,
9 A. C h. Z a ł u s k i , E p isto la e h is to r ic o -fa m ilia r e s , jw ., t. 2, s. 584.
10 Zob. W. G ó r a l s k i , R e fo r m is ty c z n e s y n o d y p ło c k ie n a p r z e ło m ie X V I i X V I I w ., P ło c k 1983, s. 20— 110.
11 N a u w a g ę z a s łu g u je ro z p o rz ą d z e n ie b is k u p a A. C h. Z a łu sk ie g o z 18 IX 1693 r., A D P , E p isc o p a lia (o d tą d : Ep.) 46, k . 189— 195v.
106 Ks. W. Góralski ,[6] jednak dopiero synod stw orzył .ku 'temu najw łaściw szą okazję. W praw dzie s ta tu ty iz ,1608 r.- nie cytują zb yt często postanow ień Tridem tinum exp.ressis verbis, niem niej czerpią z nich w dziew ięt nastu fragm entach. T rzeba powiedzieć, że korzystając z uchw ał soborow ych red a k '.or w ykazał daleko posuniętą samodzielność, u nikając dosłownego pow tarzania za źródłam i. T rudno tu .nawet mówić o przeróbkach stylistycznych tek stu . S form ułow ania sta tu tó w idą bow iem w k ie ru n k u zupełnie swobodnej red ak cji za kreślonej potrzebam i (lokalnymi, w bardzo ogólnym tylko naw iązy w aniu do dekretów trydenckich. Widać tu jedn ak do brą znajomość tych .ostatnich u kanclerza biskupiego.
(Szereg k o n sty tu cji papieskich i dekretów (kongregacji rzym skich uzupełniło reform istyczne postanow ienia trydenckie, stąd też sta tu ty Załuskiego odw ołują się także i do tych norm , zarów no p o w szechnych, jak i w ydanych jedynie dla Polski, a więc p a rty k u la r nych. Aż w 13 przypadkach .zbiór płocki czerpie z tego rodzaju źródeł. R edakcja statu tó w w ym ienia w danym m iejscu jedynie im ię papieża, (lecz n ie w skazuje n a dokum ent, o k tó ry chodzi. Bez tru dn ości jedn ak m ożna tu odnośne źródła zidentyfikow ać.
Obficie, bo aż w 42 artykułach, s ta tu ty płockie korzystają z po stanow ień polskich synodów prow incjonalnych, (szczególnie z XVII w. U derza tu ta j czętste naw iązyw anie do odnośnych dyspozycji L istu pasterskiego M aciejowskiego, szczególnie w sakram entologii. W 16 m iejscach synod płocki naw iązuje do ustaw odaw stw a p ro w incjonalnego bez w yraźnego odw oływ ania się doń. I tu ta j re d ak to r ujaw n ił pełną sam odzielność w posługiw aniu się tym w ażnym rodzajem źródeł.
Szerokim echem odbijają się w s ta tu ta c h płockich także przepi sy rodzim ego p ra w a diecezjalnego, szczególnie zaś n o rm y samego biskupa A ndrzeja C hryzostom a Załuskiego z okresu przedsynodal- nego. Oprócz tego ustaw odaw ca naw iązał do daw nych statu tó w diecezjalnych swoich poprzedników , zwłaszcza W ojciecha B arano w skiego. W sum ie do p raw a diecezjalnego sięgnięto w 36 a rty k u łach. N a uw agę zasługuje fakt, iż w k ilk u n a stu frag m en tach ko lekcja pow tarza dosłownie, często obszerne sform ułow ania .rozpo rządzenia biskupa Załuskiego z 18 IX (1693 r . 12 Użycie tego rodza ju m etody, stanow iącej w yjątek w p ra c y redak cyjn ej, m ożna w y tłum aczyć zarówno doniosłością odnośnych treśc i tego, niedaw no przed synodem wydanego ak tu ustawodawczego biskupa, jalk rów nież okolicznością, że jago redaktorem by ł (również w spom niany już kanclerz biskupi, w łasne więc tek sty uznał tu ta j za odipo wie dnie.
Z krakow skich I{eform ationes generales biskup a (Szyszkowskie- go zaczerpnięto treść w trzech (miejscach statu tó w płockich.
G dy chodzi o Pism o św., uderza tu taj w y jątk o w y u m iar re d ak 12 T a m ż e , p a ssim .
m
S ta tu ty synodu płockiego z 1698 r. 107 tora. Gdy np. sta tu ty B aranow skiego 'z 1593 r. sięgnęły bardzo szeroko do 'tego rod zaju źródła, s ta tu ty Załuskiego uczyniły to za ledw ie dw ukrotnie.Sporadycznie wreszcie w zbiorze w ykorzystano synody p a rty k u larn e spoza Polski, ojców Kościoła oraz rytuał.
A nalizując 'referow ane sta tu ty płockie i zestaw iając je ze s ta tu tam i innych współczesnych im synodów diecezjalnych w P o l sce, tru d n o jest w skazać na zależność ty ch (pierwszych od jakie gokolw iek wzorca.
3. P roblem atyka statu tó w
O bszerne s ta tu ty A ndrzeja C hryzostom a Załuskiego obejm ują sw oją tem aty ką bardzo szeroki — najogólniej już w yżej wyszcze gólniony — zakres sp ra w należących do różnych dziedzin życia (kościelnego. U w zględniając ak tu aln e ipotrzefoy diecezji, p raw o d aw ca m iał n a uw adze izarówno poziom życia duchow ieństw a oraz je go oddziaływ anie duszpasterskie, jaik rów nież życie religijoo-m o^ ra łn e w iernych. D okładniejsza eiksploracja obfitej treści statu tó w upow ażnia do w y od rębnienia tu ta j n astępujących g ru p tem atycz nych: obowiązki (beneficjatów, służba Boża, karność kapłańska, k a pituły, zakony, życie chrześcijańskie, sp raw y m ajątkow e, sp raw y sądowe. O drębne m iejsce nadeży przyznać zarządzeniom adm ini- stracyjno-sądow ym nie stanow iącym aiktów n a tu ry ustaw odaw czej.
W zakresie obow iązków beneficjatów praw odaw ca, naw iązując do uchw ał soboru trydenckiego, zw rócił uw agę n a (rezydencję p ro boszczów oraz n a troskę o stan św iątyń, zniszczonych w w ojnie ze Szw ecją. Ta ostatnia spraw a stanow iła wówczas znaczny p ro b le m w diecezji, co b iskup skonstatow ał podczas w izytacji p arafii na kilka la t przed synodem 13. W ydane w tej m ierze przepisy n a cechowane są dużą niekiedy drobiazgowością i u jaw n iają zmysł praktycznego zarów no samego ustaw odaw cy, jak i red ak to ra s ta tu tów.
Zagadnienia zw iązane ze służbą Bożą zajęły w zlbiorze Załuskiego najw ięcej m iejsca. O rdynariusz, m ając na uw adze tro sk ę o podnie sienie poziomu życia .religijnego w iernych, unorm ow ał tu ta j sze reg dziedzin: nauczanie, spraw ow anie i przyjm ow anie sak ram en tów św., inne iformy k u ltu Bożego, m iejsca św ięte. W ydane w tym względzie dyspozycje n ie odbiegają •— w zasadzie — od spo ty ka nych w tej m aterii w sta tu ta c h inny ch ipotrydenokieh synodów diecezjalnych. U derzają jedn ak w sta tu ta c h płockich rozm iary sa- kramentotlogii, .osadzonej przede w szystkim w „P asto raln ej” M a ciejowskiego. Drobiazgowość przepisów, np. co do zanoszenia i u -13 Zob, A D P , A c ta v is it, gen. 1693 an., b e z sy g n . o ra z L ib e r d e c r e to r u m
108 Ks. W. G ó ralsk i 18
]
dziełania kom unii św. chorym, stanow i re zu ltat sięgnięcia tu taj rów nież do wcześniej w ydanych (przez samego Załusikiego aikłów p ra w n y c h 14. O ryginalne są przepisy o spowiedzi d la kapłanó w obciążonych nałogam i, ja k rów nież o sipowiedzi w ielkanocnej w ier nych i zw iązanych z n ią specjalnych k a rtk a c h . W zakresie m a ł żeństw a godne uw agi są n orm y podkreślające doniosłość bad an ia stan u wolnego nupturienitów, szczególnie kobiet. P raw odaw ca prze strzegł proboszczów rn.iin. przed błogosław ieniem zw iązków ’m ał żeńskich w p rzypadkach stw ierdzonych oznak .przymusu, pod sa n kcją u tra ty beneficjum 15. Cała safcram entologia nacechow ana jest — w sposób wybiitny •—■ ujęciem duszpasterskim norm praw nych. A spekt ten dom inuje zresztą w szeregu innych dziedzin ustaw o daw stw a Załuskiego.W przedm iocie innych form k u ltu Bożego szczególnym kolorytem odznacza się rozdział De benedictione esculentorum ,16 którego dys pozycje p raw n e w yw ołują refleksję nad zjaw iskiem zapom inania o sakraln ym charakterze niektórych obrzędów religijnych.
K arność k ap łań sk a — dziedzina, w k tó rej reform a try d en ck a cią głe odbijała się szerokim echem — została u ję ta w sposób bardzo oryginalny. P raw odaw ca diecezjalny wychodząc z założenia, że źró dłem wszelkiego zła w życiu duchow nych pozostają wady: zm ysło wość, nadużyw anie alkoholu i chciwości —■ wokół tych bolączek skoncentrow ał sw oją uw agę. A rt. 2 w § 1 — De incontinentia roz działu I De vita et honestate cleri (część II) 17 ^tanow i kolejny prze jaw zdecydow anej i konsekw entnej w alki prow adzonej w rodzim ym ustaw odaw stw ie kościelnym z konkub inatem duchow nych. In te re su jąca jest in te rp re ta c ja ustaw odaw cy diecezjalnego odnośnych d ys pozycji soboru trydenckiego18 w przedm iocie k a r przew idzianych dla duchow nych pozostających w konkubinatach, zredagow ana w sześciu p un ktach 19. Całą zaś dziedzinę karności kap łań skiej przenika duch n a w skroś relig ijn y i ascetyczny. Biskup kreśli tym sam ym —■ — w sposób pozytyw ny — sylw etkę duchow ą kapłana, przypom ina jąc m u o istotnych konsekw encjach pow ołania do służby Bożej.
W oparciu o bardzo szeroko potrakto w an e przepisy dotyczące obo w iązków dziekanów i odbyw ania kongregacji dekana.lnych w ypa dnie przyjąć, iż Załuski przypisyw ał w yjątko w ą rolę w ym ienionym urzędnikom biskupom w teren ie diecezji, gdy chodzi o podnoszenie
14 T a k n p . w a r t . 2 ro zd z. V I D e S S . E u c h a r is tia części p ie rw s z e j s ta tu t ó w p ra w o d a w c a s ię g n ą ł do d y sp o z y c ji w y d a n e j p rz e z sie b ie i n s t r u k c j i z 14 V I 1697 r . w s p r a w ie n o s z e n ia k o m u n ii św . c h o ry m w P u łtu s k u . Zob. A D P , E p . 46, k. 478— 485. 15 A D P , S y n o d u s d io ece sa n a , jw ., k. 10v (cz. I, ro zd z. X , a r t . 1). 16 T am że, k. 16— 16v (cz. I, ro zd z. X IX ). 17 T a m ż e , k. 21v. 18 P o r. C onc. T ń d ., sess. X X V , c. 14 d e re f . 19 A D P , S y n o d u s d io e c e sa n a , jw ., k . 22—22v.
m
S ta tu ty synodu płockiego z 1698 r. 109po,ziarnu życia kapłanów . Doskonale u jęte dyspozycje o w spom nia nych kongregacjach, zredagow ane bodaj korzystniej niż w R efor-
maticmes Szyisizkowskiego, zdały już uprzednio p ró b ę życia, stan o
wiąc przedm iot biskupiego rozporządzania przedisynodalnego 20. W oparciu o to rozporządzenie kongregacje odbyły się pod przew od nictw em kanclerza A dam a Rostkow skiego 21.
Poza dziedziną kongregacji należy zdecydowanie zasygnalizo wać także o ryginalne ujęcie no rm w przedm iocie w izytacji dzie kańskich 22.
G dy chodzi o k ap itałę k a te d ra ln ą oraz dwie kolegiackie — św. M ichała w P łocku i św. M ateusza w Puitulsku, to m om entem cha rakterystyczny m pozostaje .powrót do d aw n ej p ra k ty k i tzw. sk ru - tiniów , p rzeprow adzanych podczas sesji gen eraln y ch k a p itu ły k a ted raln ej. Św iadczy to o dom inującym także w w ielu in ny ch roz działach statu tó w duchu troski biskupa o poziom życda i reform ę obyczajów. Za w ym ow ny sym ptom w tym w zględzie może uchodzić ponadto polecenie, aby podczas sesji zw yczajnych w ym ienionego kolegium kanonickiego nie zajm owano się w yłącznie sp raw am i m a jątkow ym i, lecz tak że podejm ow aniem uchw ał zm ierzających do skuteczniejszego przestrzegania przez p ra ła tó w i kanoników dy scypliny k o śc ie ln e j23.
Dążność do unorm ow ania antagonizm ów i ko nfliktów pom iędzy duchow ieństw em p arafialny m a zakonnym cechuje szczupłe noirmy w zakresie p ra w a zakonnego 24.
Dużą wagę przyw iązyw ał ustaw odaw ca diecezjalny do dziedziny życia chrześcijańskiego. P odkreślenie ro li poznaw ania n au k i w iary przez w iernych, troska o szkolnictw o parafialne, akcentow anie obow iązku przestrzegania postów i św ięcenia dni św iętych — ' to istotne m om enty, ku któ ry m zw róciły się statulty. Znam ieniem oryginalnym są dyspozycje rozdziałów De scholis parochialibus et
m u s ic a 25 oraz De ca p e llis26 w przedm iocie rozw ijania m uzyki
i śpiew u kościelnego.
W rzędzie sp raw m ajątkow ych akcent praw o daw cy spoczywa n a trosce o odzyskanie (lub utrzy m an ie p ra w Kościoła, rew ind yk ow a nie dziesięcin oraz sporządzanie testam entów p rzez duchow nych. Podstaw ow e dyspozycje statu tó w u trzy m an e są w d uch u „P
asto-20 Zob. P ro c e ssu s de c o n g r e g a tio n ib u s d e c a n a lib u s in to ta d io e c e si
p er P e r illu s tr e m R o s tk o w s k i h a b e n d is (23 I I I 1693 r.), A D P , E p. 46,
k . 30— 33.
21 Zob. A D P , A c ta v is it, g en ., jw . o ra z L ib e r d e c r e to r u m , jw . 22 A D P , S y n o d u s d io ece sa n a , jw ., k. 40 (cz. II, ro z d z . X V III, § 10). 23 T a m ż e , k . 2H, (cz. II, ro zd z. I I I , a r t. 1).
24 T a m ż e , k . 29v—30 (cz. II , ro zd z. X III). 24 T am że, k. 20v (cz. I, ro zd z. X X V II). 26 T a m ż e , k. 20v— 21 (cz. I, rozdz. X X V III).
110 Ks. W. G ó ralsk i
[
10]
ra ln e j” Maciejowskiego, do którego to źródła Załuski -wyraźnie lufo ubocznie odwołuje się 27.
iWśród dw óch rozdziałów -poświęconych spraw om sądow ym nie dostrzega się przejaw ów oryginalności. *
iZa najdonioślejszą sp raw ę n a tu ry adm inistracy jnej u regu low a n ą statu tam i synodalnym i trze b a niew ątpliw ie uznać utw orzenie nowego oficjalatu okręgowego w Łom ży 28.
T ak więc obszerne s ta tu ty płockie unorm ow ały szereg donio słych dziedzin życia diecezjalnego, stanow iąc mocne ogniwo w d łu g o trw ały m procesie w d rażania w życie k leru i lud u Mazowsza re form y try denckiej.
Zakończenie
Z aprezentow ane najogólniej statiuty synodalne A ndrzeja C hry zostom a Załuskiego z 1698 r., jednego z najw y bitniejszy ch rz ąd ców diecezji w Polsce w tym okresie, pozostają znakom itym pom nikiem ustaw odaw stw a synodalnego nie tylko w dziejach synodów płockich, lecz tak że w szerBz-ej skali. Gdy chodzi o diecezję płoc ką, to tak jak pierw szym echem, k tó ry m szeroko odbiła się re fo r m a soborow a b y ł synod B aranow skiego z 1593 r., ta k synod Za łuskiego stanow ił tu niew ątpliw ie kolejne, h arm o n ijn e i spotęgo w ane podtrzym anie tego echa, choć w międzyczasie odbyło się k ilk a synodów o m niejszej jed n ak doniosłości. Co się zaś tyczy m iejsca kolekcji płockiej z 1698 r. na arenie krajow ej, to jakkol w iek ostateczne zajęcie tu ta j stanow iska w ym aga szerszych badań -porównawczych, można jedn ak powiedzieć, że w śród odbytych w drugiej połowie XVII w. zaledw ie 10 synodów diecezjalnych 29 synod płocki w yróżnia się obfitością m ateria łu ustawodawczego.
N aw iązanie do dekretów trydenckich, szerokie osadzenie dyspo zycji p raw n ych w ustaw odaw stw ie prow incjonalnym , oparcie się na w ielu w łasnych, spraw dzonych w p ra k ty c e diecezjalnej ak tach p raw n ych z okresu przedsymodainego, p rag n ien ie ‘zaradzenia a k tualn y m potrzebom diecezjalnym poznanym podczas w izytacji, w reszcie doskonała re d ak cji doświadczonego i p rak tycznie n a s ta wionego kan clerza biskupiego, d o k to ra obojga ipraw i d ok tora t e ologii — to n ajbardziej uderzające w alory statu tó w Załuskiego.
Statuti ignoti di sinodo di Płock nel 1698
B e n c h e n e i c a ta lo g h i d e i s in o d i d io c e s a n i d i P ło c k (in P o lo n ia ) fi- g u ra s s e c o s ta n te m e n te il sin o d o te n u to d a l v esc o v o A n d r e a C ris o sto m o
27 Zob. n p . A D P , a r t . 3 ro zd z. X V D e te s ta m e n ti s e t r e b u s p o st o b i-
t u m e le r ic o r u m części I.
28 A D P , S y n o d u s d io ece sa n a , jw ., k. 34v (cz. II, ro zd z. X V I).
29 Z ob. B. K u m o r , D zie je u s tr o ju k o śc ie ln e g o w P olsce. W : H is to
[
11]
S ta tu ty synodu płockiego z 1698 r. 111Z a łu s k i n e l 1698, gli s t a t u t i s te s s i sono s t a t i s c o p e r ti solo n e l 1963 (u n f r a m m e n to ) e q u in d i n e l 1975, q u a n d o il p ie n o p ro to c o llo m a n o s c ritto de:l sin o d o r i to r n ó a ll’A x ch iv io D io c e sa n o d i P ło c k .
L a re d a z io n e d e g li s t a tu t i c o n tie n e 46 v a s ti c a p ito li r a g r u p p a t i n e lle d u e p a r t i seco n d o le m a te r ie . L e p r i n c ip a l i f o n ti d e g li s t a t u t i c o s titu - isco n o i d e c r e ti d e l co n cilio d i T re n to , i d e c r e ti d e lla S. S e d e , le co- s titu z io n i p ro v in c ia l! d i P o lo n ia , g li s t a t u t i dei s in o d i p r e c e d e n ti d i P ło c k n o n e h e g li s t a t u t i d i a l t r e diocesi. L e d is p o siz io n i g iu r id ic h e d e g li s t a tu t i s in o d a li si re f e ris c o n o a lle n e c e s s ita o u t i l i t a p a r t ic o l a r i d e l c le ro e d e l p o p o lo d e lla d io c e si d im o s tra n d o n e l su o co m p le sso u n ’ a s p e tto r ifo rm is tic o .
I n q u e s to sag g io 1’a u to r e a w i s a u n o s tu d io m o n o g ra fic o s u l l’a t t i v i t a le g is la tiv a d i Z a łu s k i d i c u i il sin o d o m e r it a u n ’a tte n z io n e s p e c ia le n e i c o n f r o n ti a i s in o d i t e n u t i in P o lo n ia in q u e l p e rio d o .
