Jan Zabłocki
Si mulier vinum bibit condemnatur
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 32/1-2, 223-232
Prawo Kanoniczne 32 (1989) nr 1—2
JAN ZABŁOCKI
SI MULIER VINTJM BIBIT CONDEMNATUR
Na czele rodziny rzym skiej stał niezależny od nikogo naczel nik domu — pater fam ilias, którego w ładzy podlegała cała fa m i
lia. W yrażenie pater fam ilias składa się ze zbitki słów, z których
każde ma w ielorakie znaczenie. T erm in p a te r 1 oznacza rodzica, chociaż jest używamy także w odniesieniu do głowy rodu (pater
gentis). Również członkowie senatu nazyw ani są patres. T ytuł pa ter odnosi się ponadto do bóstw np. pater N eptunus, czy m itycz
nych przodków jak np. pater Aeneas 2. Także term in fam ilia jest w ieloznaczny3. Z p u n k tu w idzenia praw nego oznacza on całość złożoną z osób i rz e c z y 4. W węższym znaczeniu obejm owano tą n azw ą albo wolne osoby pow iązane ze sobą węzłam i praw nym i, albo przynależny do tych osób m ajątek w raz z niew olnikam i. W najw ęższym znaczeniu pod tą nazw ą rozum iano niew olników (fa milii) 5.
Pojęcie pater fam ilias oznacza zarów no właściciela m ajątk u jak i zw ierzchnika osób będących pod jego w ładzą 6, któ ry jest głową domu i sym bolem trw a n ia rodziny; pośrednikiem m iędzy ducham i przodków i żyjącym i 7.
Pater fam ilias będąc pośrednikiem m iędzy przodkam i i resztą
1 Na 'temat etym ologii słow a pater por. A. W a l d e — J. B. H o f f m a n n , Lateinisches etymologisches W örterbuch3, II, Heidelberg 1954, s.v. Pater, s. 262 i n.
2 Na tem at różnorakiego znaczenia term inu pater w źródłach por. Ae. F o r c e l l i n i , L exicon Totius Latinitatis, III, Pataviii 1940, s.v. Pater, s. 592 i n. Por. też C. L o n g o , Corso di diritto romano, Diritto di famiglia, Milano 1946, s. 6 i .n.
3 Na tem at etym ologii słow a fam ilia por. A. W a l d e — J. B. H o f f m a n , dz. cyt., I, Heidelberg 1938, s.v. Fam ulus, Farmliat s. 452..
4 Por. M. K a s e r , Das römische Privatrecht2, I, München 1971, s. 50.
5 Punktem w yjścia na oanaczenie poszczególnych kręgów rodziny jest komentarz Ulpiana do edyktu (D. 50.16.195.il—-5). Por. też M, W y-s z y ń y-s k i, Prawo rzym skie, II, Prawo fam ilijne, Warszawa 1958, s. 23; M. K a s e r, RPR2, I, s. 50 i n. z cytoiwaną tam literaturą.
6 Por. M. K a s e r, Der Inhalt der patria potestas, ZSS Rom. Abt. 58 (1938) s. 62 i n.
7 Pocr. C. W. W e s t r u p , Introduction to Early Roman Law, I, Co- penhagen—London 1944, s. 45 i n.; P. D e F r a n c i s ci , Primordia c i vitatis, Romae 1959, s. 151 i n.
224 J. Zabłocki [2] rodziny jest dla rodziny postacią centralną, k tó rej podporządko w ani są wszyscy jej członkowie. Jednocześnie osoby podległe w ła dzy patris fam ilia, wchodzące w skład rodziny, dzieliły z nim stanow isko społeczne, polityczne, korzystały z jego opieki, a po jego śm ierci z reguły dziedziczyły jego m ajątek i k u l t 8. Naczel nikiem rodzimy m ającym władzę nad podległym i osobami, jak w skazuje sam a nazw a — pater familias, mógł być tylko m ężczy zna, obyw atel rzym ski. Zaznaczyć jed nak należy, iż pater fa m i-
lias oznacza stanow isko praw ne w rodzinie. Może zajm ować je
naw et niedojrzały — im puber, jeszcze niezdolny do rodzenia dzie ci, czy dorosły pozbawiony już zstępnych, a także syn em ancypo- wany, k tó ry posiada żyjącego ojca 9.
W ładza patris fam ilias, pierw otnie jednolita w stosunku do wszy stkich osób, była jeszcze w okresie U staw y X II Tablic m ało zróż nicow ana i nazyw ała się m anus. Pojęcie to oznaczało ręk ę — rękę karzącą, strzegącą, wspom agającą. Ale już w tym okresie można zauważyć pew ne zróżnicowanie w ładzy patris fam ilias w stosun ku do poszczeigólnych członków rodziny. Nad dziećmi m iał on w ładzę zw aną patria potestas. Dla określenia jego up raw n ień w stosunku do żony (a w tym okresie żony w zasadzie podlegały w ładzy sw ych mężów) zachowano daw ną nazw ę — m anus, w resz cie władza nad niew olnikam i, zwłaszcza w późniejszym okresie, zw ana była dominica potestas 10.
Źródła dotyczące pierw otnych reguł kieru jący ch życiem rodzin nym są nieliczne. W śród nich na szczególną uw agę zasługują
N o d es Atticae Aulusa Gelłiusa, w których an ty k w a ry sta p rzy ta
cza liczne przekazy starożytnych autorów o życiu codziennym Rzy m ian w skazujące na władzę k aran ia żony ptrzez męża; m. in. po daje inform acje o zakazie picia w ina przez kobiety i skutkach ja kie pociągało za sobą przekroczenie tego zakazu i 1.
Gell. 10.23.1—2:
Qui de victu atque cultu populi Romami scrdpserunt m ulieres Romae atque in Latio „aetotem abstem ias egisse”, hoc est vi no sem per, quod „tem e'tum” prisca lingua ap pellabatur, absti- nuisse dicunt, institu tu m q u e u t cognatis osculum fe rre n t de- p rehendendi causa, u t odor indicium faceret, si bibissent. Bi- bere autem soldtas fe ru n t loream , passum, m u rrin am et quae id genus sap ian t potu dulcia.
8 Por. C. W. W e s t r u p , dz. cyt., I, s. 19; M. K a s e r , RPR2, I, s. 51.
9 Por. C. L o n g o , D iritto di fam iglia, s. 7.
10 Por. M. K a s e r , RPR2, I, s. 56 i n. z cytowaną literaturą.
11 Na tem at różnych teorii w yjaśniających ipoiwistainie zakazu pioia w ina iprzez kobiety por. ostatnio L. M i n i e r i, „Vini usus fem inis ignotus”, LABEO 28 (1982) s. 150 i n.
{3] Si mulier viinuin fcribit 225 Ja k podaje Gellius, autorzy piszący de victu et cultu narod u rzym skiego przekazali, że zarów no w Rzymie jak i w Lacjum ko biety prow adziły w strzem ięźliw y żywot, czyli, że zawsze pow strzy m yw ały się od picia wina, nazyw anego w pierw otnym języku
tem etum . Picie takiego w ina — te m e tu m było kobietom zakaza
ne; mogły pić jedynie niesferm antow any sok winogron (lorea), n a pój z jagód susizonych (passum), napój przypraw iony wonnością m irry (m urrina) i inne łagodne napoje 12.
W celu skutecznej kontroli try b u życia kobiet wym yślono szcze gólny sposób postępow ania. M ianowicie kobiety m iały całować k rew nych w usta, aby ci m ogli po zapachu rozpoznać czy piły one wino 13.
Stw ierdzenie, że kobieta piła wino pociągało za sobą poważne konsekw encje.
Diom. 2.25.6 = Leges regiae, Rom ulus 7 (FIRA I, 7):
De his coginoscebant cognati cum mariito: de adu lteriis et si qua vimum bibisse arguetretur; hoc utru m q u e enim m orte pu- n ire Rom ulus concessit.
Dionysios mówi o przestępstw ie kobiety, k tóre polegało zarów no na cudzołóstwie jak i na piciu w ina. K obieta pijąca wino w inna być u k arn a z taką sam ą surowością jak niew ierna. W roli sędziego w ystępow ał mąż i syngeneis. To ostatnie słowo greckie w tłum aczeniu n a język łaciński brzm i — c o g n a tiu . W ydaje się więc, iż upow ażniony do k aran ia kobiet — może w ram ach tzw.
indicium dom esticum ^ — był ten sam k rąg osób, k tó ry wg Gel-
liusa zobowiązane były one całować.
12 Por. C. W. W e s t r u p , dz. cyt., I, s. 201 i n.; L. Mii n i e r i, dz. cyt., s. 157 d. n.
13 Por. Plin. Nał. Hiist. 14.90: Cato ideo ipro.pinquos feminiis osculum dare, ut seirent an tem etum oferent, hoc tum nomen vLno erat, un-de et tem ulentia appellata. Geneza tego zwyczaju jest w źródłach różnie w yjaśniana. Por. K, S c h n e i d e r , RE X , Stuttgart 1919, s.v. lu s
osculi, szp. 1284; C. W. W e s t r u p , dz. cyt., I, s. 200 uiw. 1; P. N o - a i l l e s , Le tabous du m ariage dans le d roit p rim itif des Romains.
Fas et Jus. Études de droit romarin, Paris 1948, s. 16 i n.; L. M i n i e r i, dz. cyt., s. 156.
14 Por. Festus, De verboirum signiüicatu, s.v. Osculana pugna, L. 216,... qu;od inter cognatos, propinquosque iinstitutum ab antiquis est, m a- xim eque fem inas ..., m ówi nie tylko o krewnych, lecz ii bliskich. Por. też W. K u n k e l , Das K on silium im H ausgericht, 2S S Rom. Abt. 83
(1966) s. 236, który pod poijęciiem syngeneis rozumie nie tylko krew nych męża, lecz przede w szystkim krew nych żony.
15 Istnienie iudicium dom esticum jako instytucji prawnej kw estionu ją Th. M o m m s e n , Röm isches S trafrech t, Leipzig 1899 (Nachdruck,
Graz 1955), s. 17 uw. 1 ; E. V o l t e r r a , II preteso tribunale dom estico in diritto romano, RISG 2 (1948) s. 108 i n.; M. K a s e r , Der Inhalt d er patria potestas, s. 68 i n. Natomiast za iudicium dom esticum jako
instytucją prawną opowiada się R. D ü 11, Iudicium dom esticum ab- dicatio und apoceryxis, ZSS Rom. Abt. 53 (1943) s. 59 oraz W. K u n
226 J. Zabłocki [4]
W iadomości o innych przestępstw ach kobiet, trak to w an ych ró w nie surowo przez ustaw odaw stw o Rom ulusa, podaje także P lu tarch.
P lutarch us, Rom ulus 22 = Leges regiae, Rom ulus 9 (FIRA I, 8): C onstitut qiuoque leges qiuasdam, in te r quas ilia dura est, quae uxori non p erm ittit d ivertere a m arito, at m arito p erm it- tit uxorem repu diare p ro p ter venefieium circa prolem vel su- biectionem clavdum vel ad ulterium commissum;...
W edług P lu tarch a Rom ulus uznaje jako słuszny powód do roz w odu oprócz cudzołóstwa ('m oicheutheisan) i ven eficium circa pro
lem 16 (farm akeia teknon) rów nież popełnienie kleidon hypobole 17.
Znaczenie tego zw rotu jest w ątpliw e. Na język łaciński zw rot
kleidon hypobole jest tłum aczony jako subiectionem clavium czy
li zabranie k lu c z y ls. Nie oanacza to zabrania kluczy od domu, bow iem żona wchodząc pod władzę męża otrzym yw ała klucze jako sym bol istnienia m ałżeństw a cum m anu, a które odbierano jej po rozwodzie na znak u tra ty nad nią władzy męża 19. Mogły to być klucze do piw nic z w inem na co zdaje się w skazywać Pliniusz.
Plan. Nat. Hist. 14.89:
... Pabius P ictor in annalibus suis scripsit marbronam, quod loculos in quihus eramt claves cellae vin ariae resignavisset, a suds imedia mord coactam,...
H istoryk podaje za Annales F abiusa Pictora, że matrona rzym ska została skazana na śm ierć głodową za odpdeczętowame szka tu łk i, w której trzym ano claves cellae v in a ria e 20. W tym p rzy
k e 1, dz. cyt., s. 249 uw. 66. E. P ó ł a y, Das „regim en morum” des Zensors und sogenannte Hausgerichtsbarkeit, Studi Volterra, III, M i lano 1971, s. 317 dowodzi, iż iudicium domesticura sitoi na p o g r a n i c z u instytucji prawnej i pozaprawnej.
16 P. F. G i r a r d , T ex tes de Droit R om ain5, Paris 1923, s. 6 uw. 2 m a: propter veneficium. vel suppositionem partus co w Literaturze jest tłum aczone jako trucie dzieci, czy abortus procuratio. Por. C. W. W e- s t r u p , dz. cyt., I, s. 78; P. N o a i l l e s , dz. cyt., s. 2 .i n.; A . S o l - 1 n e r, Zu Vorgeschichte und F unktion der actio rei uxoriae, Köln— —W ien 1S89, iS. 75; M. K a s e r , R PR2, I, s. 61.
17 Odmienną lekcję tekstu greckiego proponuje E. A. S k a s s i s, Diorthotika eis Ploutarchon, Tessairakontaeteiiis Theoflilou Boirea, 105— 108. A then 1939 (cyt. za H. K r e 11 e r, ZSiS Rom. Abt. 60 (1940) s. 320), który w m iejsce kleidon hypobole w staw ia kai paidon hypobole.
18 P. F. G i r a r d , Textes, s. 6 uw. 2 tłum aczy zwrot kleidon hypo bole na falsationem clavium. Sens tego zwrotu w języku polskim naj lepiej oddaiją słow a podrobienie, fałszow anie kluczy.
19 Według Cic. Phil, 2.28.69 zgodnie z U stawą XII Tablic (FIRA I, 36 —■ tah. 4.3) rozwiedzionej małżonce odbierano klucze sym bolizujące władzę pani domu. Por. P. B o n f a n t e , Corso di diritto romano, I, Diritto di famiglia2, Milano 1963, s. 335.
[5] Si muiier viinuim Mbit 227 padku, podobnie jak w przypadku przytoczonym przez Gelliusa (Gell. 10.23.1), do kontroli, a zdaniem Dionysdosa (Dion. 2.25.6) równocześnie do karania, upraw n ien i byli krew ni żony.
Gell,ius, w dalszym ciągu cytow anej relacji, przeciw staw ia p ier w otną form ę kontroli i k aran ia za picie w ina innym konsekw en cjom istniejącym już w czasach K atona.
Gell. 10.23.3:
A tque haec quidem i;n his quitous dixi litoris p ervulgata sunt, sed M arcus Cato non solum existim atas, set e t m u ltatas quoque a iudice miulieres, re fert, no;n minras si vinum k t se, quam
si prob,rum et adu lteriu m adm isissent.
A nty k w ary sta w słowie w prow adzającym do mowy K atona De
dote, k tó rą przytacza w dosłownym brzm ieniu w dalszej części
swojego wywodu, mówi, że w g K atona iza picie w ina kobiety nie tylko m ogły być existim atas, lec z także m u ltatas z taką sam ą su rowością jak za probrum czy adulterium 21.
Nie ulega wątpliw ości, że cudzołożnica złapana na gorącym uczynku m ogła być bezkarnie przez męża zabita.
Gell. 10.23.5:
De iuire autem occidendi ita scriptum : „In adulterio uxorem tu am si prehendisses, siine iudiciio inpune tnecares; ilła te, si ad u lterares sive tu ad u lterarere, digito non aud eret continge- re, neque ius est.”
W sw ojej mowie De dote K ato uznał 22, iż żonę pochwyconą na cudzołóstw ie m ąż może zabić natychm iast, naw et bez p rzep ro w a dzania postępow ania sądowego. Żona natom iast, w przypadku cu dzołóstwa męża, była bezradna, gdyż mie m iała praw a naw et dot knąć go palcem. S tw ierdzenie K atona dotyczy więc jedynie p rz y
dnstituta ceciderunt,.. cum mulieres usque adeo vino abstinerentur, ut matronam oto resignatos cellae vinariae loculos sili inedia nećairint,...
21 Por. C. W. W e s t r u p , d:z. cyt., I, s. 201. który uważa, iż ko biety pijące w ino mogły być nie tylko piętnowanie pirzez cenzora, lecz także karane przez sędziego; W. K u n k e l , dz. cyt., s. 236 sądzi, iż multa w technicznym znaczeniu wskazuje na kairę pieniężną w ym ie rzaną przez magiiistraturę, zaś zdaniem A. S ö l l , n e r a, dz. cyt., s. 73 i n. słow a m ulctare używ a Kato w nietechnicznym znaczeniu, gdyż znaczenie techniczne przylgnęło tylko do pojęcia multa; natom iast A. W a t a o n , T he Law of Persons in the Later Roman Republic, Oxford 1937 s. 69 i n. sugeruje, że w tym przypadku chodzi o ius
reten tion is przysługujące m ężowi na posagu żoiny zarówno w przy
padku picia wina jak i popełnienia adulterium.
22 Por. H, J. W o l f f , Das iudiciurh de moribus und sein Verhältnis zur actio rei uxoriae, ZSS Rom. Abt. 54 (1934), który twierdzi, że jest to m owa sądowa w ygłoszona przez przeciwnika procesowego męża; natom iast zdaniem W. K u n k l a , dz. cyt., s. 234 uw. 26 jest to for ma w ypow iedzi typowa dla konstrukcji języka łacińskiego, której od pow iednikiem w języku niem ieckim jest bezosobowe man.
228 J. Zabłocki, .[6]
padku zabójstw a żony-dokonanego inpune sine iudicio — zła panej in flag ranti.
P rzekaz P liniusza w spom ina tak że o bezkarnym zabójstw ie ko biety pijącej wino.
P lin. Nat. Hist. 14.89:
non licebat id (seil, vdnum) fem inis Romae faibere. inveni- m us in ter exem pla E gnati M aetenni uxorem , quod vinum bi- bisset e dolio, interfectam fusti a m arito, eum que caedis a Rom ulo absolutum .
H istoryk opow iadając anegdotę o mężu, k tó ry sw oją żonę zła paną na piciu w ina z gąsiora zalbił uderzając pałką, podaje, że Rom ulus uniew innił g o 23. V/ydaje się jednak, iż to rozstrzygnię cie, dotyczące jednostkow ej spraw y, zostało rozciągnięte na wszy stkie podobne w ypadki, tw orząc noirmę zgodnie z którą, w w y padku picia w ina przez żonę m ąż mógł ją zabić bezkarnie, po dobnie jak w w ypadku cudzołóstwa 24.
Zarów no picie w ina jak i cudzołóstwo m ogły być k aran e nie ty lk o w przypadku schw ytania żony n a gorącym uczynku.
Gell. 10.23.4:
V erba M arci C atonis adseripsi ex oratione quae imscribiitur
De Dote, in qua id quoqrue scriptum est, in adulterio uxores
deprehensas ins fuisse m aritis necare: „V ir”, inquit, „cum divortium fecit, mulierd dudex pro censore est, im perium quod vid etu r habet, si quid perverse taetreq u e factum est a m ulie- re, m u ltita tu r; ;si vinum bibit, si cum alieno viro próbni quid fecit, condem natur.”
P rzytaczając słowa K atona Gellius podnosi dw ie k w e s tie 2S: praw o m ęża do zabicia żony złapanej na cudzołóstwie, oraz moż ność u k aran ia żony przez dokonanie z n ią rozwodu i zw iązane z ty m skutki. U w zględniając, iż K ato (Gell. 10.23.3) picie w ina kobiet tra k tu je n a ró w n i z cudzołóstwem, m ożna przyjąć, że i w ty m p rzypadku przew iduje on jednakow ą k arę za oba przestęp stw a. Hipoteza ta opiera się n a rozróżnieniu m ultitare i condem
-23 Por. też Val. Max. 6.3.9:. Egnaiti autem Metennii longe m inors de ■causa, qui uxorem , quod vinum bibisset, fusti peircussam interemit, idque factum non accusatore tantum, sed etiam reprebensore caruit, uno quoque existim ante optimo illam exemipl'o violatae sobrietati po- enas perpendisse. Serv. Ad Verg. Aen. 1.737: apud maiiores nostros feiminae non utebantur vino, nisi saorarum causa certiis diebus. Dendque fem ina, quae sub Romulo vinum bibit, occissa est a marito, M etennius a b s o lu t e , id endim nom en marSito. Tert. Apol. 6.29: ...cum miuŁieires usque adeo vino abstinerentur, ut ... sub Romulo vero quae vinum adtigerat, inpune a Metenniio marito trucidata sit.
24 Por. A. S o l l n e r , dz. cyt., s. 75,
25 Tekst cyt. na podstaw ie J. C. R o 1 f e, The A ttic N ights of Aulus G ellius, London 1948, lecz ze zm ienioną interpunkcją.
m
Si mułier vfeum Mbit 229n a re 26 oraz przyjęciu następującej konstru k cji wypowiedzi K ato na: ... si q u id p e r v e r s e ta e tr e q u e f a c tu m e s t a m u lie r e , m u ltita tu r ; si vinum . b ib it, si cu m a lie n o v ir o p r o b r i q u id fe c it, c o n d e m n a - tu r 27. z a k o n stru k cją tą opowiada się też Söllner 28, podnosząc iż opis stan u faktycznego w zdaniu w arunkow ym (si... fa c tu m e s t; si... b ib it; si... f e c it) jest w stylu stary ch ustaw (si in iu s v o c a t), jak rów nież to, iż w dużej części tesktów klasycznych opis ta k i w ystępuje w zdaniu podrzędnie złożonym. Uznaje on rów nież konstrukcję alte rn a ty w n ą m u lta tu r , si v in u m b ib it; si cu m a lie n o v ir o p r o b r i q u id f e c it, c o n d e m n a tu r w stylu K atona za ekscentryczny chiasm us 29.
Jednakże m owa K atona dotycząca ju rysdy kcji sądowej — ze względu na stylistyczną nieprecyzyjność •—■ budzi dalsze k on tro w ersje 30. Powodem tych kontrow ersji jest składnia cytowanego zdania złożonego i ustalenie, k tóre jego frazy są zdaniem głów nym, a k tó re pobocznym; a aatem , które słowo stanow i podm iot zdania głównego. Noaiilles31, pow ołując' się na analogiczne p rzy padki w lite ratu rz e rzym skiej, tw ierdzi, że słowo v i r jest pod m iotem zdania podrzędnego, a iu d e x podm iotem zdania głów ne go. Zatem K ato m ówił o osobie sędziego, a nie o osobie m ęża-sę- dziego, który, w razie wytoczenia skargi cyw ilnej w zw iązku z roz wodem nakład a na żonę w ystępną sankcję pieniężną proporcjo nalną do jej wykroczenia. W ykroczenia te były albo ciężkie, jak
a d u lte r iu m i picie w ina, albo lżejsze, których nie wylicza. P ostę pow anie sądowe zdaniem Noailles’a toczy się nie w in d ic iu m d o m e stic u m , lecz w iu d ic iu m d e m o rib u s 32. N atom iast K u n k e l33 uważa, iż v ir przed zdaniem z cu m jest podm iotem zdania głów
26 Por. W. K u n k e l , dz. cyt., s. 235 i n. Odmiennego zdania jest H. J. W o l f f , dz. cyt., s. 519 uw. 4, który uiwaiża iż .są to słow a użyte zamienni e.
27 Por. C. W. W e s t r u p , dz. cyt., I, s. 201 uw. 1; P. N o a i l l e s , dz. cyt., s. 26 uw. 1; W. K u n k e l , dz. cyt., s. 234; A. S ö l l n e r , dz. cyt., s. 71.
28 Par. A. \Sö’lin ie j r, dz. cyt., s. 71 i n. uw. 3.
29 Por. J. C. R o l f e , dz. cyt., ad h.l.; E. V o l t e r r a , dz. c y t, s. 115; D. K i e n a s t , Cato der Zensor, seine Persönlichkeit und seine Zeit2, Darmstadt 1979, s .166.
30 Por. E. V o l t e r r a , dz. cyit., s. 115 uw. 1119 kitócry podaje przy kłady różnych komentarzy tego fragm entu z rozm aitym i próbami jego rekonstrukcji.
31 Pcx. P. N o a i l l e s , dz. cyt., s. 26 uw. 1. Por. też. A. S ö l l n e r , dz. cyt., s.. 72 uw. 6.
32 Por. A. N o a i l l e s , dz. cyt. ,s. 216 i n. Na tem at iudicium de moribus por. K l i n g m ü l l e r , RE IX, Stuttgart 1916, s.v. Iudicium de moribus, sizip. 1083 i n.; H. J. W o l f f , dz. cyt., s. 315 i n.; E. V o 1- t e r r a , NNDI IX, Torino 1965, s.v. Iudicium de moribus, s. 344 i n.; Na tem at stosunku iudicium de moribus do actio rei uxoriae por. A. S ö l l n e r , dz. cyt., s. 80 i n.
230 J. Z abłocki [ 8 ]
nego, którego dopełnieniem jest iu d e x pro cen sore est. V ir jest ■podmiotem także następnego zdania (vir) im p eriu m quod v id etu r ha bet. Mąż zatem w przypadku złego prow adzenia się żony (prop ter m ores) wizor-ując się n a cenzorskim sądzie o b y c z a jo w y m24 (vir... iu d e x pro cen sore es t) przy zwrocie posagu po rozw iązaniu m ał żeństw a korzysta z ius r eten tio n is 35. W ładza męża nad żoną jest upodobniona do w ładzy m agistra/tury mad obyw atelam i. P rzy słu guje więc mężowi tzw. (quod v id etu r) im p eriu m n ad żoną przy lżejszych w ykroczeniach (si q u id p erv erse ta e ir e q u e fa c tu m est a m u liere) czyli praw o karcenia (M u ltieru n g srech t), natom iast przy p n z estęp stw a c h takich jak picie w ina czy cudzołóstwo jurysdykcja s ą d o w a 36. Rozróżnienie m u ltita r i i co n d em n a ri pozwala K unklo- wi przyjąć, że tak jak a rb itra ln a w ładza m ag istratu ry wobec oby w atela była ograniczona do lżejszych przestępstw , tak analogicz nie przysługujące mężowi praw o karcenia żony ograniczone było do lżejszych wykroczeń. U karanie zaś ciężkich przestępstw tak obyw atela jak i żony następow ało w drodze w yroku. W yrok na żonę w ydaw ano jednak w ram ach in d iciu m d o m e s tiz u m 37.
Składnia gram atyczna przytoczonej przez Gelliusa m owy K ato n a (Gell. 10.23.4) nie pozw ala stw ierdzić, czy sędzią był sędzia pryw atny, czy też sędzią był m ą ż 38. Z jednej strony jest bez sporne, iż mąż m a praw o zaJbicia żony w w ypadku złapania jej na cudzołóstwie (Gell. 10.23.5). P raw o to potw ierdza także Dionysios (Dion. 2.25.6). Mąż może rów nież bezkarnie zabić żonę złapaną na piciu w ina (Plin. Nat. Hist. 19.89; Val. Max. 6.3.9). Z abranie kluczy do piwnic z w in e m czy picie w in a może pociągać za sobą także karę w ym ierzaną, zdaniem Dionysiosa (Dion. 2.25.6) i F a- biusa P ictora cytowanego przez Pliniusza (Plin. Nat. Hist. 14.89), w ram ach in d iciu m d o m esticu m . Z drugiej strony Gelłius (Gell. 10.23.1) podaje, iż członkowie rodziny kontrolow ali czy kobiety piły wino. Na podstaw ie tej wypowiedzi można rów nież wniosko wać, że były one k aran e przez sw ych krew nych. Ponadto z d al szej wypowiedzi K atona w ynika, iż kobiety m ogły być k aran e
83 Por. W, K u n k e 1, d:z. cyt., s. 234 uw. 28.
84 Por. E. P ó 1 a y, dz. cyt., s. 314, który twierdzi, że w tym frag m encie jest m owa o jurysdykcji publicznej przysługującej mężowi.
35 Por. W. K u n k e l , dz. cyt., s. 234 i n. Por. też. A. W a t s o n, dz. cyt., s. 69 i n.
36 Por. W. K u n k e l , dz. cyt., s. 235 i n. M. K a s e r , RPR2, I, s. 57 uw. 5, twierdzi, iż słoiwo imperium w ystępuje zamiast potestas czy rnanus.
87 Por. W. K u n k e l , dz. cyt., s. 336 i n.
38 Por. A. S ö 11 n e r, dz. cyt., s. 72. Według H. J. W o l f f a , dz. cyt., s. 319 i n. sławo iudex w Gell. 10.213.-3. jest użyte na oznaczenie sę dziego, natom iast w Gell. 10.23.4 — męża. Natom iast K l i n g m ü l l e r , dz. cyt., szp. 1083, uważa, iż mąż w ystępuje jako iudex domesticus.
,[9] Si muliecr vtauim biibilt 231 także przez sędziego. K ato nie podaje, czy w tym w ypadku sę dzią był mąż, lecz m ów i ogólnie iudex. N asuw a to przypuszcze nie, iż obok męża upraw niona do k aran ia kobiet była także in na osoba. A zatem m ąż nie jest sędzią, o którym m ówi Kato. Z tego można w ysnuć wniosek, że w wypowiedzi K atona nie cho dziło o w ym iar k ary w ram ach ogólnych upraw n ień męża do k a r cenia żony, czy naw et w ram ach iudicAum dom esticum , gdyż uży w ając słowa quoaue K ato stw ierdza nie tylko, że ta k i w ym iar k a ry mógł mieć miejsce, lecz także, że obok niego istn ia ł w ym iar k a ry dokonyw any przez sędziego. Sędzia ten, być może w r a
m ach iudicium de m oribus, u stalał czy zaistniały przesłanki rozw o dowe i jak ciężkie było w ykroczenie k obiety oraz w ym ierzał od pow iednią karę. W edług om aw ianej mowy K atona o posagu (Gell. 10.23.4), kobieta była zasądzana (condemnaiur) z powodu cudzo łóstw a i picia wina; przy innych w ykroczeniach była k aran a (m u l-
titatur). Oznacza to, być .może, że w pierw szym z przytoczonych
przypadków , k tó re później zostały uznane za mores graviores, ko bieta trac iła cały swój posag, a może n aw et .była skazyw ana na karę śm ierci (Dian. 2.25.6; Plim. Nat. Hist. 14.89), podczas gdy w przypadku lżejszych w ykroczeń — mores leviores — m usiała m ę żowi pozostawić część p o sa g u 39. Ocena mores kobiety należała więc do sędziego i dlatego w ydaje się zrozum iałe, że jeśli mąż dokonyw ał rozwodu ii w w yniku tego rozpatryw ano spraw ę o zw rot posagu, sędzia w ystępow ał w roli c e n z o ra 40.
P lu ta rc h w skazuje także, że obowiązek w ydania żonie części posagu pochodzi z czasów Romułusa.
P lutarchus, Rom ulus 22 = Leges regiae, Rom ulus 9 (FIRA I, 8): ... si vero aliter (seil, non ipropter veneficium circa prolem , vel subiectionem clavium, vel adulteriu m commissum) quis a se d im itteret uxorem , bcmorum eius p artem uxoris fieri, p artem C ereri sacram esse iussit (scil. Romulus); ...
W edług cytow anej już poprzednio u staw y przypisyw anej Romu- lusowi, kobieta nie mogła odejść od męża, natom iast mąż mógł porzucić żonę, gdy popełniła ona ciężkie przestępstw o. G dyby zaś oddalił żonę z in n y ch powodów, w inien jej oddać część po sagu, a część przekazać n a rzecz bogini Ceres 41.
W ydaje się, iż spraw y dotyczące zw rotu posagu, przynajm niej już n a początku II w ieku p.n.e., ro zp atry w ał sędzia, a nie mąż. Za taką hipotezą przem aw ia rów nież przekaz Pliniusza.
Plim. Nat. Hist. 14.90:
... Cn. Dom itius iudex p ron untiavit m ulierem v ideri plus vini 39 Por. A. S ö l l n e r , dz. cyt., s. 73 i n.; A. W a t s o n , dz. cyt., s. 69.
40 Inaczej E. P ó l a y , dz, cyt., s. 315 i n., twierdząc, iż to mąż w stosunku do żony pełni rolę cenzora.
232 J. Z abłocki [10]
bibisse quam valituidainds causa, viro inscienite, e t dote m u lta- vit. diuque eius rei m agna parsim onia fuit.
Pliniusz, któ ry czerpie wiadomości praw dopodobnie z tego sa mego źródła co Gellius, podaje rozstrzygnięcie sędziego Dom itiu- sa 42 wydatne przy okazji rozp atry w an ia spraw y o picie w ina przez kobietę. K obieta ta piła w ino bez wiedzy męża — i to nie w ce lach leczniczych — za co zastała u k aran a u tra tą posagu.
J a k z powyższych rozw ażań w ynika, za picie w ina kobieta b y ła k aran a, bądź przez swego męża, któ ry m iał praw o zabicia żony złapanej na gorącym u-czyniku, bądź przez sw ych krew nych, p ra w dopodobnie w ra m ach iudicium dom esticum , bądź wreszcie przez sędziego, może w ram ach iudicium, de m oribus, na u tra tę posagu.
Si m ulier vinum bibit condemnatur
Gellius (Gefll 10.23..1—2), reffering to the victus and mores of the early Roman women, tells us that tihe diniinkirtg o f wiine (temetum) was forbidden to wiamen. They w ere only allow ed to drink the lorea, pas- sum, murrina, and Other sw eet-tasting drinks of that kind. If wom en drank wliine could be punished w ith the same severity as dultery (Diion. 2.25.6; Gell. 10.23.3). Cato, cited by Gellius (Gell. 10.23.5), has started that the hasband has right to kill his w ife taken in adultery. As regards repudaitton, says he, in the oration entitled On the Dowry (Gell. 10.23.4), thait index has the function of censor. If woman has been guilty of any wrong or sham eful act, she is punished (tmultitatur), (if she has drunk w in e or if she has done wrong with another man, she ds condem ned (condemnatur).
