Obywatelstwo w Europie. Idea i jej wyraz formalny w perspektywie historycznej

Krzysztof TrzciĔski

Obywatelstwo w Europie. Idea i jej wyraz formalny w perspektywie historycznej

1. Wprowadzenie

Obywatelstwo naleĪy do najistotniejszych kategorii okreĞlających pozycjĊ czáowieka w paĔstwie. W niektórych okresach dziejów pojĊcie obywatelstwa istniaáo jedynie w sferze idei, w innych idea ulegáa urzeczywistnieniu, a czáonkostwo w paĔstwie (lub mieĞcie) oraz status obywatelski znalazáy formalny wyraz na niwie prawnoustrojowej. Ksztaátowanie siĊ obywatelstwa stanowi proces dáugi i wielofazowy. Obywatelstwo w Europie pozostaje bowiem juĪ od staroĪytnoĞci w stanie permanentnego rozwoju i wciąĪ wzbogacane jest o nowe treĞci (lub teĪ czasem zuboĪane o pewne elementy); tym niemniej jego rdzeĔ, nakreĞlony w pierwowzorach antycznych, pozostaje w duĪej mierze toĪsamy. Sens obywatelstwa, czy teĪ jego áadunek znaczeniowy ulega redefinicji w perspektywie historycznej w zaleĪnoĞci od specyficznych warunków natury spoáeczno-politycznej. Na poszczególnych etapach ewolucji obywatelstwo obejmuje swym zasiĊgiem wĊĪszą lub szerszą czĊĞü spoáeczeĔstw paĔstwowych. WspóáczeĞnie obywatelstwo uznaü moĪna za trwaáą¹ wiĊĨ áączącą jednostkĊ z paĔstwem, objawiającą siĊ w wymiarze formalnym jako przy- naleĪnoĞü paĔstwowa i w wymiarze materialnym jako status peánego i wspólnego

Mgr Krzysztof TrzciĔski – doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, wykáadowca w niepublicznym szkolnictwie wyĪszym.

1 TrwaáoĞü obywatelstwa, zarówno temporalna, jak i przestrzenna nie ma jednak charakteru bezwzglĊdnego, co oznacza iĪ w szczególnych przypadkach moĪe mieü miejsce wygaĞniĊcie, zmiana, zrzeczenie siĊ, a nawet (zwáaszcza w paĔstwach o niedemokratycznym systemie rządów) pozbawienie obywatelstwa. Zob. szerzej M.BanaĞ, A.Krzywonos, Prawo do obywatelstwa w:

Prawa i wolnoĞci obywatelskie w Konstytucji RP, red. B.Banaszak, A.Preisner, Warszawa 2002, s.160-161.

z innymi jednostkami udziaáu w prawach (w tym politycznych) oraz obowiązkach okreĞlanych przez porządek prawny danego paĔstwa.²

Idea obywatelstwa w Europie przybiera jednak równieĪ niekonwencjonalny wymiar – ponadpaĔstwowego obywatelstwa europejskiego,³ które jawi siĊ obecnie jako komplementarne wobec obywatelstwa paĔstwowego. U progu XXI wieku obywatelstwo przestaáo w zasadzie wiązaü siĊ wyáącznie z czáonkami paĔstwa, a zaczĊáo siĊ odnosiü do depozytariuszy praw organizacji miĊdzy- narodowej (jeĞli za taką uznaü UniĊ Europejską) i chociaĪ obywatelstwo europejskie pozostaje wciąĪ in statu nascendi, to jednak sam fakt jego ukonstytuowania stanowi zupeánie nową jakoĞü dla caáej idei. PrzyszáoĞü pokaĪe, jakimi drogami bĊdzie ewoluowaá ponadpaĔstwowy model obywatelstwa, tymczasem badawczo intrygujący i pasjonujący wydaje siĊ juĪ sam fakt, iĪ geneza i rozwój idei obywatelstwa naleĪą do tematów nieczĊsto, a zazwyczaj jedynie ogólnikowo, analizowanych. To wáaĞnie fragmentarycznoĞü poznania naukowego zagadnienia ewolucji obywatelstwa stanowi gáówny przyczynek do powstania niniejszego artykuáu. Trudno jest bowiem podjąü páodną dyskusjĊ na temat dalszej, hipotetycznej drogi ksztaátowania siĊ obywatelstwa na páaszczyĨnie ponadpaĔstwowej, bez zbadania losów jego dotychczasowego rozwoju.

2. StaroĪytne pierwowzory obywatelstwa

Dla ksztaátowania siĊ idei obywatelstwa w Europie kluczowe wydają siĊ dwa modele staroĪytne: ateĔski i rzymski. Pierwowzór obywatelstwa narodziá siĊ w cywilizacji antycznej Grecji. ħródáa historyczne, w tym zwáaszcza dzieáa Arystotelesa, kaĪą przypuszczaü, iĪ w sposób najbardziej dojrzaáy rozwinĊáo siĊ obywatelstwo w Atenach,⁴ aczkolwiek z pewnoĞcią nie byáo ono obce i innym miastom-paĔstwom staroĪytnej Hellady. Arystoteles, który wychodziá z zaáoĪenia, iĪ czáowiek jest istotą paĔstwową (politikon zoon), paĔstwo jest wielkoĞcią obywateli, zaĞ ustrój polityczny tworzy swoisty áad dla tych, którzy w paĔstwie

2 Por. zbliĪone definiowanie terminu „obywatelstwo”: D.Gosewinkel, Historical Development of Citizenship w: International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, t. III, Oxford 2001, s.1852; O.Svarlien, Citizenship w: A Dictionary of the Social Sciences, London 1964, s.88- 89; The Blackwell Encyclopaedia of Political Institutions, Oxford 1987, s.94-95.

3 Termin „obywatelstwo europejskie” zdaje siĊ byü uĪywany przez wielu badaczy wymiennie z pojĊciem „obywatelstwo Unii Europejskiej” lub wrĊcz wyáącznie w zastĊpstwie tego drugiego;

zob. C.Mouffe, Citizenship, The Encyclopedia of Democracy, vol. I, London 1995, s.220-221;

S.Konopacki, Obywatelstwo europejskie a rozszerzenie Unii Europejskiej, „Studia Europejskie”

4/1999, s.73-79. Rzadziej uĪywany pozostaje zwiĊzáy termin „obywatelstwo Unii”; zob.

A.Follesdal, Union Citizenship: Unpacking the Beast of Burden, „Law and Philosophy”, no. 3/2001.

4 P.B.Clarke, Citizenship, London 1994, s.5.

zamieszkują, stwierdzaá, iĪ „pojĊcia obywatela w istotnej jego treĞci nic bezwzglĊdnie trafniej nie okreĞla niĪ prawo udziaáu w sądach i w rządzie”.⁵ Obywatelstwo ateĔskie w swoim peánym wymiarze implikowaáo zatem prawa polityczne. Te jednak nigdy nie staáy siĊ dostĊpne dla wszystkich czáonków spoáecznoĞci. Pierwotnie do grona obywateli naleĪeli wyáącznie wywodzący siĊ z ziemskiej arystokracji rodowej bogaci autochtoni, którzy posiadali zdolnoĞü do samodzielnego uzbrojenia siĊ i obrony paĔstwa. Reformy Solona wiązaáy posiadanie czĊĞci praw (zwáaszcza godnoĞü piastowania urzĊdów) gáównie z cenzusem majątkowym, zaĞ ustawodawstwo Klejstenesa kreowaáo tzw.

nowych obywateli, którymi mogli staü siĊ równieĪ stale zamieszkujący Ateny obcokrajowcy (metojkowie). Ostatecznie jednak to Perykles (V w. p.n.e.) uksztaátowaá w peáni prawo obywatelstwa, uzaleĪniając jego nabycie od urodzenia w rodzinie miejscowych obywateli, a zatem od pochodzenia. Do koĔca istnienia ateĔskiego polis obywatelstwo zachowaáo jednak charakter ekskluzywny,⁶ do związku obywateli nie mieli bowiem dostĊpu cudzoziemcy- rezydenci oraz pozbawieni wolnoĞci osobistej niewolnicy.⁷

Obywatelstwo zapewniaáo swoim depozytariuszom równoĞü wobec prawa (isonomia) oraz wolnoĞü (eleutheria). RównoĞü praw oznaczaáa zarówno toĪsame traktowanie wszystkich obywateli przed sądem, równouprawnienie w rozdziale funkcji paĔstwowych, jak i równoĞü kaĪdego gáosu w zgromadzeniu ludowym. WolnoĞü natomiast nie stanowiáa jedynie prostego zaprzeczenia niewolnictwa, wiązaáa siĊ bowiem z obywatelską aktywnoĞcią; pojmowano ją jako odpowiedzialną wspóápracĊ wszystkich obywateli na rzecz dobra wspólnego. B.Constant⁸ nazwaá taką wolnoĞü „kolektywną”, zaĞ H.Izdebski⁹ –

„partycypacyjną”. Obywatelstwo stanowiáo zatem poniekąd i profesjĊ,¹⁰ albowiem wykonywanie praw politycznych przez obywatela opáacane byáo z budĪetu paĔstwa.

Status obywatelski posiadaá wyraĨny wymiar materialny, determinowaá bowiem zdolnoĞü do nabywania ziemi, dawaá przywileje testamentowego prawa spadkowego, zaĞ w szczególnych przypadkach oznaczaá pomoc paĔstwa (zapomogi, rozdawnictwo ĪywnoĞci). Z obywatelstwem związane byáy przy tym róĪne powinnoĞci, do których przede wszystkim naleĪaáy sáuĪba wojskowa i obrona paĔstwa oraz páacenie podatków. Obywatelstwo w Atenach staáo siĊ w praktyce swoistym ukáadem interesów – w przypadku obywatelstwa peánego

5 Arystoteles, Polityka, 1253a i 1275a, Warszawa 1964.

6 Por. J.V.A.Fine, The Ancient Greeks. A Critical History, Cambridge 1983, s.394.

7 Niewolników mogáo byü w Atenach w epoce klasycznej nawet cztery razy wiĊcej niĪ ludzi wolnych; zob. L.Canfora, Obywatel w: Czáowiek Grecji, red. J.-P.Vernant, Warszawa 2000, s.150.

8 B.Constant, O wolnoĞci staroĪytnych i nowoĪytnych, „Arka” nr 42/1992, s.74.

9 H.Izdebski, Historia myĞli politycznej i prawnej, Warszawa 1995, s.24-25.

10 P.Leveque, ĝwiat grecki, Warszawa 1973, s.253.

wypracowano bowiem prostą zasadĊ, zgodnie z którą wiĊcej praw dawaáo wiĊcej obowiązków. Arystoteles wyróĪniaá zatem kategoriĊ obywateli „nieczynnych”, tj. tych, którzy objĊci byli przywilejami natury prywatnoprawnej (w tym m.in.

niezwykle istotnym prawem do dziedziczenia),¹¹ ale pozbawieni byli praw politycznych. Grupa ta obejmowaáa w pierwszym rzĊdzie niepeánoletnich oraz kobiety. Rola páci piĊknej pozostawaáa niezwykle waĪna, albowiem od tego, czy matka posiadaáa status obywatelski (pochodziáa z rodziny AteĔczyków „z krwi i koĞci”) zaleĪaáy w duĪej mierze póĨniejsze prawa potomków. W konsekwencji syn ze związku obywatela ateĔskiego z cudzoziemką traktowany byá jako obcokrajowiec, nawet jeĞli urodziá siĊ i zamieszkiwaá w Atenach. Podstawowymi determinantami statusu ograniczonego obywatelstwa w Atenach byáy zatem wolnoĞü osobista, miejsce zamieszkania i pochodzenie, zaĞ w przypadku peánego obywatelstwa dodatkowymi wymogami stawaáy siĊ peánoletnoĞü oraz páeü (mĊska).

Obywatelstwo staroĪytnego Rzymu stworzone zostaáo pierwotnie na gruncie paĔstwa o charakterze municypalnym, jednak – w przeciwieĔstwie do antycznej Hellady – miaáo charakter terytorialnie ekstensywny. Pierwszymi peánoprawnymi obywatelami nadtybrzaĔskiej osady byli Kwiryci:¹² wolno urodzeni, majĊtni tubylcy, których áączyáy wiĊzy rodzinne z protoplastami miasta i którzy stanowili siáĊ zbrojną. Rozwój obywatelstwa rzymskiego postĊpowaá dwutorowo. Z jednej strony – tak jak mutatis mutandis miaáo to miejsce w Atenach – obejmowaá on coraz szerszą czĊĞü rodzimej spoáecznoĞci (dziĊki ustanowieniu instytucji trybunów ludowych, kodyfikacji prawa Ustawą XII tablic, wprowadzeniu lex Hortensia), z drugiej zaĞ – towarzyszyá ekspansji Rzymu na nowe obszary geograficzne. OsiągniĊte jeszcze w III w. p.n.e.

zrównanie w prawach obywatelstwa wszystkich wolnych czáonków spoáeczeĔstwa miasta Rzym nie dotyczyáo jednak mieszkaĔców terytoriów podbitych.

Rzymianie stosowali bowiem zasadĊ personalnoĞci prawa,¹³ zgodnie z którą mieszkaniec imperium spoza stolicy byá w niej traktowany wedáug norm prawnych obowiązujących w miejscu jego urodzenia (pierwotnego zamieszkania).

Rzymianie chĊtnie uĪywali przy tym obywatelstwa dla nagradzania jednostek, tudzieĪ caáych spoáecznoĞci. Proceder ten znany byá juĪ w Atenach, tyle iĪ na gruncie rzymskim nie musiaá stanowiü li tylko nagrody za zasáugi, a na przykáad mógá byü stosowany wobec tych, którzy wygrali w procesie z urzĊdnikiem rzymskim. Zrównywanie w prawach z Rzymianami miaáo tym niemniej charakter incydentalny, co jedynie wzmacniaáo u sprzymierzeĔców

11 A.J.Podlecki, Perikles And His Circle, London 1998, s.159.

12 G.Vico, Nauka nowa, Warszawa 1966, s.209.

13 Zasada personalnoĞci prawa stanowi przeciwieĔstwo obecnie stosowanej zasady terytorialnoĞci prawa; zob. szerzej W.Woáodkiewicz, M.Zabáocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1996, s.102.

Rzymu Īądanie upowszechnienia obywatelstwa. W I wieku p.n.e. obywatelstwem rzymskim obdarzeni zostali Italikowie, zaĞ juĪ w okresie cesarstwa (212 r. n.e.) Karakalla nadaá obywatelstwo niemal wszystkim mieszkaĔcom imperium, uznając miejsce zamieszkania (domicilium) za podstawową – obok wolnoĞci osobistej – przesáankĊ bycia beneficjentem praw rzymskich. Przed upowszech- nieniem obywatelstwa rzymskiego istniaáa moĪliwoĞü posiadania podwójnego obywatelstwa.¹⁴ Ten nieznany w Atenach stan jawiá siĊ gáównie wówczas, gdy obywatel miasta poáoĪonego w prowincji uzyskiwaá obywatelstwo imperium, nie zrzekając siĊ przy tym swojego dotychczasowego statusu.

Ekspansji przestrzennej obywatelstwa rzymskiego towarzyszyáa przemiana jakoĞciowa jego treĞci. Obywatelstwo posiadaáo bowiem przed edyktem Karakalli charakter dalece zamkniĊty i elitarny, stanowiáo dla jego depozytariuszy swoistą godnoĞü, którą wyraĨnie traciáo stając siĊ dobrem powszechnym. PrzeobraĪenie to stanowiáo w zasadzie ukoronowanie procesu zmierzchu praw politycznych, które pierwotnie stanowiáy esencjĊ obywatelstwa, zarazem jednak obejmowaáo systemem rozbudowanego rzymskiego prawa prywatnego ludnoĞü znacznej czĊĞci ówczesnego Ğwiata. W staroĪytnych Atenach to wolnoĞü polityczna nadawaáa sens instytucji obywatelstwa, gdy tymczasem juĪ w Rzymie doby republiki prawa polityczne traciáy na wartoĞci wraz z tym, jak obumarciu ulegaáa tamtejsza demokracja. Rzymianie wypracowali w konsekwencji model obywatelstwa, w którym równoĞü wzglĊdem prawa miaáa charakter priorytetowy wobec aktywnej partycypacji w Īyciu politycznym.

Obywatelstwo rzymskie miaáo charakter stricte jurydyczny i stanowiáo rozbudowany katalog praw przysáugujących jednostce. Znaczenie podstawowe miaáa tu podmiotowoĞü prawna, którą wyznaczaáy: stan wolnoĞci, stanowisko w paĔstwie i pozycja zajmowana w rodzinie. Obywatelem rzymskim mógá byü jedynie czáowiek posiadający wolnoĞü osobistą, jednak istnienie szeregu prawnych kategorii quasi-niewoli, do których zaliczane byáy jednostki

„póáwolne” komplikuje jasny podziaá na wolnych i niewolnych. Bardziej klarowne wydaje siĊ rozróĪnienie na wolno urodzonych i wyzwoleĔców, które miaáo niezwykle istotne znaczenie z punktu widzenia prawa obywatelstwa.

Rzymianie – w przeciwieĔstwie do AteĔczyków – nadawali bowiem wyzwolonym niewolnikom status obywatelski, który miaá przy tym charakter niepeánoprawny.

Libertini jako cives non optimo iure posiadali jedynie czĊĞciowe prawo gáosowania, najdotkliwsze byáo jednak dla nich ograniczone ius conubii (zdolnoĞü do zawarcia prawnie uznawanego maáĪeĔstwa z obywatelem rzymskim), caákowity brak ius honorum (prawo piastowania godnoĞci paĔstwowych), a takĪe koniecznoĞü podlegania prawu patronatu (opieka zwierzchnia byáego

14 O.Dawn, D.Heater, The Foundations of Citizenship, London 1994, s.10 i 24; K.Christ, The Romans, Berkeley 1984, s.82.

wáaĞciciela i przymus Ğwiadczenia wobec niego róĪnorodnych usáug).

Odzwierciedleniem ateĔskiego ograniczonego obywatelstwa kobiet oraz przedstawicieli páci mĊskiej niezdolnych do sáuĪby w armii byáo w Rzymie civitas sine suffragio. Owo „póáobywatelstwo” pozbawiaáo kobiety, a takĪe nieletnich, oddziaáywania na sprawy publiczne, co przez dáugi czas wiązaáo siĊ równieĪ z ich ograniczoną pozycją w rodzinie, w tym z podlegáoĞcią woli jej naczelnika.¹⁵ Osoby niewáasnowolne byáy równieĪ pozbawione zdolnoĞci majątkowej (lub teĪ byáa ona ograniczona). Kobiety mogáy ją co prawda w peáni posiąĞü w przypadku braku zaleĪnoĞci od wáadzy mĊĪowskiej lub ojcowskiej, jednakĪe nigdy bynajmniej nie prowadziáo to do uzyskania przez nie praw politycznych.¹⁶

Obywatelstwo mĊĪczyzn byáo z kolei tym peániejsze, im byli oni starsi i bardziej niezaleĪni od wáadzy ojcowskiej. Stan ten stanowiá zaprzeczenie modelu ateĔskiego, w którym cháopcy stawali siĊ obywatelami z peánią praw juĪ po osiągniĊciu peánoletnoĞci. Z pewnym uproszczeniem moĪna zatem stwierdziü, iĪ peánoprawne obywatelstwo posiadali w Rzymie peánoletni, wolno urodzeni oraz wáasnowolni mĊĪczyĨni, których rodzice byli obywatelami rzymskimi. Owi cives optimo iure legitymowali siĊ ogóáem praw publicznych i prywatnych, a takĪe podlegali obowiązkom obywatelskim zgodnie z zasadami posáuszeĔstwa (obedientia) i sáuĪby (officium) dla dobra paĔstwa.¹⁷

3. ĝredniowieczne i wczesnonowoĪytne wzorce obywatelstwa

Obywatelstwo znalazáo ponownie racjĊ bytu w miastach na znacznych obszarach Ğredniowiecznej Europy. Miasta te – w odróĪnieniu od greckich poleis – nie stanowiáy jednak zwykle organizmów paĔstwowych, a jedynie ich czĊĞü, toteĪ obywatelstwo miejskie stanowiáo zjawisko o charakterze lokalnym. Jego powstanie związane jest z ustrojem monarchii stanowej i wyodrĊbnieniem siĊ stanu mieszczaĔskiego. LudnoĞü miejska byáa pierwotnie silnie uzaleĪniona od wáadzy feudaáów, co stanowiáo istotną przeszkodĊ na drodze zabezpieczenia jej wolnoĞci osobistej oraz nienaruszalnoĞci gromadzonego majątku. Ruch komunalny zrĊcznie wykorzystaá jednak rywalizacjĊ pomiĊdzy szlachtą i monarchą, uzyskując dla miast szeroką autonomiĊ gwarantowaną statutem, który kreowaá zarazem obywatela jako podmiot praw miejskich.

Podleganie prawom obywatelstwa uzaleĪnione byáo od szeregu wymogów.

Za podstawowe naleĪy uznaü: domicyl (staáe zamieszkiwanie intra muros),

15 Por. D.50,17,2 Ulpianus w: Prawo rzymskie, Teksty Ĩródáowe do üwiczeĔ, Wrocáaw 1998, s.72.

16 Por. A.Arjava, Women and Roman Law in Late Antiquity, Helsinki 1994, zwáaszcza s.296-297.

17 K.Sójka-ZieliĔska, Drogi i bezdroĪa prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy, Wrocáaw 2000, s.98.

pochodzenie z rodziny obywateli (prawo krwi – ius sanguinis) bądĨ w ogóle urodzenie siĊ w mieĞcie (prawo ziemi – ius soli).¹⁸ Wáodarze miejscy zaczĊli jednak z czasem wprowadzaü nowe warunki dostĊpu do obywatelstwa, w tym zwáaszcza posiadanie wáasnoĞci nieruchomej, która gwarantowaáa wpáywy podatkowe do municypalnej kasy.¹⁹ Przy przyjmowaniu w poczet obywateli miast europejskich czĊsto konieczne staáy siĊ nadto: rekomendacja osób wprowadzających, Ğlubne pochodzenie, lokalny oĪenek, „prawowite” wyznanie czy teĪ dobra reputacja (bona fama).²⁰ Nadawanie obywatelstwa obcym nastĊpowaáo ostatecznie w zgodzie z ogólnym kryterium uĪytecznoĞci dla wspólnoty, stąd teĪ obok osób majĊtnych, preferowano czĊstokroü wykwalifiko- wanych rzemieĞlników.

Reglamentowanie dostĊpu do praw obywatelstwa nie dotyczyáo bynajmniej tylko nowych przybyszów, ale równieĪ i samych mieszczan. Pierwotnie wspólnota obywatelska obejmowaáa zazwyczaj wszystkich wolnych mieszkaĔców, tymczasem wraz z postĊpującą majoryzacją wáadzy municypalnej przez bogatszych obywateli-posesjonatów (cives maiores) utrzymanie szeregu praw wiązaáo siĊ niejednokrotnie z warunkiem majĊtnoĞci. Obywatelstwo traciáo w konsekwencji cechĊ powszechnoĞci, a z dobrze sytuowanym obywatelem (civis) Ğredniowiecznego miasta kontrastowaá upoĞledzony w prawach „zwykáy”, niezamoĪny mieszkaniec (incola).²¹ Podziaá ten przekáadaá siĊ na istniejące w mieĞcie warstwy spoáeczne. Obywatelami miast byli zatem w pierwszym rzĊdzie przedstawiciele patrycjatu (patriciatus), ale równieĪ i pospólstwa (communitas civium), natomiast kategoriĊ „wykluczonych” stanowiá niepáacący podatków plebs (vulgus). Patrycjat kontrolowaá przy tym wáadze miejskie, co w praktyce czyniáo pospólstwo obywatelami drugiej kategorii. Mitem staáa siĊ zatem z czasem – symptomatyczna dla początków miejskiej samorządnoĞci – moĪliwoĞü powszechnej partycypacji w wyborze wáodarzy i wpáywu ogóáu na sprawy wspólnoty.

18 D.Quaglioni, The Legal Definition of Citizenship in the Late Middle Ages w: City-States in Classical Antiquity and Medieval Italy: Athens and Rome, Florence and Venice, ed. A.Molho, K.Raaflaub, J.Emlen, Stuttgart 1991, s.161.

19 Z.Sokolewicz, Obywatelstwo a narodowoĞü. Uwagi w związku z ustanowieniem obywatelstwa Unii Europejskiej, „Studia Europejskie”, nr 1/1997, s.17. Por. J.Bardach, Czy istniaáo obywatelstwo w szlacheckiej Rzeczypospolitej?, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. XVII, z. 2, 1965, s.262.

20 H.Zaremska, Homo Bonae Famae w: Studia nad dziejami miast i mieszczaĔstwa w Ğredniowieczu, t. I, ToruĔ 1996, s.229-236.

21 Por. J.Bardach, B.LeĞnodorski, M.Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1999, s.93.

Na katalog prekursorskich (jak na wieki Ğrednie) wolnoĞci miejskich²² skáadaáy siĊ m.in. wolnoĞü osobista (stanowiący zaprzeczenie feudalnego poddaĔstwa zakaz wiĊzienia bez zezwolenia sądu),²³ wolnoĞü swobodnego przemieszczania siĊ, testowania i dziedziczenia, korzystania z dóbr ziemi, a takĪe wolnoĞü wykonywania dowolnej profesji. Grupy obywateli w mniejszym lub wiĊkszym stopniu dotyczyáy nadto prawa polityczne (partycypacja w elekcji wáadz, a takĪe w zgromadzeniach uchwalających lokalne prawa i wysokoĞü podatków oraz decydujących o wydatkowaniu dochodów miasta). Obywatel Ğredniowiecznego miasta jawiá siĊ jednak bardziej jako homo oeconomicus niĪ homo politicus,²⁴ zaĞ szczególną wagĊ posiadaáy protekcjonistyczne prawa ekonomiczne, w tym zwáaszcza wolnoĞci celne. Z prawami tradycyjnie związane byáy powinnoĞci podatkowe, obowiązek sáuĪby w straĪach miejskich oraz obrony miasta.

Prawa obywatelstwa miejskiego staáy siĊ z czasem áakomym kąskiem równieĪ i dla pozostaáych czáonków paĔstwa. Jednym z pierwszych aktów prawnych zapewniających szerszej reprezentacji spoáeczeĔstwa ochronĊ przed monarszą samowolą byáa angielska „Wielka Karta WolnoĞci” z roku 1215;

w okresie tym w Europie powstawaáy pierwsze zgromadzenia przedstawicielskie, które grupowaáy „naród polityczny”.²⁵ Odtąd bogatsi bądĨ lepiej wyksztaáceni poddani uzyskiwali coraz wiĊkszy wpáyw na wáadzĊ w paĔstwie, zaĞ sfera wolnoĞci ogólnej jednostki ulegaáa powolnemu poszerzaniu. Emancypacji górnych warstw ludnoĞci paĔstwa towarzyszyá rozwój europejskiej myĞli spoáeczno-politycznej, która odkurzaáa staroĪytne pojĊcie obywatelstwa paĔstwowego i raczej bezskutecznie próbowaáa je przetransponowaü na grunt Ğredniowiecznej rzeczywistoĞci.

Teoretyczne koncepcje obywatelstwa promowaáy nie tylko jego ponadlokalną specyfikĊ, ale równieĪ czĊsto i uniwersalny charakter. Dante Alighieri akcentowaá koniecznoĞü zagwarantowania wolnoĞci obywatela w paĔstwie w drodze wprowadzenia rządów prawa. Jan z ParyĪa pojmowaá paĔstwo jako zbiorowoĞü wszystkich obywateli (politiae communis), którzy posiadają moĪliwoĞü wyboru swej wáadzy. Marsyliusz z Padwy wyraĨnie juĪ formuáowaá tezĊ o suwerennoĞci ludu, zaĞ obywatelem nazywaá kaĪdą wolną jednostkĊ,

22 J.Le Goff, Czáowiek Ğredniowiecza w: Czáowiek Ğredniowiecza, red. J.Le Goff, Warszawa 2000, s.50.

23 Zob. szerzej I.Malinowska-Kwiatkowska, Gwarancje wolnoĞci w ustawodawstwie Ğredniowiecznych miast wáoskich, Wrocáaw 1980, s.24-33.

24 M.Weber, The City, New York 1962, s.227.

25 Zob. szerzej B.Zientara, ĝwiadomoĞü narodowa w Europie Zachodniej w Ğredniowieczu.

Powstanie i mechanizmy zjawiska w: PaĔstwo, naród, stany w ĞwiadomoĞci wieków Ğrednich, Warszawa 1990, s.25.

która partycypuje w Īyciu wspólnoty i posiada wpáyw na rządy w paĔstwie.²⁶ WaĪny postĊp w rozwoju idei obywatelstwa przypadá w wiekach Ğrednich równieĪ postglosatorom, zaĞ w wieku XV florencki pisarz i polityk Leonardo Bruni otwarcie kojarzyá juĪ powszechne obywatelstwo z rozwojem paĔstwa i pomyĞlnoĞcią jego czáonków. Wkrótce potem, w dobie Renesansu, za obywatelstwem uniwersalnym i peánoprawnym optowaá równieĪ Niccolo Machiavelli, który najlepsze warunki dla jego rozwoju dostrzegaá w ustroju republikaĔskim.²⁷ Tam wáaĞnie skutecznie zniesione mogáy zostaü wszelkie podziaáy stanowe przy jednoczesnym zachowaniu naturalnych w spoáeczeĔstwie róĪnic majątkowych.

Wieki Ğrednie staáy siĊ punktem wyjĞcia dla póĨniejszych modeli obywa- telstwa paĔstwowego oraz nowoĪytnej teorii praw podmiotowych jednostki.

Tym niemniej w okresie wczesnonowoĪytnym rozwój idei obywatelstwa zostaá powaĪnie spowolniony, co w duĪej mierze wiązaáo siĊ z nastaniem w wielu paĔstwach Europy ery monarchii absolutnych oraz powolną dekadencją obywatelstwa miejskiego. Paradoksalnie jednak, postĊpujący zmierzch tej stanowej, lokalnej formy obywatelstwa oznaczaá takĪe stopniowe przejmowanie jego rozwiązaĔ prawnych przez paĔstwo jako caáoĞü; przyszáe obywatelstwo ogólnopaĔstwowe – aby objąü zasiĊgiem swych praw coraz szerszą rzeszĊ mieszkaĔców – mogáo siĊ rozwijaü wyáącznie w opozycji do obywatelstwa miejskiego.²⁸

Tymczasem wzrost absolutyzmu dokonywaá siĊ poprzez ograniczanie praw jednostki, eliminowanie (lub pomniejszanie wagi) zgromadzeĔ stanowych oraz uwydatnianie roli omnipotentnego monarchy-prawodawcy.²⁹ Wszyscy poddani stanowili w tym ustroju przedmiot scentralizowanej wáadzy monarszej, która w dobie szeregu wojen na kontynencie zdawaáa siĊ nie tylko gwarantowaü bezpieczeĔstwo jednostki, ale równieĪ stanowiü poniekąd substytut jej praw wolnoĞciowych. Byá to juĪ okres początków ksztaátowania siĊ paĔstw narodowych, a narodowoĞü jako przynaleĪnoĞü do wspólnoty etnokulturowej implikowaáa w zasadzie i przynaleĪnoĞü paĔstwową.³⁰ Suwerenne paĔstwo jawiáo siĊ przy tym zbiorowym odpowiednikiem kreowanej przez renesansowy humanizm autonomicznej osoby ludzkiej.³¹ W terytorialnie okreĞlonym paĔstwie, przynaleĪnoĞü paĔstwowa ogóáu mieszkaĔców áączyáa siĊ z ich podporządko-

26 Zob. szerzej A.Wójtowicz, Model wáadzy paĔstwowej Marsyliusza z Padwy, Katowice 1977, s.46-53.

27 N.Machiavelli, RozmyĞlania nad pierwszą dekadą Tytusa Liwiusza w: M.Maneli, Machiavelli, Warszawa 1968, s.216.

28 R.Brubaker, Citizenship and Nationhood in France and Germany, Cambridge 1992, s.42.

29 S.Grodziski, Porównawcza historia ustrojów paĔstwowych, Kraków 1998, s.143.

30 Por. Z.Sokolewicz, op.cit., s.25.

31 N.Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 1999, s.519.

waniem suwerennej wáadzy reprezentowanej przez monarchĊ i nosiáa miano poddaĔstwa paĔstwowego. Istotą poddaĔczego systemu zaleĪnoĞci byáo káadzenie nacisku na prawa instytucji paĔstwa (uosabianego przez wáadcĊ) przy jednoczesnym podkreĞlaniu obowiązków poddanego.

Paradoksalnie, z pozoru wsteczne w stosunku do praw instytucji obywatelstwa miejskiego poddaĔstwo stanowiáo waĪny pomost na drodze budowania obywatelstwa paĔstwowego, albowiem osáabiaáo ono porządek stanowy i feudalny, okreĞlaáo stan podlegáoĞci danej wáadzy centralnej i zarazem przynaleĪnoĞci do konkretnego paĔstwa, byáo zatem klarownym rozgraniczeniem zewnĊtrznym na tuziemców i cudzoziemców. Dla kontrastu, w ustroju monarchii stanowej obywatelstwo miejskie stanowiáo wyznacznik podziaáu wewnĊtrznego mieszkaĔców paĔstwa w ramach zwykle tej samej, choü zróĪnicowanej stanowo, wspólnoty etnicznej. Instytucja poddaĔstwa zrównywaáa jednak caáą ludnoĞü paĔstwa nie w prawach, ale w obowiązkach i w zaleĪnoĞci od jednej wáadzy zwierzchniej. Mimo swych mankamentów stan ten przyczyniá siĊ z pewnoĞcią do ukonsty-tuowania narodów.

Trudno siĊ zatem dziwiü, iĪ niektórzy wspóáczeĞni badacze doszukują siĊ w poddaĔczych realiach monarchii absolutnej znamion obywatelstwa.³² Ma to związek z faktem, iĪ pomimo daleko ograniczonej wolnoĞci czáonków paĔstwa system absolutyzmu respektowaá pewne kluczowe ich prawa. Poddanego monarchii absolutnej okreĞla siĊ zatem niejednokrotnie mianem ograniczonego w prawach obywatela. Ów obywatel bierny (pasywny) to pozbawiony praw politycznych poddany korony, który cieszyá siĊ prawem do Īycia, wolnoĞcią osobistą i miaá poniekąd zagwarantowaną nienaruszalnoĞü swojej wáasnoĞci.

Granice wolnoĞci w „apolitycznym spoáeczeĔstwie obywateli”³³ opieraü siĊ przy tym miaáy na rozwijającym siĊ legalizmie prawnym, który ograniczaá w pewien sposób absolutyzm wáadcy.

W realiach epoki model biernego obywatela szeroko kreowaá natomiast apologeta absolutyzmu Jean Bodin. Zdaniem tego szesnastowiecznego teoretyka paĔstwa atrybutem czáonka civitas nie jest bynajmniej posiadanie wolnoĞci politycznej – jak to formuáowaá wiele wieków wczeĞniej Arystoteles – lecz wolnoĞü osobista i podleganie suwerennoĞci wáadcy.³⁴ Co wiĊcej, obywateli nie charakteryzuje wcale równoĞü wobec prawa, gdyĪ ich pozycja w paĔstwie zaleĪy od tak róĪnych czynników jak pochodzenie spoáeczne, páeü, wiek czy

32 Zob. zwáaszcza S.E.Finer, Empires, Monarchies and the Modern State, Oxford 1999, s.1298- 1299; R.Koselleck, Trzy Ğwiaty obywatelskie? Wprowadzenie do porównawczej semantyki spoáeczeĔstwa obywatelskiego w Niemczech, Anglii i Francji – zarys dziejów teorii w: Europa i spoáeczeĔstwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, oprac. K.Michalski, Kraków 1994, s.115.

33 R.Koselleck, op.cit.

34 J.Bodin, SzeĞü ksiąg o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958, s.48 i 57.

zasáugi. Zbyt pochopny byáby wniosek, iĪ obywatelstwo pozostaje w tej koncepcji niczym innym jak stronniczo ubranym w zalety poddaĔstwem, Bodin doszedá bowiem do waĪnego wniosku, iĪ obywatelstwo moĪe oznaczaü stosunek polityczno-prawny, wzajemne zobowiązanie, w myĞl którego suweren – w zamian za wiernoĞü i okazywane posáuszeĔstwo – winien jest poddanemu wymierzaü sprawiedliwoĞü, udzielaü pomocy i ochrony.³⁵ Tak rozumiane obywatelstwo stanowiáo w swej istocie przede wszystkim stan związania obywatela-poddanego z suwerenem, a takĪe z terytorium, nad którym roztacza on swoją wáadzĊ.

KraĔcowo odmienne podejĞcie do kwestii stanowiska czáowieka w paĔstwie prezentowaá szesnastowieczny angielski badacz prawa Thomas Smith, który analizowaá proces konceptualnego przewartoĞciowywania terminu „obywatel”

i jego oddzielania od pojĊcia mieszczanina. Uczony ów wyraĨnie dostrzegá aberracjĊ stanu, w którym dane prawa przysáugiwaáy pewnym czáonkom paĔstwa ze wzglĊdu na miejsce zamieszkania (miasto). Konstatowaá on równieĪ, w duchu arystotelesowskim, iĪ obywatel to indywiduum posiadające realny wpáyw na wáadzĊ, ale szedá nawet dalej – uznawaá za obywateli te wyáącznie jednostki, które zawodowo paraáy siĊ piastowaniem stanowisk paĔstwowych lub municypalnych, a zatem tworzyáy poniekąd „naród polityczny”, co jednakĪe w realiach epoki nadal korespondowaü musiaáo z posiadanym majątkiem, a nawet po czĊĞci i z wyksztaáceniem.³⁶

Tymczasem istotniejsze praktyczne znaczenie miaáo poszerzenie sfery autonomii jednostki, gwarantowane w przeáomowych angielskich aktach prawnych – „Habeas Corpus Act” z 1679 r. oraz „Billu o prawach” z 1687 r.

DoĞwiadczenia ustrojowe Albionu staáy siĊ poĪywką dla wielkiej indywidualnoĞci epoki: Johna Locke’a. Pisarz ów staá siĊ apologetą praw naturalnych czáowieka:

prawa do Īycia, wolnoĞci i wáasnoĞci. Locke byü moĪe jako pierwszy dokonaá przy tym klarownego odróĪnienia praw czáowieka od praw obywatela.³⁷ Te pierwsze uznawaá bowiem za prawa przyrodzone, zaĞ drugie – za wynikające z umowy konstytuującej paĔstwo. Locke staá siĊ w zasadzie twórcą idei podmiotowych praw jednostki Īyjącej we wspólnocie. Wspólnota ta, zwana

„spoáeczeĔstwem obywatelskim” (civil society),³⁸ opieraáa siĊ na wspólnie ustanowionym i równym dla wszystkich czáonków prawie. RównoĞü praw nie implikowaáa jednak bynajmniej powszechnoĞci praw politycznych, które ograniczone zostaáy cenzusem majątkowym. WáasnoĞü posiadana przez obywateli

35 Ibidem, s.59.

36 T.Smith, De Republica Anglorum (The Commonwealth of England) w: Historia Powszechna XVI wieku. Teksty Ĩródáowe, PoznaĔ 1978, s.35.

37 S.Estreicher, Wykáady z historii ustroju paĔstwa i prawa na zachodzie Europy, Kraków 2000, s.230.

38 J.Locke, Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992, s.222.

i – pozostające z nią poniekąd w korelacji – wyksztaácenie dowodziü miaáy poczucia odpowiedzialnoĞci i dojrzaáoĞci do kierowania sprawami paĔstwa.

4. NowoĪytne modele obywatelstwa

MyĞl Locke’a staáa siĊ w duĪej mierze podstawą Ğwiatopoglądu oĞwiece- niowego, który juĪ otwarcie przeciwstawiaá siĊ absolutystycznemu samowáadztwu i ograniczaniu wolnoĞci ludzkiej. Wymiernym tego przykáadem byáa twórczoĞü Monteskiusza, uwaĪającego, iĪ stan rzeczy, w którym czáonkowie paĔstwa nie posiadają wpáywu na wáadzĊ zwierzchnią jest po prostu niezgodny z „duchem praw”. Monteskiusz propagowaá ideĊ powoáania wáadzy, której natura odpowiada charakterowi ludu. Byáo to w istocie nic innego jak woáanie o swobody obywatelskie, zwáaszcza zaĞ o emancypacjĊ stanu mieszczaĔskiego. WolnoĞü polityczna stanowiü miaáa w tej koncepcji trzon praworządnego paĔstwa. DostĊp do niej wciąĪ jednak pozostawaá uzaleĪniony od stanu posiadania.³⁹ W konsekwencji prawa polityczne miaáy sáuĪyü tylko tym, którzy – z racji posiadanego majątku, ewentualnie wyksztaácenia lub godnoĞci – byli Ğwiadomi, jak z nich korzystaü.

Z kwestią wáasnoĞci jako wyznacznika wolnoĞci politycznej czáonków paĔstwa zdecydowanie zrywaáa natomiast wizja paĔstwa i spoáeczeĔstwa nakreĞlona przez Jana Jakuba Rousseau. Model obywatelstwa ukazany w jego Umowie spoáecznej zakáadaá w zasadzie równoĞü ogóáu obywateli równieĪ na niwie praw politycznych (wola powszechna), które dawaáy realną moĪliwoĞü bezpoĞredniego wpáywu na kreowanie wáadzy paĔstwowej oraz uchwalanie ustaw (suwerennoĞü ludu). Ciaáo obywatelskie przybieraáo zaĞ w peáni postaü najwyĪszego ustawodawcy, gdy byáo wáadne uchwalaü prawo w drodze demokracji nie tyle przedstawicielskiej, co raczej bezpoĞredniej. Ten Ğmiaáy projekt obywatelstwa uniwersalnego zdecydowanie poszerzaá zakres wolnoĞci politycznej czáonków paĔstwa, zarazem jednak, co ciekawe, ograniczaá ich prawo wáasnoĞci. NierównoĞü majątkowa determinowaáa bowiem, zdaniem myĞliciela, podziaáy spoáeczne i prowadziáa wprost do zniewolenia czáowieka⁴⁰ – jawiáa siĊ zatem gáównym wrogiem powszechnoĞci obywatelstwa.

Zagadnienie obywatelstwa podjąá w swojej twórczoĞci jeszcze jeden wielki luminarz OĞwiecenia Immanuel Kant. Dokonaá on próby stworzenia idealnego modelu paĔstwa o ustroju „obywatelskim”, które opieraü siĊ miaáo na wspólnym dla wszystkich jego czáonków porządku prawnym.⁴¹ Kant jako jeden z pierwszych

39 Ch.de Montesquieu, O duchu praw, t. I, Warszawa 1957, s.238.

40 J.-J.Rousseau, Umowa spoáeczna w: J.-J.Rousseau, Umowa spoáeczna oraz Uwagi o rządzie polskim, Warszawa 1966, s.62.

41 I.Kant, The Metaphysics of Morals, cz. I: The Metaphysical Elements of Right w: P.B.Clarke, Citizenship, op. cit., s.103.

myĞlicieli nowoĪytnych wprowadzaá przy tym doĞü klarowne rozróĪnienie miĊdzy przynaleĪnoĞcią paĔstwową (Staatsangehörigkeit), która determinowaáa zewnĊtrzny podziaá na cudzoziemców i tuziemców oraz implikowaáa pewien podstawowy katalog praw i obowiązków toĪsamy dla caáego grona tych ostatnich, a generującym wewnĊtrzny podziaá czáonków paĔstwa obywatelstwem (Staatsbürgerschaft), rozumianym jako posiadanie peáni praw publicznych i niczym nie skrĊpowane uczestnictwo w sprawach paĔstwa przez czĊĞü wspólnoty, która nosiáa miano obywateli aktywnych (czynnych).⁴² PrzynaleĪni do paĔstwa obywatele pasywni (bierni), choü podlegali wspólnemu prawu, nie mogli go zarazem tworzyü. DostĊp do prawdziwego ciaáa obywatelskiego, tj. do nabycia peánej „osobowoĞci obywatelskiej” musiaá siĊ raz jeszcze wiązaü z uzyskaniem samodzielnoĞci ekonomicznej, z byciem „panem samego siebie”.⁴³ Idea obywatelstwa w wydaniu Kanta stanowiáa w zasadzie zaprzeczenie koncepcji obywatelstwa uniwersalnego Rousseau, byáa jednak trzeĨwą propozycją na miarĊ epoki. Wizja ta nie stawiaáa nadto prostego znaku równoĞci pomiĊdzy wolnoĞciom przysáugującym istocie ludzkiej jako takiej a prawami obywatelskimi.

Pierwsze nowoĪytne ukonstytuowanie obywatelstwa na gruncie prawno- ustrojowym przyniosáa Rewolucja Francuska, zwáaszcza zaĞ jej pierworodna

„Deklaracja Praw Czáowieka i Obywatela” z roku 1789. Fundament ideolo- giczny tego przeáomowego aktu prawnego stanowiáa m.in. twórczoĞü Monteskiusza i Rousseau. BezpoĞrednich wzorców Deklaracji moĪna siĊ natomiast dopatrywaü w amerykaĔskiej „Deklaracji Praw Wirginii” oraz „Deklaracji NiepodlegáoĞci”

z roku 1776, które czerpaáy z kolei w duĪej mierze m.in. z koncepcji J.Locke’a.

Rewolucja Francuska nie tylko, iĪ obalaáa porządek absolutystyczny w paĔstwie, wyzwalaáa drzemiące w stanie trzecim (mieszczaĔstwie) siáy rozwojowe i wprowadzaáa ustrój republikaĔski (bynajmniej niebezpowrotnie), ale przede wszystkim emancypowaáa jednostkĊ ludzką i diametralnie zmieniaáa jej dotychczasowe stanowisko w paĔstwie. Uchwalający „DeklaracjĊ” deputowani konstytuanty nie rozgraniczali przy tym precyzyjnie praw czáowieka od obywatela,⁴⁴ ale teĪ obie grupy praw wspóáistniaáy przecieĪ w symbiozie.

J.Baszkiewicz pisaá o czáowieku i o obywatelu, iĪ „oczywiste jest, Īe nie są to dwie róĪne osoby”.⁴⁵

42 Por. U.K.Preuß, O teoretyczno-konstytucyjnym pojĊciu obywatela we wspóáczesnym spoáeczeĔstwie w: Obywatel. Odrodzenie pojĊcia, red. B.Markiewicz, Warszawa 1993, s.87.

43 Zob. szerzej I.Kant, Metafizyczne elementy teorii prawa w: M.Szyszkowska, Zarys filozofii prawa, Biaáystok 2000, s.246.

44 J.Baszkiewicz, WolnoĞü druku i rewolucja 1789 roku w: Studia z historii paĔstwa, prawa i idei, red. A.Korobowicz, H.Olszewski, Lublin 1997, s.35.

45 J.Baszkiewicz, 1789: Spory o prawa czáowieka i obywatela w: Czáowiek jako obywatel, red.

M.Szyszkowska, Warszawa 1995, s.207-208.

Deklaracja explicite wprowadziáa zatem kategoriĊ praw podmiotowych jednostki, czy teĪ, jak to plastycznie ujĊáa H.Arendt,⁴⁶ „nakazaáa wyzwolenie czáowieka spod wszelkiej kurateli i obwieĞciáa, Īe staá siĊ peánoletni”.

WystĊpujące w dokumencie zrzeszenie polityczne (association politique) byáo w gruncie rzeczy niczym innym, jak paĔstwem, które transponowaáo naturalne prawa czáowieka na grunt porządku prawa stanowionego. Za podstawowe atrybuty czáowieka-obywatela „Deklaracja” uznaáa: wolnoĞü, wáasnoĞü, bezpieczeĔstwo i opór przeciw uciskowi. WolnoĞü zostaáa tu prawnie zdefiniowana jako moĪliwoĞü czynienia przez kaĪdego wszystkiego tego, co nie powoduje szkody drugiemu, a kres tak pojmowanej wolnoĞci okreĞlony mógá byü jedynie drogą ustawową (art. IV). Prawo mogáo przy tym zakazaü wyáącznie tego, co szkodliwe dla spoáeczeĔstwa, zaĞ wszystko czego nie zabraniaáo musiaáo byü dozwolone (art. V).

Wielu badaczy⁴⁷ przedmiotu przeprowadziáo problemowy podziaá przedsta- wionych w „Deklaracji” praw, uznając za stricte obywatelskie przede wszystkim: zasadĊ zwierzchnictwa ludu, równoĞü wobec prawa, a takĪe wolnoĞci przekonaĔ, sáowa i druku, czy teĪ w ogóle szeroko pojĊte prawa polityczne jednostki w paĔstwie. Takie rozróĪnienie koresponduje z wnioskiem, iĪ o ile caáy katalog obwieszczonych w „Deklaracji” praw czáowieka byá równieĪ toĪsamy i obywatelowi, o tyle nie wszystkie prawa obywatela francuskiego musiaáy odnosiü siĊ do ogóáu rodzaju ludzkiego. Czy jednak realne byáo przyporządkowywanie tych przeáomowych regulacji konkretnemu miejscu i narodowi? Historia wyraĨnie pokazaáa, iĪ nie. MyĞli przewodnie „Deklaracji”

weszáy bowiem w kolejnych dwóch stuleciach do grupy podstawowych zapisów ustaw zasadniczych wiĊkszoĞci paĔstw europejskich, tyle iĪ wszystkie prawa obywateli konkretnego organizmu politycznego dotyczyáy pierwotnie jedynie czĊĞci tych, którzy posiadali jego przynaleĪnoĞü paĔstwową.

NakreĞlona na kartach „Deklaracji” idea powszechnych praw obywatelskich musiaáa jeszcze dáugo czekaü na swoje praktyczne urzeczywistnienie, albowiem treĞü jej stanowiáa niezwykle kruche spoáeczne modus vivendi. GáĊboka refleksja przyszáa zaĞ dopiero po uchwaleniu dokumentu. Z jednej strony „DeklaracjĊ”

krytykowano za to, iĪ nie wyczerpywaáa zagadnieĔ swobód obywatelskich (m.in. brakowaáo w niej zapisu mówiącego o wolnoĞci stowarzyszeĔ), z drugiej zaĞ zarzucano jej kreowanie niedojrzaáych politycznie i niewyksztaáconych „nowych” obywateli, których obdarowano szeregiem róĪnych praw, caákowicie zapominając przy tym o obowiązkach. Nie dziwi

46 H.Arendt, Korzenie totalitaryzmu, t. I, Warszawa 1993, s.325.

47 Zob. szerzej K.Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych. Od paĔstwa niewolniczego do rewolucji burĪuazyjnych, Warszawa 1968, s.369 i 411-412; E.Klein, Historia ustroju Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych Ameryki od XVI do koĔca XX wieku, Wrocáaw 1998, s.136-137; S.Kowalczyk, Liberalizm i jego filozofia, Katowice 1995, s.145.

zatem fakt, iĪ skonstruowana zaledwie kilka miesiĊcy po „Deklaracji” ustawa o wyborach wprowadzaáa z inicjatywy E.J.Sieyesa cenzus majątkowy (czy raczej podatkowy) i skutecznie dzieliáa ciaáo obywatelskie na obywateli biernych (citoyens passifs) oraz obywateli czynnych (citoyens actifs), przy czym prawo wyborcze dawaáa wyáącznie tym ostatnim. Celnie, a zarazem eufemistycznie, ująá rzecz E.Bockenforde pisząc, iĪ prawo to „przysáuguje nie kaĪdemu, lecz tylko obywatelowi, który zdolny jest do czynnoĞci reprezento- wania na gruncie wáasnych osiągniĊü i niezaleĪnoĞci”.⁴⁸

W uchwalonej w 1791 r. prekursorskiej francuskiej ustawie zasadniczej posáuĪono siĊ na okreĞlenie obywatela w pierwszym rzĊdzie domicylem. WaĪne i wielokrotnie zaakcentowane prawo krwi (ius sanguinis) okreĞlające qualité de français áączono w zasadzie z prawem ziemi (ius soli) w aspekcie dotyczącym cudzoziemców, którzy mieszkając we Francji stawali siĊ obywatelami, jeĪeli byli tam urodzeni. Konstytucja ta uznawaáa zatem za podstawowe determinanty obywatelstwa: miejsce zamieszkania, pochodzenie, a takĪe miejsce urodzenia.

Wyznaczniki te gwarantowaáy przynaleĪnoĞü paĔstwową wraz z szeregiem praw podstawowych, zaĞ prawa polityczne, a zatem esencjĊ obywatelstwa czynnego, wciąĪ determinowaü miaáa zasobnoĞü majątkowa.

Niezadowolenie obywateli biernych z ich jawnej dyskryminacji w paĔstwie doprowadziáo do uchwalenia w roku 1793 (przez ukonstytuowany w niemal prawdziwie powszechnych wyborach Konwent Narodowy) nowej konstytucji oraz towarzyszącej jej, zmienionej i rozbudowanej „Deklaracji”. Dokonali tego w zasadzie – znani ze swojego póĨniejszego terroru – jakobini pod wodzą Robespierre’a, który juĪ na początku Rewolucji naleĪaá do zagorzaáych krytyków ograniczeĔ uniwersalnego charakteru praw politycznych obywateli twierdząc, iĪ „kaĪda jednostka ma prawo do wspóáudziaáu w uchwalaniu obowiązujących ją ustaw i w tyczącej jej administracji publicznej. Inaczej nieprawdą jest, Īe wszyscy ludzie są równouprawnieni, Īe kaĪdy jest obywatelem paĔstwa”.⁴⁹ W konsekwencji w „Deklaracji” z 1793 r. podstawowy nacisk poáoĪono na pogwaáconą wczeĞniej zasadĊ równoĞci wszystkich obywateli.

RównoĞü postawiona zostaáa przed takimi dobrami jak wolnoĞü, bezpieczeĔstwo i wáasnoĞü (art. II); szczególnie silnie podkreĞlano jej znaczenie w nastĊpującym zapisie: „kaĪdy obywatel ma równe prawo wspóádziaáania przy tworzeniu ustaw i mianowaniu swych przedstawicieli oraz urzĊdników”.⁵⁰

48 E.-W.Bockenforde, Idee áadu spoáecznego i politycznego w Rewolucji Francuskiej, przeá.

M.àukasiewicz, w: Europa i spoáeczeĔstwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, op. cit., s.107.

49 M.de Robespierre (1789), cyt. za W.Markov, A.Soboul, Wielka rewolucja Francuzów 1789, Wrocáaw 1984, s.124.

50 Deklaracja Praw Czáowieka i Obywatela z 24 czerwca 1793 roku, art. XXIX w: Powszechna historia paĔstwa i prawa. Wybór tekstów Ĩródáowych, oprac. M.J.Ptak, M.Kinstler, Wrocáaw 1999.

Z zasady równoĞci wyrastaáy równieĪ postĊpowe i powszechne prawa spoáeczne do pracy, opieki spoáecznej i oĞwiaty, bowiem „wsparcia publiczne są ĞwiĊtym dáugiem”, a „oĞwiata jest potrzebą wszystkich”.⁵¹ Znaczenie „Deklaracji”

jakobiĔskiej dla rozwoju idei obywatelstwa polega wáaĞnie przede wszystkim na pionierskim promowaniu w niej praw spoáecznych.

Z pozoru wstecznym krokiem jawiáa siĊ natomiast nowa „Deklaracja Praw i Obowiązków Czáowieka i Obywatela” z roku 1795. Warto jednak zwróciü uwagĊ na fakt, iĪ zawieraáa ona – pominiĊte w dwóch poprzednich „Deklaracjach”

– powinnoĞci obywatelskie. Akt ten nakazywaá czáonkom paĔstwa przestrzeganie litery prawa, szanowanie organów wáadzy, rzetelne páacenie podatków, a takĪe wywiązywanie siĊ z obowiązku obronnego.

Rewolucja Francuska stanowiáa prawdziwy przeáom w wielowiekowym rozwoju obywatelstwa. Po pierwsze bowiem, teoretyczne produkty oĞwieceniowej i wczeĞniejszej myĞli spoáeczno-politycznej mogáy – metodą prób i báĊdów – znaleĨü praktyczne zastosowanie w skali ogólnopaĔstwowej duĪego kraju europejskiego. Konfrontacja teorii z praktyką byáa z pewnoĞcią brutalna, jednakĪe dowiodáa koniecznoĞci bardziej elastycznej adaptacji (wáadz) paĔstwa do potrzeb jego czáonków w przyszáoĞci.

Po drugie, przemiany rewolucyjne nadaáy statusowi poddanego znaczenie czysto antykwaryczne. Poddany, pojmowany jako uzaleĪniony w peáni od monarchy absolutnego czáonek jednego ze stanów w paĔstwie, przemieniaá siĊ w obywatela legitymującego siĊ prawami podmiotowymi i rozumianego, w najskromniejszej formie, jako beneficjanta dzielonej z innymi wspóá- obywatelami faktycznej równoĞci wobec prawa. Status ten, gwarantowany w ustawie zasadniczej, posiadaá istotną wartoĞü zwáaszcza na niwie nietykalnoĞci osobistej i majątkowej jednostki. Powszechna równoĞü wobec prawa, a zatem moĪliwoĞü równego dochodzenia swoich praw przed sądem, oznaczaáa konstytuowanie wspólnoty obywatelskiej skáadającej siĊ z czáonków cieszących siĊ toĪsamymi swobodami. Byáo to zaprzeczeniem zarówno istoty realiów stanowych, jak i wypáywającego z niej niegdyĞ statusu obywatelstwa miejskiego.

Po trzecie, Rewolucja Francuska – zwáaszcza w jakobiĔskich dokumentach ustrojowych – kreowaáa model wspólnoty obywatelskiej, w której cenzus páci, a takĪe (ze zrozumiaáych wzglĊdów) cenzus wieku, stanowiáy w zasadzie jedyne granice powszechnoĞci praw politycznych. Postulowany w ten sposób zamysá obywatelstwa peánoprawnego pozbawiaá prawa polityczne charakteru przywileju dla nielicznych. Byáa to wizja nieco abstrakcyjna, przerastająca realia epoki, ale zarazem wskazująca przyszáy kierunek ewolucji idei obywatelstwa na gruncie prawnoustrojowym.

51 Ibidem, art. XXI i XXII.

Po czwarte, prawne zdefiniowanie obywatelstwa wzmacniaáo narodowy charakter organizmu paĔstwowego. W konsekwencji, ulegające upowszechnieniu pojĊcie obywatela paĔstwa staáo siĊ – w prawie krajowym – przeciwstawieniem pojĊcia obcokrajowca, czy teĪ – w wymiarze miĊdzynarodowym – pojĊcia obywatela innego paĔstwa. Towarzyszącym temu procesem byáo jednak wypracowywanie rozwiązaĔ stwarzających moĪliwoĞü nadawania obywatelstwa cudzoziemcom speániającym okreĞlone warunki, przede wszystkim zaĞ legitymującym siĊ odpowiednio dáugim domicylem.

Po piąte w koĔcu, powszechne obywatelstwo paĔstwowe – nabierając wymiaru obywatelstwa narodowego i wytyczając granice jednorodnej wspólnoty obywatelskiej, do której naleĪeli praktycznie wyáącznie mieszkaĔcy danego paĔstwa (zazwyczaj w nim urodzeni) – stwarzaáo warunki rozwojowe dla prawnej dyskryminacji cudzoziemców i inspirowaáo póĨniejszy rozkwit ideologii i polityki nacjonalizmu.⁵² Zarazem jednak obywatelstwo ugruntowywaáo poczucie przywiązania do paĔstwa i budowaáo miĊdzy jego depozytariuszami realną wiĊĨ obywatelską, wzmacniając przy tym znaczenie takich pojĊü, jak ojczyzna i patriotyzm. Wielki francuski historyk i filozof Ernest Renan pisaá póĨniej, iĪ

„czáowiek powróciá po wiekach poniĪenia do ducha antycznego, do poszanowania siebie, do idei swoich praw. Sáowa <ojczyzna> i <obywatel>

uzyskaáy swoje poprzednie znaczenie”.⁵³

Kierunki, jakimi podąĪaá rozwój idei obywatelstwa po Rewolucji Francuskiej determinowane byáy waĪnymi wydarzeniami historycznymi.

W wieku XIX istotne znaczenie dla ogólnej ewolucji praw i wolnoĞci osobistych na kontynencie europejskim miaáo ostateczne wyeliminowanie paĔszczyzny (w paĔstwach niemieckich i w Austro-WĊgrzech, które na krótko zapewniáo swobodĊ przemieszczania siĊ), a takĪe wolnoĞciowy zryw Wiosny Ludów, który poniekąd uĞwiadomiá zwolennikom wáadzy absolutnej nieuchronnoĞü obdarzenia prawami politycznymi ogóáu dorosáych czáonków paĔstwa. WaĪnym etapem na drodze rozwoju paĔstw narodowych byáo zjednoczenie Niemiec, a takĪe Wáoch.

Nowo powstaáe paĔstwa, ugruntowując swą jednoĞü, czĊsto nie koncentrowaáy siĊ jednak na wolnoĞciach obywatelskich swoich czáonków, a priorytetowo traktowaáy raczej, uĪywając zwrotu S.Jedynaka, „polityczny, narodowy ekskluzywizm”.⁵⁴ Wáoski ideolog G.Mazzini, a takĪe inni dziewiĊtnastowieczni nacjonaliĞci, dowodzili, iĪ granice paĔstwa powinny byü zgodne z granicami narodu rozumianego w sensie etnokulturowym.⁵⁵ PaĔstwa narodowe w obronie

52 Por. R.Brubaker, Citizenship and Nationhood …, op. cit., s.43-48.

53 E.Renan, Co to jest naród w: Byü w narodzie. Szkice o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, red. L.Zdybel, Lublin 1998, s.203.

54 S.Jedynak, Refleksje historyka myĞli spoáecznej w sprawie problematyki narodu, czyli Est modus in rebus w: Byü w narodzie..., op. cit., s.22.

55 Hasáo Nationality w: The Encyclopedia Americana, t. XIX, Danbury 1987, s.787.

swoich interesów coraz szczelniej zamykaáy siĊ przed obcymi obywatelami lub poddanymi. W konsekwencji obywatelstwo stawaáo siĊ ekskluzywnym rozgraniczeniem zewnĊtrznym, czego namacalnym, formalnym wyrazem staáo siĊ upowszechnienie paszportów i wprowadzanie wiz. Istotną tego przesáanką byá wyraĨny wzrost ludnoĞci w paĔstwach europejskich i związane z nim migracje.

Tymczasem na niwie teoretycznej wyraĨnie wykrystalizowaá siĊ w wieku XIX podziaá na dwa kontrastujące ze sobą wzorce obywatelstwa. Z perspektywy czasu pierwszy z nich áączony jest przede wszystkim z takimi luminarzami poprzednich epok jak Arystoteles, Machiavelli czy Rousseau i nosi miano republikaĔskiej⁵⁶ czy teĪ klasycznej⁵⁷ koncepcji obywatelstwa, drugi zaĞ okreĞlany jest jako model liberalny,⁵⁸ którego początków naleĪy siĊ doszukiwaü juĪ w myĞli J.Locke’a, zaĞ rozwiniĊcia w twórczoĞci W.von Humboldta, B.Constanta oraz J.S.Milla. Wspomniane rozróĪnienie wiąĪe siĊ z charakte- rystycznym dla epoki porzucaniem szeregu republikaĔskich ideaáów doby Rewolucji oraz rozwojem liberalnego, indywidualistycznego podejĞcia do zagadnieĔ związanych ze statusem jednostki w paĔstwie.

W okresie pooĞwieceniowym koncepcja klasyczna zaczĊáa ustĊpowaü miejsca liberalnej. Z punktu widzenia tradycji republikaĔskiej obywatelstwo postrzegane byáo bowiem przez pryzmat korzystania z peáni praw politycznych i w konsekwencji jako aktywny udziaá we wspólnocie. RepublikaĔski duch obywatelstwa zakáadaá jednak nie tylko moĪliwoĞü aktywnego uczestnictwa w sprawach paĔstwa, ale wrĊcz swoisty obowiązek dziaáania na rzecz dobra wspólnego, co jawiáo siĊ w zasadzie probierzem obywatelskoĞci jednostki.

Liberalna koncepcja obywatelstwa powstawaáa nie tylko w opozycji do swej republikaĔskiej poprzedniczki, ale równieĪ w pewnym stopniu w swoistej sprzecznoĞci do idei demokracji w ogóle.⁵⁹ Antagonizm ten przejawiaá siĊ gáównie w odmiennym rozumieniu istoty statusu obywatelskiego jednostki w paĔstwie. Kluczowym dla filozofii liberalnej zaáoĪeniem staáo siĊ bowiem priorytetowe wzglĊdem dobra ogóáu traktowanie indywidualnych praw jednostki, a nadto zwracanie szczególnej uwagi wáaĞnie na obywatelskie prawa, nie zaĞ na obowiązki. W swej klasycznej formie liberalizm postrzegaá przy tym wáadzĊ paĔstwową jako ciaáo stojące na straĪy bezpieczeĔstwa, wolnoĞci i wáasnoĞci obywateli. W konsekwencji liberaáowie bardziej interesowali siĊ

56 Zob. S.Hall, Nationality, Migration Rights and Citizenship of the Union, Dordrecht 1995, s.2.

57 Zob. S.Macedo, Cnoty liberalne, Kraków 1995, s.128-129.

58 Zob. E.Dobrodziej, Konstytucyjne prawa i obowiązki obywateli dziĞ i jutro, Bydgoszcz 1994, s.9-10.

59 Zob. szerzej N.L.Rosenblum, Liberalism: Tension Between Liberalism and Democracy w:

The Encyclopedia of Democracy, t. III, op. cit., s.758-759.

tym, czy rząd naleĪycie wywiązuje siĊ ze swych zadaĔ, a zatem i sáuĪy interesom obywateli, niĪ czy jest kreowany przez ich ogóá. Obywatele z zaáoĪenia bowiem nie stanowili w tej koncepcji wáadzy bezpoĞrednio, a skáadali ten obowiązek na karb swych reprezentantów w myĞl zasady rządów przedstawicielskich.⁶⁰ Istotną prawidáowoĞcią myĞli liberalnej, ale zarazem i swoistym odstĊpstwem od zasad demokracji, byáa przy tym – czĊsto pokrĊtnie argumentowana lub przedstawiana li tylko implicite – odmowa przyznania wszystkim czáonkom paĔstwa praw politycznych. Negując w praktyce powszechnoĞü biernego i czynnego prawa wyborczego, liberaáowie gáosili zarazem równoĞü wszystkich obywateli wzglĊdem prawa.

Zdaniem liberalnych myĞlicieli, antynomia ta byáa jednak tylko pozorna.

Liberalna koncepcja obywatelstwa odwoáywaáa siĊ bowiem do reguá prawa natury i w rezultacie broniáa takich podstawowych dla czáowieka w paĔstwie dóbr, jak: wolnoĞü, równoĞü czy prywatna wáasnoĞü.⁶¹ Prawa te pochodziü miaáy jeszcze ze stanu naturalnego, dziĊki czemu stanowiáy swoisty wzorzec dla prawa pozytywnego. Charakterystycznym dla stanu paĔstwowego novum byáa natomiast wáadza paĔstwowa, która musiaáa byü obierana wedáug reguá wczeĞniej nieistniejących. Naturalna wolnoĞü czáowieka nie implikowaáa zatem wcale wolnoĞci politycznej, zaĞ równoĞü oznaczaáa w zasadzie toĪsame dla wszystkich stanowisko wobec prawa. Wáadza paĔstwowa ustanowiona zostaáa w duĪej mierze w celu protekcji wáasnoĞci prywatnej, a zatem musiaáa dziaáaü racjonalnie, skąd juĪ blisko byáo do wniosku, iĪ winni ją konstytuowaü ludzie odpowiedzialni. O dojrzaáoĞci do wolnoĞci politycznej mogáy Ğwiadczyü przede wszystkim wysoka pozycja materialna oraz wyksztaácenie obywatela.

Liberalizm zakáadając brak uniwersalnego prawa wyborczego promowaá zarazem szereg innych praw o konotacji politycznej (wolnoĞü sáowa, druku, zgromadzeĔ, zrzeszania siĊ), które musiaáy w przyszáoĞci w sposób nieunikniony prowadziü do upowszechnienia prawa gáosu, a zatem i do zmiany oblicza istotnej czĊĞci koncepcji. MyĞl liberalna dostrzegáa w koĔcu znaczenie peánej wolnoĞci politycznej i nadaáa jej walor niejako rĊkojmi dla wolnoĞci w pozostaáych dziedzinach Īycia. Prekursorem tego trendu byá J.S.Mill.

Trzonem obywatelstwa w ujĊciu liberalnym pozostawaáa jednak zawsze pozycja prawna jednostki w paĔstwie oraz jej autonomia wzglĊdem paĔstwa. Równe, a zarazem podmiotowe traktowanie obywateli przez wáadzĊ paĔstwową objawiaáo siĊ w takich postulatach liberaáów, jak: nietykalnoĞü osobista jednostki, wolnoĞü wyznania, wolnoĞü sumienia czy teĪ tajemnica korespondencji oraz nienaruszalnoĞü miejsca zamieszkania. Prawa ta tworzyáy i gwarantowaáy –

60 S.Macedo, op. cit., s.128.

61 E.Dobrodziej, op. cit., s.9.

nieograniczoną wáadzą paĔstwa – indywidualną sferĊ prywatnoĞci jednostki⁶² i to one wáaĞnie stanowiáy o indywidualistycznym podejĞciu koncepcji liberalnej do kwestii obywatela w paĔstwie.

W wieku XIX i pierwszych dekadach wieku XX prawdziwą furorĊ robiáa – w Ğlad za rozwiązaniami francuskimi doby Rewolucji – korespondująca poniekąd z liberalną koncepcją obywatelstwa idea praw obywatelskich gwarantowanych konstytucyjnie. Cechą charakterystyczną początków caáego nurtu konstytucjonalizmu na Starym Kontynencie byáo naĞladownictwo chociaĪ czĊĞci rozwiązaĔ proponowanych w „Deklaracji” z roku 1789.⁶³ Odbywaáo siĊ ono pierwotnie na dwóch páaszczyznach: praw i wolnoĞci osobistych oraz praw politycznych. Jako grupĊ paĔstw europejskich o najistotniejszym dorobku konstytucyjnym w zakresie regulacji statusu jednostki we wspomnianym okresie naleĪy wymieniü przede wszystkim: FrancjĊ, BelgiĊ Niemcy i AustriĊ.

Praktycznie kaĪda z ustaw zasadniczych przyjĊtych w tych krajach odnosiáa siĊ w wĊĪszym lub szerszym stopniu do praw przysáugujących obywatelom (lub poddanym), rzadziej istocie ludzkiej jako takiej. S.Estreicher oceniá tĊ tendencjĊ w sposób nastĊpujący: „w ciągu wieku XIX zakwestionowaáa teoria polityczna istnienie <praw przyrodzonych>, zaĞ prawa czáowieka i obywatela ujĊáa pod wspólną kategoriĊ praw obywatelskich...”. ⁶⁴

Brytyjski socjolog T.H.Marshall⁶⁵ stworzyá klasyczną juĪ dziĞ trójczáonową typologiĊ praw obywatelskich, która stanowi dogáĊbną analizĊ nowoĪytnego obywatelstwa w ujĊciu ewolucyjnym. Badacz ten zwróciá uwagĊ na permanentny proces wzbogacania idei obywatelstwa o nowe treĞci, poczynając od wieku XVIII, a koĔcząc na wieku XX. Schemat przyrostu nowych praw przedstawiony zostaá na przykáadzie Wielkiej Brytanii, jednakĪe stanowiá logiczny porządek mający mutatis mutandis odniesienie i do wielu innych krajów europejskich.

Z perspektywy Marshalla stan przynaleĪnoĞci paĔstwowej wzbogacony zostaá jeszcze w wieku XVIII o tak istotne osobiste prawa i wolnoĞci (civil citizenship), które wzmacniaáy pozycjĊ czáowieka w paĔstwie, jak wolnoĞü osobista, równoĞü wobec prawa, prawo wáasnoĞci i zawierania umów, wolnoĞü wyznania i sumienia, wolnoĞü sáowa i przekonaĔ, prawo stowarzyszania siĊ.

To gáównie jednak wiek XIX wiązaá siĊ z rozwojem obywatelskich praw politycznych (political citizenship), zwáaszcza zaĞ z upowszechnianiem ich

62 M.Nowak, Trzy generacje praw czáowieka. Ich znaczenie w Ğwietle przesáanek ideowych i historycznych oraz w Ğwietle ich genezy w: Prawa czáowieka: geneza, koncepcje, ochrona, red.

B.Banaszak, Wrocáaw 1993, s.109.

63 S.E.Finer, Notes Towards a History of Constitutions w: Constitutions in Democratic Politics, red. V.Bogdanor, Aldershot 1988, s.27-28.

64 S.Estreicher, Wykáady z historii ustroju paĔstwa i prawa..., op. cit., s.231.

65 T.H.Marshall, Class, Citizenship and Social Development. Essays by..., Chicago 1977, s.78- 134.

treĞci przewodniej: czynnego i biernego prawa wyborczego w elekcjach lokalnych i parlamentarnych. Stan ten byá nie tylko nieuniknionym nastĊpstwem wydarzeĔ Rewolucji Francuskiej, ale równieĪ i konsekwencją ksztaátowania siĊ spoáeczeĔstw industrialnych oraz postĊpującego rozwoju edukacji. WolnoĞü polityczna dozowana byáa jednak najdáuĪej, zaĞ narzĊdziem ją dawkującym byáy cenzusowe ordynacje wyborcze. Sztandarowy przykáad stanowi w tym wzglĊdzie Wielka Brytania, gdzie nieformalny podziaá na obywateli czynnych i biernych byá bodajĪe najbardziej trwaáy. Brytyjski proces ewolucji uniwersalnego prawa wyborczego trwaá caáe stulecie i dotyczyá nadto pierwszych dekad wieku XX.

Zdaniem Marshalla, wiek ten wpisaá siĊ jednak w historiĊ obywatelstwa gáównie wprowadzeniem szeregu praw spoáecznych (social citizenship), dających kaĪdemu obywatelowi moĪliwoĞü korzystania z podstawowego choüby poziomu dobrobytu ekonomicznego i socjalnego, w tym z prawa do edukacji i róĪnych ĞwiadczeĔ socjalnych. A.Smolar oceniaá w rezultacie, iĪ „schematycznie rzecz ujmując: wiek XVIII staá pod znakiem paĔstwa prawa, XIX – paĔstwa demokratycznego, XX – paĔstwa opiekuĔczego”.⁶⁶

Koncepcja Marshalla, aczkolwiek racjonalnie skonstruowana, miaáa jeden zasadniczy mankament – odnosiáa siĊ bowiem, chociaĪby w materii dotyczącej praw politycznych obywatelstwa, li tylko do mĊskiej czĊĞci spoáeczeĔstw paĔstwowych. Wiek XIX staá siĊ dla mĊĪczyzn okresem schyákowym parla- mentaryzmu cenzusowego, co stanowiáo odbicie zasady równoĞci wszystkich obywateli wobec prawa. Reguáa ta pozostaáa po czĊĞci martwą literą równieĪ dáugo po przyznaniu praw wyborczych ogóáowi peánoletnich mĊĪczyzn w paĔstwie, wówczas bowiem kategoria obywateli biernych zwykle wciąĪ istniaáa i odnosiáa siĊ do kobiet. Idea obywatelstwa w Europie miaáa w trakcie swojej dáugiej ewolucji charakter stricte patriarchalny, co nierozerwalnie wiązaáo siĊ z ogólną organizacją tutejszych spoáeczeĔstw, w których dominującą rolĊ peánili mĊĪczyĨni.⁶⁷ W dobie silnego akcentowania idei narodowych, kobieta zaczĊáa byü jednak postrzegana nie tylko przez pryzmat jej stanowiska w rodzinie jako Īony oraz matki, ale poniekąd równieĪ w roli symbolu ciągáoĞci egzystencjalnej narodu. Nie ulega przy tym wątpliwoĞci, iĪ faktycznym wyznacznikiem uzyskiwania przez kobiety w paĔstwie statusu obywatelskiego byáo obdarzanie ich prawami równymi mĊĪczyznom. W niektórych paĔstwach Europy równouprawnienie edukacyjne, a w przypadku pewnych profesji i zawodowe, osiągniĊte zostaáo jeszcze pod koniec wieku XIX, jednak diametralną zmianĊ statusu kobiet w paĔstwie przyniosáy dopiero pierwsze dekady wieku

66 A.Smolar, Od czáowieka socjalizmu do obywatela w: Obywatel. Odrodzenie pojĊcia, op. cit., s.113.

67 Por. G.Ulicka, Demokracje zachodnie: zasady, wartoĞci, wizje, Warszawa 1992, s.32-33;

N.Yuval-Davies, Gender Relations and the Nation w: Encyclopedia of Nationalism, t. I, San Diego 2001, s.310.