Dzieje notariatu polskiego

Dzieje

notariatu

polskiego

Dzieje

notariatu polskiego

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Krajowej Rady Notarialnej

PROJEKTOKŁADKI

Paweł Bigos

Na okładce karta z księgirękopiśmienniczej,zawierającej tzw. testament Jana Łaskiego, spisywany wlatach 1495-1530; AGAD, Biblioteka Baworowskich 246, a także znakinotarialne

ADIUSTACJA JĘZYKOWA

Jerzy Hrycyk

REDAKTOR WYDAWNICTWA

Lucyna Sadko

KOREKTA JadwigaRolińska

SKŁAD I ŁAMANIE WojciechWojewoda

© CopyrightbyDorota Malec & WydawnictwoUniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie 1,Kraków 2007

Allrights reserved

Książka, ani żaden jej fragment,nie możebyć przedrukowywana bez pisemnejzgody Wydawcy.W sprawie zezwoleń naprzedruknależyzwracać siędo Wydawnictwa UniwersytetuJagiellońskiego

ISBN 978-83-233-2321-1

www. wuj. pi

Wydawnictwo UniwersytetuJagiellońskiego Redakcja:ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, tel./fax 012-631 -18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 012-631 -01-97, tel./fax 012-631 -01 -98

tel.kom. 0506-006-674, e-mail:wydaw@if. uj.edu.pl

linntn- Ranlr BPH CA nr 67 I 060 0076 0000 7700 0047 8760

Wstęp... 7

Rozdział I. Stan badań nad polskim notariatem... 9

Rozdział II. NotariatwśredniowiecznejPolsce... 19

1. Geneza instytucji notariatu w Europie... 19

2. Początki notariatuwśredniowiecznej Polsce... 21

RozdziałIII. Notariatw Polsce nowożytnej do schyłku XVIIIwieku... 39

1. Zagadnienia ogólne... 39

2. Notariat kościelny... 40

3. Notariuscivitatis - pisarz miejski... 43

4. Notarius terrestris. Notarius castrensis. Regenci kancelarii sądówszlacheckich 45 Rozdział IV. Notariat w KsięstwieWarszawskimi Królestwie Polskim... 53

1. Notariat w Księstwie Warszawskim... 53

2. Notariat w KrólestwiePolskim... 65

2. 1. Francuskaustawa notarialna w Królestwie Polskim... 65

2.2. RosyjskaustawanotarialnawKrólestwiePolskim... 77

Rozdział V.WolneMiastoKraków. Notariatna ziemiach zaboruaustriackiego.... 87

1. Notariatnaziemiachzaboruaustriackiego na przełomieXVIII i XIX wieku.. 87

2. Notariat w departamenciekrakowskimKsięstwaWarszawskiego. Wolne Miasto Kraków... 88

3. Notariatnaziemiach zaboruaustriackiego... 95

Rozdział VI. Notariat naziemiach zaboru pruskiego... 115

Rozdział VII. Notariat DrugiejRzeczypospolitej przed unifikacją(1918-1933)... 129

1. Zagadnienia ogólne... 129

2. „Notariatkrólewsko-polski”... 130

3. Notariat w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości... 132

4. Pozycjaprawnoustrojowa notariuszy. Kancelarie notarialne... 136

5. Zakresczynności... 144

6. Samorządnotarialny. Organizacje i stowarzyszenia... 149

7. Projektyustawnotarialnych. Pracenadunifikacją prawa o notariacie... 158

Rozdział VIII. NotariatDrugiejRzeczypospolitej po unifikacji(1934-1939)... 165

1. Notariusze. Aplikanci i asesorzy... 165

2. Kancelarienotarialneizakresczynności... 175

3. Samorządnotarialny.Stowarzyszeniai organizacje... 183

4. Nadzórnad notariatem. Odpowiedzialnośćdyscyplinarna... 190

Rozdział IX. Notariat polskiw latach IIwojny światowej... 195

Rozdział X. Notariatpo II wojnieświatowej. Upaństwowienienotariatu... 209

1. Notariat w pierwszychlatach po IIwojnieświatowej (1945-1951)... 209

2. Notariatpaństwowy(1951-1989)... 216

2.1. Noweprawo o notariacie z 25 maja 1951 r... 216

2.2. Państwowebiuranotarialne.Notariusze... 225

2. 3. Nadzór nadnotariatem izasadyodpowiedzialności... 239

2.4. Czynnościnotarialne. Zakreskompetencji notariatu państwowego... 243

3. Prawo o notariacie z 1989r... 250

Zakończenie. Prawoo notariacie z 1991 r... 257

Wykazwykorzystanej literatury... 259

Aneks - Akta notariuszy w zasobach archiwów państwowych w Polsce... 281

Summary... 343

Rćsumć... 347

Urząd notaryuszow (... ) ważnem jest wtowarzystwie ludzkiem, jako nadający powagę prawa czynom dobrowolnego działania. Żebybył piastowanyprzyzwoicie, wymaga- opróczszacownych przymiotów serca- szczególnej zdatności. Znać powinni notaryusze całe prawo cywilne i nadto

byćwłożonemi we wszelkie formalności,podługjakich akta przyjmować iutrzymywaćmaią, aby te prawdziwącechę urzędowości mogły nosić na sobie.

(Organizacya notaryuszow y Szkół Prawa zdodatkiem do Kodeksu cywilnego francuzkiego, Warszawa1807)

Notaryat to środekzagradzającypieniactwu i zapewniający spokojność orzekania. (...)Nota- ryuszowi-i tylko jemu - jest właściwe nadanie stosunkowi faktycznemu, nie będącemu w sądo- wem sporze, kształtu prawniczego, ito takiego, abywłaśnie sporusądowego nie wywołał.

(J.W. Bandtkie, Rzecz historyczna onotaryacie czylipisarstwie aklowem kraiowem, tak daw- nieyszem, jak i nowszem, „Pamiętnik Warszawski”, 1815, t. 3.)

Fragmenty cytowanych wyżej dzieł z początku XIX w. nie straciły aktualności i stanowić mogą wciąż wskazówkę dla tych wszystkich, którzy zastanawiają się nad roląi znaczeniem notariatu. W czasach Księstwa Warszawskiego, wraz zwprowadze­ niemfrancuskiego ustawodawstwaprawa cywilnego, pojawił się na ziemiachpolskich nowoczesny notariat publiczny, który mimo skomplikowanej sytuacji ziem polskich pod zaborami i wielu zmian ustawowych w XX w. zachowałw podstawowym zrębie swój niezmieniony charakter. Dzieje instytucji, która nabrała znaczenia od XIX w., są jednak na ziemiach polskich znacznie dłuższe i wiążą się z wprowadzonymwiele stu­

leci wcześniej notariatem kościelnym. Genezyświeckiego notariatuupatrywać można także w działalności staropolskich kancelarii sądowych. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę syntetycznego ukazania historii notariatu i notariuszy od początku ich obecności w średniowiecznej Polsce do 1991 r., gdy wydane zostało obowiązujące aktualnieprawoo notariacie, powracające po okresie upaństwowienia instytucji dojej tradycyjnych korzeni i rozwiązań. W książce zamieszczono także wykaz akt notariu­

szy, przechowywanych w polskich archiwach państwowych według stanu opracowania na grudzień2006 r. Stanowion zarazempierwsze zestawienie danych notariuszy dzia­

łających na ziemiach polskich w XIX i XXw.

Autorka pragnie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania książki, w tym zwłaszcza Krajowej Radzie Notarialnej za życzliwązachętędo jej napi­

sania oraz sfinansowanie kosztów druku.

STAN BADAŃ NAD POLSKIM NOTARIATEM

Notariat publiczny w Polsce posiada złożoną, długowiekowątradycję działania, na którąskładająsię zróżnicowane formy prawne, wykształcone zarówno w toku ewolucji samej instytucji, początkowo ograniczonej do notariatu kościelnego, jak też prawa prywatnego w Polsce, zależne w dużym stopniu także od losów ziem polskich pod zaborami.

Droga, jaką przeszłyróżne instytucje poprzedzające pojawienie się w czasach Księ­ stwa Warszawskiego nowoczesnej organizacji notariatu, a także dalsze ich losy na ziemiach polskich pod zaborami oraz wXX w., nie stanowiła dotychczas przedmiotu kompleksowych badań i opracowań. Na brak syntetycznego opracowania historii nota­ riatu wPolsce kilkakrotnie zwracano w ostatnich latach uwagę1. Brak ten dostrzegają nie tylko historycy oraz historycy prawa, ale także przedstawiciele współczesnego polskiego notariatu, słusznie przykładający coraz większą wagę do znajomościdziejów swej korporacji. Warto przytoczyć tu słowa M. Kuryłowicza, wybitnego znawcy za­ gadnień historii notariatu, iż instytucja pozbawiona swych korzeni historycznych, choć­ by najbardziej znacząca w praktyce,pozostaje praktycznym rzemiosłembez tradycji2. Brak syntezy dziejów notariatu polskiego zwraca tym większą uwagę, że instytucja budziłaod lat duże zainteresowanie nauki europejskiej, która poświęcała wiele uwagi jej rozwojowi w innych krajach. Najlepiej opracowane pozostają wciąż dzieje notariatu włoskiego, stanowiącego kolebkę współczesnego notariatu łacińskiego3. Notariat au­ striacki doczekał się głębokiej analizy w pracach Ch. Neschwary4, prowadzone sąba­ dania także nad dziejami notariatuwinnychkrajach5.

1 M.in. M.Kuryłowicz, Historyczne początki notariatu europejskiego [w:] 1 Kongres notariuszy Rze­ czypospolitejPolskiej. KsięgaPamiątkowa, podred. A. Oleszko iR.Sztyka,Poznań-Kluczbork1994, s.95 (dalej: / Kongres NotariuszyRP); idem, Rzymskie przepisy o dokumentach iczynnościachnotarialnych,

„Rejent”, 1996,nr 4-5, s. 34—44; A. Oleszko, recenzja zA.Korobowicz, Sądownictwo Królestwa Polskiego 1876-1915, „Rejent”, 1996, nr 1, s. 209; idem, Ustrój polskiego notariatu, Zakamycze 1999, s. 21;

W. Witkowski, NotariatwXVl-XVIlI-wiecznej Polsce,„Rejent”, 1994, nr 10, s. 42; D. Malec, Notariat Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2002, s. 12.

2 M. Kuryłowicz,op.cit., s. 34.

3 Por. m.in. osobne wydawnictwo seryjne Studi Storica sulNotariato Italiano; M. Amelotti, G. Costa- magna, Alle origini del notariato italiano, Rzym 1975, podstawowa literatura przedmiotutakże w pracy K. Skupieńskiego, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce,Lublin2002.

4 Ch. Neschwara, Geschichte des österreichisches Notariats, Bd. 1,Vom Spätmittelalter bis zumErlass der Notariatsordnung1850, Wien1996.

5 Przegląd ważniejszej literatury m.in. H. Trusen, Zur Geschichte des mittelalterlichen Notariats,

„Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte”, Bd.81, 1981, s.369-381.

Odpowiedziąnapowtarzające się apele o pogłębienie badań nad notariatem stała się najnowsza propozycja stworzenia platformy współpracy badaczy dziejów polskiego notariatu, ułatwiającej wymianę informacji oraz koordynację badań prowadzonych

w różnych środowiskach6. Postulat ów, znajdujący poparcie zarówno środowisk bada­

czy, jak też Naczelnej Rady Notarialnej, zasługuje na realizację,tym bardziej że rezul­ taty dotychczasowych badań, choć niekiedy imponujące, wciąż są rozproszone, a podejmowana w nich problematyka ciągle nie wyczerpuje wszystkich ważnych za­

gadnień.Brakujeopracowań całościowych, aujęcia częściowe, podejmowaneniekiedy przed wielu laty, straciły swą aktualnośći nie wyczerpują całości materii.

6 Propozycję zgłoszonopodczas konferencjinaukowej Notariat i akta notarialne naziemiach polskich wXIX i XXwieku wRadomiu w dniu 18 listopada 2004 r., zorganizowanej przez Zakład Archiwistyki InstytutuHistoriiUMCS w Lublinie orazArchiwum Państwowe w Radomiu, Notariat i akta notarialne na ziemiach polskich w XIX i XXwieku, pod red.S. Piątkowskiego iK. Skupieńskiego,Radom 2004,s. 10.

7 Por.m.in. K. Skupieński,Notariati akta notarialne jako przedmiot badań historyka [w:] Notariat i akta notarialne na ziemiach polskich w XIXiXXwieku,s. 12-13.

8 Por.m.in. K. Maleczyński, Zarys dyplomatykipolskiej wieków średnich, Wroclaw 1951; K. Male­ czyńska M. Bielińska, A. Gąsiorowski, Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1971; A. Adamska, Bibliographiedela diplomatique polonaise1956-1996, „Archiv furDiplomatik,Schriftgeschichte, Siegel­ undWappenurkunde”, Bd. 44, 1998,s.275-335.

9 M.Kurylowicz,Zhistoriografii polskiego notariatu, „Rejent”, 1999, nr8,s. 66-77.

10K. Skupieński,Notariatpubliczny w średniowiecznej Polsce, wyd. II,Lublin2002, s. 21 in.

11D. Malec,op.cit., s. 11 i n.

Podjęcie próby przedstawienia całości dziejów notariatu w Polscejest zadaniem bardzo trudnym. Studianad zróżnicowanymi formami działaniai dorobkiem notariatu od średniowiecza do czasów współczesnych wymagają wykorzystania odmiennych reguł badawczych i głębokiej wiedzy z różnych dyscyplin prawnych, historycznych, nauk pomocniczych historii. Celem niniejszej pracy jest syntetyczne opracowanie i przedstawienie dotychczasowego dorobku tych dyscyplin, często rozproszonego.

Badania zostały pogłębione - o ile to było możliwe -własnymi studiami w zakresie XIX- i XX-wiecznej historii instytucji na ziemiach polskich.

W celuprzedstawienia najważniejszych, wybranych opracowań wdziedzinie histo­

rii notariatu przyjęto metodę chronologiczną, pozwalającą wyraźniej ukazać luki ba­ dawcze, dotyczące nie tylko instytucji ważnych dla kształtowania się wdawnympra­

wie elementów funkcji notarialnej, ale także bardzo długich niekiedy okresów histo­

rycznych, niestanowiących przedmiotu głębszych studiów nad dziejami notariatu w Polsce.

W dotychczasowych badaniach dziejów notariatu dominują dwa, istniejące do pew­ nego stopnia równolegle, nurty badawcze. Notariat stawał się bowiem przedmiotem zainteresowania nie tylko prawników i historyków prawa, ale także - w szerokim za­

kresie - historyków i przedstawicieli innych nauk humanistycznych. Zjawisko tojest w pełni zrozumiałe przy szerszym spojrzeniu na notariat, traktowany nie tylko jako instytucjaprawa, ale także jako m.in. element szeroko rozumianej kulturypiśmiennej7.

Dokument (instrument) notarialny interesował dyplomatykę, stąd bogata literatura przedmiotuw tym zakresie8. Znawcyśredniowiecznych dokumentów niepodejmowali jednak z reguły zbyt szczegółowo zagadnień prawnych, pozostających domeną histo­

ryków prawa.

Przegląd ważniejszej literatury, poświęconej polskiemu notariatowi, przedstawiono ostatnio kilkakrotnie, m.in. w pracach M. Kuryłowicza9, K. Skupieńskiego10 11, D. Ma­

lec". Chronologicznie pierwsze opracowania, związane z działalnością notariatu w Polsce, miały walor ściśle praktyczny. Już od średniowiecza znane były bowiem

summy procesowe prawakanonicznego oraz zbiory formularzy, jednak pierwsze roz­

ważania natury teoretycznejpojawiły siędopiero w XVIII w.12 13

12 Por. K.Skupieński, op.cit., s. 25.

13 „PamiętnikWarszawski”, t. 3, 1815, nr 11-12, s. 327-347, 413-444.

N Z. Chodyński, Notariuspublicus auctoritate apostólica et imperiali [w:] Encyklopedia kościelna, wyd. M. Nowodworski, t. 16, Warszawa 1885, s. 417-426.

15 K. Skupieński, op.cit., s. 26.

16A. Niemirowski, Notariatapostolski, „GazetaSądowaWarszawska” (dalej:GSW), 1883, s. 278-286, 294-300, 310-318; idem,Wykład notariatu dziejowy i porównawczy, Warszawa1876.

17Zdaniem autorki, opinią krzywdzącą dla Niemirowskiegojestm.in. wspólna ocena jegopraci innych notariuszy - historyków amatorów, por.K. Skupieński, op.cit., s. 26.

11 A. Niemirowski (tłum.), Szkicdziejowynotaryatuod czasów najdawniejszych aż dodni naszych przez dra W. Pappafavę, Warszawa 1884; idem, Przeglądustaw notaryalnych obowiązujących obecnie Wzrost zainteresowania polskichautorów notariatem przyniósł wiekXIX, co pozo­

stawało w związku z wprowadzeniem na części ziempolskich nowoczesnej, opartej na wzorach francuskich organizacji notariatu. Pojawiły się wówczas pierwsze opracowa­ nia o szerszych założeniach, ukazujące w rozległej perspektywie historycznej dzieje instytucji w Europiei Polsce. Taki właśnie walor miała praca Jana Wincentego Bandt- kiego Rzecz historyczna o notaryacie, czyli pisarstwieaktowem kraiowem tak dawniey- szem, iako i nowszem™. J.W.Bandtkie (1783-1846), wybitny historykprawa, profesor Szkoły Prawa i Administracji wWarszawie, a także notariuszz czasów Księstwa War­

szawskiegoi KrólestwaPolskiego, przedstawiłw niej, oprócz analizyprawa onotaria­

cie, wprowadzonego w Księstwie Warszawskim, również informacje o pierwszych notariuszach mianowanych naziemiach polskich w średniowieczu, zestawienie usta­

wodawstwa kościelnego, a także uwagi o uprawnieniach władcówpolskich wzakresie mianowanianotariuszy publicznych wPrusach, Inflantach oraz Kurlandii.Choć praca Bandtkiego nie mogła wyczerpać wszystkich istotnych zagadnień,to cechowałjąwy­ soki poziom merytoryczny, który pozwolił zachować do dziś aktualność wielu uwag i wniosków.

Badanianadśredniowiecznym notariatem publicznym w Polscestanowiły dotychczas przede wszystkimdomenęhistoryków, a zwłaszcza dyplomatyków,koncentrującychswą uwagęm.in.naproblematyce instrumentunotarialnego. Prace historyków prawa należały w tym zakresie do wyjątków, aproblemy notariatu, dokumentównotarialnych i samych notariuszy poruszane były w nichniejakoprzyokazji badańnainnytemat.

Zagadnieniami średniowiecznego notariatu kościelnego na ziemiach polskich zaj­

mował się jeszcze w XIX stuleciu Z. Chodyński14, którego pracę, przypominającą m.in. bullę papieża Marcina IV z 1284 r., omówił niedawno szerzej K. Skupieński15.

Mniejsze znaczenie dla poznania notariatu średniowiecznego miały prace A. Niemi­

rowskiego16. Jednak jego dorobek,liczne studia historyczne i porównawcze pozwalają uznaćgo za pierwszego historyka notariatu polskiego. PraceNiemirowskiego, obecnie nie zawsze należycie doceniane17, musiały przyczynićsię w trudnym okresie po wpro­

wadzeniu w 1876 r. na terenach Królestwa Polskiego rosyjskiej ustawy notarialnej z 1866 r. do przechowania tradycji polskiego notariatu i poszerzenia wiedzy o historii i działaniu tej instytucji w innych krajach ówczesnej Europy. Rozległe opracowania, poświęcone zarówno zagadnieniom historycznym, jak i zestawieniu europejskiej lite­ ratury na temat notariatu, imponują rozległąwiedzą i pasją twórczą, pozwalając łagod­ niej potraktowaćomyłki ibraki warsztatowe18.

Pogłębienie badań nad notariatem średniowiecznym przyniosła I połowa XX w.

Genezę instytucji wraz z przedstawieniem ilustrującego jej rozwój ustawodawstwa kościelnego przyniosły prace S.Kętrzyńskiego, który w podręcznikowej syntezie zajął się także ustawodawstwem i sądownictwem kościelnym w sprawach notariatu19,

wEuropie, Warszawa 1880;idem, Bibliografiapowszechna notaryatu, Warszawa 1884; idem, Notaryat hiszpański. Fragment z dziejówprawodawstwa tego kraju, Warszawa 1887.

19S. Kętrzyński, Zarys nauki o dokumenciepolskim wieków średnich, Warszawa1934,s. 230-244.

20 I. Grabowski, Notariusz w ustawodawstwie kościelnym, „Collectanea Theologica”, t. XVI, 1935, s.585-633.

21 S.Mikucki, Początki notariatupublicznego wPolsce, Warszawa 1936, to samo„Przegląd Historycz­ ny”,1937/1938, s. 10-26; idem, Remarques surlesoriginesdunotariat public en Pologne. Etude diploma­ tique, „Revue Historique de Droit Françaiset Étrangère”,XVI, Paris1937, s. 333-350; idem, Mianowanie notariuszypublicznych imperiali auctoritate wdiecezjach krakowskieji lwowskiej w wieku XV [w:] Studia historyczne ku czci S. Kutrzeby, 1.1, Kraków1938.

22 Por.m.in. K. Maleczyński, Stanowisko prawne dokumentuw polskimprawie prywatnymi przewodzie sądowym do połowy XIII w., „Studia nadhistorią prawa polskiego”,XIV, Lwów 1935,to samo w przedru­ ku [w:] K. Maleczyński, Studia nad dokumentem polskim, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 116-149;tam również m.in. Oformularzach wPolsce w XIII w., s.189-221.

23 R. Taubenschlag, Formularze czynnościprawnoprywatnych w Polsce XII i XIII w., „Studia nad histo­ rią prawa polskiego”, XII,z.3, Lwów 1930.

24 A. Vetulani, Początkioficjalatu biskupiego wPolsce, Kraków 1934; idem, Prawne stanowiskoofi­

cjałów biskupich w Polsce wXV w. [w:] Studiahistoryczne ku czci S. Kutrzeby, t. I,Kraków 1938.

25 H. Drzewiecki, Studia i materiały dodziejów notariatuw Polsce, t. 1—IV, Warszawa 1928-1931;

idem, Zarys dziejównotariatu w Polsce,Warszawa 1927.

26A. Tomczak, Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV-XVIII w.), Toruń 1964.

27H. Wyczawski, Przygotowaniedo studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 1989.

21 P. Hemperek, Oficjalat okręgowy w Lublinie XV-XVIII w. Studium z dziejów organizacji ikompeten­

cjisądownictwa kościelnego,Lublin 1974.

29 Por. m.in. J. Szymański, Naukipomocnicze historii, wyd. nowe przejrzane izmienione,Warszawa 2002; K.Maleczyński,M. Bielińska,A. Gąsiorowski, op.cit.

l. Grabowskiego20, a zwłaszcza S. Mikuckiego21. W opartych na źródłach opracowa­ niach Mikuckiego odnaleźć można wiele istotnych informacji o dokumentach notarial­

nych, osobach z tytułem notariusza publicznego, kreowaniunotariuszyoraz procedurze admisji do wykonywania funkcji notarialnych na terenie diecezji. Sporo wiadomości, m.in. o dokumentach notarialnych oraz formularzach czynności,Znajdziemy w pracach K. Maleczyńskiego22. Problematykę formularzy poruszał również R. Taubenschlag23. Interesujące fakty odnotowałw pracach o oficjalacie biskupim A. Vetulani24.Amator­

ską, wartą jednak odnotowania, próbę przedstawienia pierwszych stuleci obecności notariatuwPolsce podjął w podobnym okresie H. Drzewiecki25.

Po II wojnie światowej zainteresowanie badaczynotariatem średniowiecznym po­ czątkowozmniejszyło się, a związane z nimzagadnienia poruszanebyły zreguły przy okazji studiów na inne tematy, m.in. w pracach A. Tomczaka o kancelarii biskupów włocławskich26, H. Wyczawskiegoo archiwistycekościelnej27, P. Hemperka osądow­

nictwie kościelnym28. Tradycyjnie już nieco miejsca poświęcano notariatowi średnio­

wiecznemu w podręcznikach naukpomocniczych historii29.

Ożywienie badań nad dawnym notariatem, zarówno w skali Europy, jak też i Pol­

ski, nastąpiło od lat osiemdziesiątych XX w. Koordynowany przez Zakład Nauk Po­ mocniczych Historii UMCS w Lublinie program badawczy przyniósł zgromadzenie

cennego zbioru znaków notarialnych30. Zwiększone zainteresowanie dało rezultaty w postaci cennych opracowań, m.in. M. Koczerskiej o krakowskich notariuszach3“. Autorka, wskazującna korzyścipłynące z badań nad notariatem dawnych epok, wska­

załana możliwe rezultaty, które mogłyby się przyczynić do poszerzenia studiów nad kancelariąbiskupiąi konsystorską, ich personelem, a zwłaszcza umożliwiłyby zidenty­

fikowanie pisarzy wielu XV-wiecznych ksiąg, przedstawiła także pierwszą analizę znaków polskich notariuszy.

30 Znaki gromadzili M. Koczerska, A. Gąsiorowski, J. Wiesiołowski, K. Skupieński, bliżej na ten temat K. Skupieński, op.cit., s. 28.

31M. Koczerska, De manu, signo et nomine, czyli okrakowskich notariuszachpublicznych w późnym średniowieczu [w:] Kultura średniowieczna i staropolska. StudiaofiarowaneAleksandrowi Gieysztorowi wpięćdziesięciolecie pracynaukowej, Warszawa 1991,s. 191-206.

32 A. Gąsiorowski, Admisje notariuszy publicznych w Wielkopolsce u schyłku wieków średnich [w:]

Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 5, Warszawa 1992, s. 267-275; idem, Mieszczanie w notariacie publicznympóźnośredniowiecznej Polski [w:] Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiaro­ wane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicęurodzin,Warszawa 1991, s. 343-349;idem, Notariuszepubliczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich. Katalog admisji w Gnieźnie iPoznaniu 1420-1500,Poznań 1993.

33 M.in. K. Skupieński, Bertold zRaciborzai Mikołaj ze Strzelc. Karieryśląskich notariuszy publicz­

nych w pierwszej połowie XIVw. [w:] „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 1362, Historia XCV111, Wrocław1993, s. 5-13;idem, Czy klasztory wpływały na rozwój notariatupublicznego w Polsce do począt­ ków XV w.? [w:] Klasztor wspołeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Turawa8-11 V 1996, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Opole-Wrocław

1996, s.519-526; idem,Miejsce notariatu publicznegowśród środków realizacji programu politycznego arcybiskupaJakuba Świnki, „Kwartalnik Historyczny”, 1989,z. 3-4; idem, Notarius a subcancellarius.

Uwagi o hierarchii urzędów kancelaryjnych wPolsce dzielnicowej [w:] Homines et societas.CzasyPiastów i Jagiellonów. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Poznań 1997, s. 419-427; idem, Notariusze i notariat w średniowiecznej Polsce [w:] Kultura piśmiennaśredniowieczai czasównowożytnych. Problemy ikonteksty badawcze, red. P. Dymmel, B. Tre­

lińska,Lublin1998,s. 165-181; idem, Oznakunotarialnymjako źródle poznania polskiejheraldykiśred­

niowiecznej [w:] Discernere vera ac falsa, Prace ofiarowane Józefowi Szymańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, „Annales UMCS”, Sectio F, Historia 45, Lublin 1992; idem, Les notaires publics en Pologneau MoyenÂge, „Historia. Instituciones. Documentos”, t.23,Sevilla 1996, s. 403-409; idem, Did Foreign Comités Palalini Imperiali and Apostólica Auctoritate, Nominators of Public Notariés, Visit Po­ land During lhe Fifteenth Century and at the Beginningofthe Sixteenth Century?, „Quaestiones Medii Aevi Novae”,vol. 3, 1998, s. 95-103.

Pogłębione studia przyniosty znakomite opracowania A. Gąsiorowskiego, poświęco­ ne notariuszom wielkopolskim32. Badania opartena bogatej podstawieźródłowej, wtym księgachoficjała gnieźnieńskiego, księgach biskupich i oficjała w Poznaniu, pozwoliły autorowi na stworzenie obszernego katalogu, zawierającego nazwiska 688 notariuszy admisjonowanych w Gnieźniei Poznaniuorazichznaków. Wciążnie powstał analogicz­

ny katalog notariuszy małopolskich. Wśród najnowszychprac, poświęconych notariatowi publicznemu w dawnych stuleciach, nauwagę zasługują zwłaszczaopracowania K. Sku- pieńskiego, konsekwentnie badającego dzieje tej instytucji w średniowiecznej Polsce.

W licznychartykułach, poświęconych tym zagadnieniom, poruszałzarównoproblematy­

kę znaków notarialnych, uwarunkowań rozwoju notariatu w Polsce, jak też samych nota­ riuszy33. Podsumowaniemstudiów autora nadzagadnieniami notariatu stała sięmonogra­ fia historyczna Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, ukazująca w szerokim za­

kresie etapy rozwoju notariatu w średniowiecznej Polsce, samych notariuszy i doku­ mentynotarialne, jak też znakinotarialne orazpróbę ichinterpretacji.

Znacznie mniejsze zainteresowanie wzbudzały problemy notariatu i notariuszy w kolejnych stuleciachokresu przedrozbiorowego. Donielicznych wyjątków należą prace o kształceniu notariuszy publicznych w Akademii Zamojskiej w latach 1607—1767 (A.

Janik)34. Na marginesie tych rozważań W.Witkowski przedstawił jedyny w dotych­ czasowej literaturze syntetyczny rys dziejównotariatu w Polscew XVI-XV1I w.35 Tylko w niewielkim stopniu wiedzę o ówczesnym notariacie, a raczej o przyczynach, dla których nie rozwinął się w okresie staropolskim świecki notariat publiczny, odnaleźć można w pracach poświęconychdziejom prawa prywatnego i sądownictwa36.

34 A.Janik, Notariusze publicznipromowani w AkademiiZamojskiej w latach 1607-1767, „Studia Żró- dloznawcze”, t.22, 1977.

35 W. Witkowski, NotariatwXVI-XVIII-wiecznejPolsce (w związku z kształceniem notariuszy publicz­ nych wAkademiiZamojskiej), „Rejent”, 1994, nr10.

36 Podstawową literaturę w tymszerokim zakresie zawiera pracaS. Płazy, Historia prawa w Polscena tleporównawczym, cz. 1, X-XX w., Kraków 1997; por.także J. Matuszewski, Czybrak tylkokropki nad

„i"?Dwa stulecia historii państwa i prawa polskiegośredniowiecza-dorobek i perspektywy [w:]Pytania o średniowiecze. Potrzebyiperspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Falkowski, Warszawa 2001,s. 153-166.

37 M. Kuryłowicz, Agoranomos i tabellio. Z historiiantycznegonotariatu,„Rejent”, 1992, nr9; idem, Rzymskieprzepisy...', idem, Historyczne początki...', idem, Notariat w europejskiej kulturze prawnej [w:]

II Kongres NotariuszyRzeczypospolitejPolskiej, Poznań-Kluczbork 1999;idem, Zhistoriografiipolskiego notariatu,„Rejent”,1999, nr8.

38 Z. Naworski,U źródeł nowożytnego notariatu- staropolskie kancelarie (urzędy)sądowe [w:] Nota­

riat na ziemiach polskich w XIX-XXwieku. Ustawodawstwo- edukacja - piśmiennictwo. Radom 2006.

39 M.in. A. Dziedziuk, Akta notariuszy w zasobieArchiwum Państwowegow Przemyślu, Przemyśl 1994; J. Szumski,Akta hipoteczne i notarialne do 1939 r. z terenu województwa łomżyńskiego, „Studia Łomżyńskie”, t. 5,1996;R. Kawałek,Żydzilęczyńscy w latach 60-tych XIX w. w świetleakt notarialnych,

„Merkuriusz Łęczyński”, 1995, nr8; J. Kazimierski, Akty notarialne i ich znaczeniedla badańhistorycz­

nychXIX w.,„Studia Źródłoznawcze”, IV, 1959,por. także materiały sesji naukowej opublikowane [w:]

Notariati akta notarialne na ziemiach polskich w XIXiXXwieku, Radom 2004.

40 F. Ziejka,Rejent w kulturze iliteraturze polskiej [w:] Lextuain cordemeo. Studia imateriały dedy­ kowane Jego Magnificencji bp. Tadeuszowi Pieronkowi z okazji 40-lecia pracynaukowej, Kraków2004, s. 569-584; to samo „Rzeczpospolita”, dodatek „Notariusze”,13 października 2006;J.Bralczyk, O rejen­

Jak wspomniano, notariat i jego dzieje we wcześniejszych epokach nie stanowiły dotychczas przedmiotuszczególnego zainteresowania historyków prawa, choć zwięk­ szająca się w ostatnich latach liczba prac świadczy o zmianach. Wśród opracowań, którezapoczątkowały zainteresowanie dziejami instytucji, wymienić należyzwłaszcza rozprawy M. Kuryłowicza, ukazujące nie tylko rzymskie początki notariatu, ale także szerokie tło jego przemian w Europie średniowiecznej i nowożytnej oraz znaczenie w dziejach kultury prawnej37.Geneza notariatu wdawnej Polsceomówionazostała we wspomnianej wyżej pracy W. Witkowskiego, próbęwskazania źródeł notariatu w sta­ ropolskich kancelariach sądowych podjął także Z. Naworski38.

Nowoczesna organizacja notariatu publicznegopojawiła się naziemiach polskich do­ piero wXIX w., gdy wraz z wprowadzeniem naterenie Księstwa Warszawskiego Ko­ deksu Napoleona weszła w życie francuska ustawa notarialnaz 1803 r. Studiami nad notariatem wKsięstwie Warszawskim, KrólestwiePolskim, naterenach zaboru austriac­ kiego i pruskiego zajmowało siędotychczas nieliczne grono badaczy. I wtym zakresie, oprócz dorobku historyków prawa, dostrzec można aktywność badawczą historyków, archiwistów, zajmującychsię wybranymi aspektami zjawisk, ilustrowanych analiząakt notarialnych39. Pojawiłysiętakże bardzo interesująceprace,m.in. F. Ziejki oraz J. Bral­

czyka,przedstawiające wizerunek notariusza-rejenta w literaturze polskiej40.

Notariat Księstwa Warszawskiego przedstawiony został w artykułach D. Malec, która zajęła się także losami instytucji w Rzeczypospolitej Krakowskiej41. Autorka przedstawiła również syntetyczne, encyklopedyczne ujęcie dziejów krakowskiego notariatu42.Nieco lepiej przedstawia się stan opracowania notariatu na ziemiachzaboru austriackiego.Bardzo cenne opracowanie I. Homoli-Skąpskiej zawieraszereg ważnych informacji na temat działalności galicyjskich notariuszy w dobie autonomicznej43. Opracowane zostały biografie niektórych wybitnych notariuszy44. Analizą archiwi- styczną akt notarialnych galicyjskich zajmował się S. Kozak45. Wciąż niemal niezba­

danym terytoriumbadawczym pozostają ziemie zaboru pruskiego. Brakuje także kom­ pleksowego opracowania dziejów notariatu w Królestwie Polskim - jedynie wopra­

cowaniu A. Korobowicza przedstawionojego dzieje w latach 1876—191546. W tym stanie rzeczy, jedyną syntetyczną historię notariatu publicznego na wszystkich zie­

miach polskich w XIX w. zawiera praca D. Malec, poświęcona notariatowi okresu dwudziestolecia międzywojennego47.

tach wpolskiejliteraturze[w:]70 latzunifikowanego polskiego prawaonotariacie. Warszawa 2003, s. 17- 22.

41 D. Malec,Notariat wDepartamencieKrakowskimKsięstwaWarszawskiego orazw Rzeczypospolitej Krakowskiej, „CzasopismoPrawno-Historyczne” (dalej: CPH), 2001, z. 2.

42 D. Malec, Notariat [w:]EncyklopediaKrakowa, Kraków 2000,s. 667-668.

43 I. Homola-Skąpska, Z dziejów krakowskiego notariatuwokresieautonomii galicyjskiej [w:] IKon­ gres Notariuszy RzeczypospolitejPolskiej. Księga Pamiątkowa, pod red.A. Oleszko i R.Sztyka,Poznań- -Kluczbork 1994, s.37-58.

44 M.in. A. Mączyński,Stanisław Madeyski -notariusz - profesor- polityk, „Rejent", 2004, nr 1;

D. Malec, Franciszek Jakubowski -notariuszWolnego MiastaKrakowa. Przyczynekdodziejów krakow­ skiegonotariatu w XIX w., „Rejent”, 2002, nr 6;eadem, O życiui karierzepolitycznej, naukoweji zawodo­ wej Stanisława Madeyskiego 1841-1919, „Państwo i Społeczeństwo”, 2004, nr 4.

45 S. Kozak,Obraznotariatu w Galicji w świetle austriackichustaw notarialnych z 1855 r. i 1871 r., Prace Historyczno-Archiwalne, t. 5, 1997; idem. Dziewiętnastowieczneakta archiwalne: stan badań, Ze­

szyty Naukowe WSP w Rzeszowie.Historia, z. 7, 1998; idem, Reprezentatywność galicyjskich akt nota­

rialnych z zasobu Archiwum Państwowego w Przemyślu, „Archeion”, 86, 1997; idem, Rzeszowskie akta notarialne 1871-1918.Studium historyczno-żródloznawcze,Rzeszów 2004.

46A. Korobowicz, Z dziejów notariatu w Królestwie Polskim 1876-1915 [w:] Państwo i prawo. Myśl prawnicza. Prace dedykowaneprofesorowi Grzegorzowi Leopoldowi Seidlerowi w dziewięćdziesiątą rocz­ nicę urodzin, Lublin 2003,s. 123-131.

47D. Malec, Notariat Drugiej...,s. 35-56.

48 Dz. U.RP nr 84,poz.609.

49 Wyjątkowo zajął się tymi zagadnieniami S.Breyer, Z dziejów notariatu w okresiemiędzywojennym, Zeszyty Problemowo-Analityczne, nr23, 1972.

50 M.in. T. Grajner, Wpływ projektów ustawy notarialnej powstałych w DrugiejRzeczypospolitej na ostateczny kształt prawa o notariacie, „Rejent”, 1999, nr 6-7; D. Malec, Podstawowezasadyustroju pol­

skiegonotariatuwświetle projektów i opinii z lat 1918-1933, CPH, t. LII,2000, z. 1-2;eadem, Kwalifika­ cjezawodowe notariuszyw II Rzeczypospolitej. Problemyteorii i praktyki, „Rejent”, 2001, nr 10;eadem, Notariat Drugiej Rzeczypospolitej. Stan opracowania i podstawowe problemy badawcze, eadem, CPH, Lata dwudziestolecia międzywojennego,tak znaczące dla notariatu, który doczekał się wówczas jednolitych, ogólnopolskich zasad działania, opartych na rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia27 października 1933 r. Prawoo notariacie48, po­

zostajądo chwili obecnej najlepiej opracowanym okresemw dziejach instytucji. Oile wokresiePRL zainteresowanie przedwojennymi dziejamiinstytucjibyłoznikome49, to widocznew kolejnych latach zainteresowanie badaczy przyniosło liczne opracowania częściowe50. Rosnące zainteresowanie własną historią wykazywało środowisko sa­

mych notariuszy, czego dowodem były artykuły w miesięczniku Stowarzyszenia Nota­

riuszy Polskich „Rejent”51, a także stała seria tekstów w „Nowym Przeglądzie Nota­ rialnym”,wydawanym przez RadęIzby Notarialnej w Warszawie52,jak i opracowania biografiiznanych i wybitnych notariuszyz różnych epok53. Pełne, kompleksowe opra­

cowanie dziejów instytucji w latach 1918-1939, poparte dokładnymi badaniami źró­

dłowymi, przedstawiła niedawno w monograficznym ujęciu Notariat DrugiejRzeczy­ pospolitejD. Malec, tamteżczytelnikznajdzie bogatą literaturę przedmiotu.

t. LIV, 2002, z. 2; eadem, Adwokatura a notariat w Drugiej Rzeczypospolitej. Wybrane zagadnienia z dziejówobuinstytucji", cz.1, „Palestra”, 2003, nr7-8, cz.II; ibidem, z. 9-10i inne.

5 M.in. R. Sztyk,Aplikanci iasesorzynotarialni, „Rejent”, 1996, nr 7-8;idem,Archiwum notarialne,

„Rejent”, 1996, nr 6; a także publikacje źródeł, m.in. w stałej rubryce Z kart historii notariatu.

52 M.in. P. Chojnacki, Notariusze publiczni w Polsce średniowiecznej, „Nowy Przegląd Notarialny’ (dalej: NPN), 2003, nr 2; idem, Notariusze publiczni w Polsce nowożytnej, NPN,2003, nr 3, D. Malec, Historianotariatuna ziemiachpolskich zaboru austriackiegoipruskiego w XIX i początkachXX w., NPN, 2004, nr1.

53 M.in. W. Mróz, Notariusz Stanislaw Baranowski(1876-1950), „ŁódzkiBiuletynNotarialny”, 2002,ni 2, idem, Jan Ćwikliński (1888-1976)- notariuszi adwokat, „Łódzki BiuletynNotarialny”,2003, nr 1 (3):

idem,NotariuszBronisław Lisowski (1879-1967), „Łódzki Biuletyn Notarialny”, 2003, nr 2; R. Sztyk, Marian Kurman - chluba iozdoba zawodu notariusza, „Rejent”, 1996, nr10; D. Malec, Z dziejów polskie­ gonotariatu. Krakowskipolityk inotariusz TadeuszStarzewski (1860-1931),„Rejent”, 2002, nr12;eadem, Jan Długosz (1415-1480): wybitnyhistoryk, dyplomata, duchowny i notariusz, NPN, 2006, nr 1 (28):

eadem, Jan Łaski(1456-1531), notariusz, kanclerz wielki koronny, prymas Polski,polityki kodyfikatoi prawa, NPN, 2006, nr 2(29).

5,1 A.Wrzyszcz, Zkart historii notariatu. Notariatw Generalnym Gubernatorstwie(1939-1945), „Re­

jent”, 1997, nr 11;W. Mróz, Notariat polski wlatach 1939-1951 [w:] 70 lat zunifikowanego polskiegc prawao notariacie. Materiały zsesji naukowej. Warszawa 2003, idem, Notariatpolski w latach 1939- -1951, cz. I i II,„Rejent”, 2004, nr6 i 7; R. Sztyk, Zaprzestanie działalnościsamorządunotarialnegc w okresieokupacji niemieckiej, „Rejent”, 1997, nr 6; D. Malec,Polski notariat wlatachIIwojny światowej NPN, 2005, nr 2 (25).

55 Por.m.in. opracowania J. Borkowskiego, Z. Hübnera, F. Szymanowiczaopublikowane w cyklu Izby Notarialne w okresie wielkiej przerwy: 1939-1945,„Przegląd Notarialny” (dalej:PN), 1947-1948.

56R. Sztyk, Upaństwowienie majątku izb notarialnych, „Rejent”, 1996, nr 10, idem,Geneza upaństwo­ wienia notariatu, „Rejent”, 1997,nr 9; J. Grzybczyk, Notariat śląskiwokresie poII wojnie światowej,

„Rejent”,1997,nr 9.

57 D. Malec, Polski notariat w okresie PRL, NPN, 2005, nr 3 (26).

W niewielkim stopniu zajmowano się dotychczas dziejami notariatu i notariuszy w latach II wojny światowej, stanowiących także w dziejach omawianej instytucji okres tragicznych wydarzeń i zmian. Większość dotychczasowych opracowaństanowią krótkie relacje z czasów tuż powojennych, natomiast współcześni badacze zajmowali się tą problematyką wyjątkowo, choć i w tym zakresie dostrzec możnazmiany w po­ staci syntetycznychopracowań A. Wrzyszcza, W. Mroza, R. Sztyka, D. Malec54. Ze starszych, cennych opracowań wymienić należy sprawozdania poszczególnych izb i samych notariuszy, publikowane we wznowionym na krótko po okresie okupacji

„Przeglądzie Notarialnym”55.

Na pełne przedstawienie oczekujetakżezamknięty już okres notariatu państwowe­

go w okresie PRL. Część dotychczasowychopracowań, pisanych na ówczesne bieżące potrzeby, utraciła swą aktualność, zaś historycznaocena minionego okresu wciąż nie wzbudza dużego zainteresowania. Nieliczne prace poświęcili dotychczas wybranym zagadnieniom R. Sztyk,J. Grzybczyk56, a syntetyczne ujęcie przedstawiłaD. Malec57.