Opracowanie przygotowane w ramach projektu:
Efektywne prawo w efektywnym państwie.
Uwarunkowania lokalne w kontekście globalnym, wobec wyzwań XXI w. w walce z przestępczością
Autor opracowania:
dr Zuzanna Gądzik
Odpowiedzialność karna lekarza za błąd popełniony
w związku ze zwalczaniem epidemii
Spis treści
Wprowadzenie ... 3
Świadczenia zdrowotne ... 4
Rodzaje błędów medycznych ... 5
Odpowiedzialność karna lekarza za błąd medyczny... 7
Wyłączenie przestępności czynów związanych z popełnieniem błędu medycznego w związku ze zwalczaniem epidemii ... 10
Podsumowanie ... 13
Wprowadzenie
Lekarz, z racji na wykonywaną przez siebie profesję jest szczególnie zobowiązany do dążenia do ochrony zdrowia i życia ludzkiego, jak również zachowania szczególnej staranności w ramach wykonywanych przez siebie czynności. Postępowanie w sposób niezgodny z zasadami sztuki lekarskiej, związane z powstaniem negatywnych konsekwencji dla powyższych dóbr, może skutkować odpowiedzialnością – zarówno cywilną (odszkodowawczą), zawodową, jak i karną. Co więcej, ustawodawca przewidział stosowne sankcje nie tylko za zachowania związane z umyślnym zachowaniem sprawcy, ale również za czyny, których dopuszcza się on w związku z lekkomyślnością lub niedbalstwem w ramach udzielania świadczeń zdrowotnych.
Jednocześnie należy zaznaczyć, że udzielanie tego typu świadczeń w czasie i w związku z zwalczaniem epidemii, może wiązać się z pewnym ryzykiem popełnienia błędu medycznego przez osoby zobowiązane do ratowania zdrowia i życia człowieka. Ograniczenia kadrowe, sprzętowe i lokalowe mogą bowiem przekładać się na naruszenie wymaganych od lekarza i innych osób wykonujących zawody medyczne zasad ostrożności i staranności postępowania. Z tego względu koniecznym staje się rozważenie, czy okoliczność udzielania świadczeń zdrowotnych w szczególnym czasie, jakim jest okres epidemii, może wpływać na odpowiedzialność karną lekarza za jego błąd, popełniony w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych.
Świadczenia zdrowotne
Zgodnie z definicją legalną, zawartą w przepisie art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r.
o działalności leczniczej (tekst jedn. Dz. U. z 2020 r., poz. 295, dalej jako: u.d.l.), świadczeniem zdrowotnym są działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Świadczenia te mogą przybrać formę świadczeń szpitalnych (zgodnie z przepisem art. 2 ust. 11 u.d.l. są nimi wykonywane całą dobę kompleksowe świadczenia zdrowotne polegające na diagnozowaniu, leczeniu, pielęgnacji i rehabilitacji, które nie mogą być realizowane w ramach innych stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych lub ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych; świadczeniami szpitalnymi są także świadczenia udzielane z zamiarem zakończenia ich udzielania w okresie nieprzekraczającym 24 godzin) lub stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych innych niż świadczenia szpitalne (w ich zakres wchodzą: stacjonarne i całodobowe świadczenie zdrowotne inne niż świadczenie szpitalne - świadczenia opiekuńcze, pielęgnacyjne, paliatywne, hospicyjne, świadczenia z zakresu opieki długoterminowej, rehabilitacji leczniczej, leczenia uzależnień, psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz lecznictwa uzdrowiskowego, udzielane pacjentom, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych w odpowiednio urządzonych, stałych pomieszczeniach – art. 2 ust. 12 u.l.d.). Szczegółowy zakres określonych rodzajów działalności leczniczej określają przepisy art. 9 i nast. u.l.d.
Jednocześnie należy zaznaczyć, że warunki wykonywania świadczeń zdrowotnych przez osoby wykonujące określone zawody medyczne, regulują osobne ustawy. Przykładowo, zgodnie z przepisem art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r., poz. 514) wykonywanie zawodu lekarza polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje, potwierdzone odpowiednimi dokumentami, świadczeń zdrowotnych, w szczególności: badaniu stanu zdrowia, rozpoznawaniu chorób i zapobieganiu im, leczeniu i rehabilitacji chorych, udzielaniu porad lekarskich, a także wydawaniu opinii i orzeczeń lekarskich.
Rodzaje błędów medycznych
Zgodnie z przyjmowaną w literaturze definicją, błędem medycznym (wskazuje się również na zastosowanie innej nomenklatury – np. błąd lekarski, błąd w sztuce lekarskiej) jest każdy przypadek, w którym lekarz postępuje w sposób sprzeczny z zasadami wiedzy, nie dokłada należytej staranności, przekracza przysługujące mu kompetencje. Zachowanie takie uznaje się za sprzeczne z zasadami sztuki lekarskiej (zob. Z. Marek, Błąd medyczny. Odpowiedzialność etyczno-deontologiczna i prawna lekarza, Kraków 2007, s. 34; T. Niedziński, w:
D. Bach-Golecka, Organizacja systemu ochrony zdrowia. System Prawa Medycznego, t. 3, Warszawa 2020, s.
770 i nast.). Należy uznać, że zgodnie z istotą błędu, może on polegać na nieświadomości co do rzeczywistego stanu faktycznego (tu związanego z oceną stanu zdrowia pacjenta lub sposobów jego leczenia) lub na urojeniu – w postaci mylnego jego rozpoznania. Podkreśla się przy tym różnorodność błędów, jakich może dopuścić się lekarz w ramach udzielanych przez siebie świadczeń zdrowotnych. W zależności od aspektu, którego dotyczą określone naruszenia, wymienia się m.in.:
a) Błąd diagnostyczny – sprowadza się on do mylnej diagnozy – błędnego stwierdzenia nieistniejącej choroby lub na nierozpoznaniu u pacjenta jego rzeczywistej choroby (zob. M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2007, s. 189). Wyraża się on wyprowadzeniem niewłaściwych wniosków niż te, które powinny wynikać z wiedzy medycznej. Mogą one być spowodowane wadliwym przeprowadzeniem określonych badań lub ich całkowitym pominięciem (zob. D. Wąsik, Błędy w sztuce lekarskiej w praktyce lekarza medycyny rodzinnej – aspekty prawnokarne i prawnomedyczne, Prokuratura i Prawo 2018, nr 5, s. 49 i wskazana tam literatura).
b) Błąd terapeutyczny – polega na zastosowaniu nieprawidłowego leczenia, pomimo prawidłowej diagnozy (zob. M. Sadowska, Zapobieganie błędom medycznym w praktyce, Warszawa 2019, s. 62).
Błąd terapeutyczny może być konsekwencją błędu diagnostycznego lub występować niezależnie od niego (zob. P. Szczerba, w: M. Figuła (red.), Odpowiedzialność prawna pracowników medycznych.
Przepisy – Przykłady – Orzecznictwo, Warszawa 2013, s. 154).
c) Błąd techniczny – ma miejsce w sytuacji, gdy dochodzi do błędnego przeprowadzenia określonych czynności o charakterze leczniczym. Wiąże się z nieprawidłowo dobraną metodą leczenia (zob. T.
Niedziński, w: D. Bach-Golecka, Organizacja…, s. 772).
d) Błąd organizacyjny – dotyczy złej organizacji pracy personelu medycznego, w tym wadliwych decyzji kierowników zespołów (np. ordynatorów), osób kierujących jednostkami. Jego konsekwencją może być popełnienie błędu terapeutycznego lub technicznego (zob. A. Fiutak, Błąd medyczny i niepożądane zdarzenia medyczne – odpowiedzialność prawnokarna, w: T. Gardocka, D. Jagiełło (red.), Medyczne prawo karne, Warszawa 2016, s. 56 i nast.).
e) Błąd informacyjny – obejmuje każde niewłaściwe wywiązywanie się z lekarskiego obowiązku
informacyjnego w stosunku do pacjenta, na każdym etapie postępowania medycznego (zob. D.
Hajdukiewicz, Odpowiedzialność karna lekarza za błąd informacyjny, Warszawa 2019, s. 269 i nast.).
W kontekście zwalczania chorób zakaźnych szczególne znaczenie mają błędy: diagnostyczny, terapeutyczny, techniczny i organizacyjny. Mogą się one bowiem wiązać z niewykryciem objawów choroby zakaźnej u pacjenta, a co za tym idzie brakiem podjęcia odpowiedniej terapii, mającej na celu jej zwalczenie, jak również dalszym rozprzestrzenianiem się epidemii. Ponadto, podobnie jak w przypadku innych chorób, istnieje ryzyko podjęcia nieprawidłowej terapii – zarówno w zakresie leczenia samych objawów, jak i wywołującej je choroby. Zwłaszcza w ramach zwalczania epidemii, prawdopodobieństwo to wydaje się szczególnie wysokie. Okoliczności jej towarzyszące, a przede wszystkim tempo i szeroki zakres rozprzestrzeniania się choroby zakaźnej, mogą bowiem sprzyjać popełnianiu błędów w podejmowaniu terapii indywidualnych pacjentów. Podobnie ocenić należy również podejmowanie określonych czynności o charakterze technicznym. Nie można również wykluczyć popełniania błędów o charakterze organizacyjnym, w zakresie odpowiedniego zarządzania zasobami ludzkimi, w sytuacji narażenia personelu medycznego na zakażenie, a co za tym idzie braków kadrowych przekładających się na spowolnienie zwalczania epidemii.
Odpowiedzialność karna lekarza za błąd medyczny
Dopuszczenie się przez lekarza błędu medycznego, wiąże się niejednokrotnie z pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej za określone czyny przeciwko życiu lub zdrowiu. Do czynów zabronionych, których znamiona może wypełnić powyższe zachowanie (zarówno działanie jak i zaniechanie) lekarza, zalicza się:
narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia (art. 160 k.k.), nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 k.k.), spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), spowodowanie średniego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 § 1 k.k.), spowodowanie lekkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 § 2 k.k.).
Pierwszy z czynów, stypizowany w przepisie art. 160 k.k. polega na narażeniu człowieka na niebezpieczeństwo utraty życia albo zdrowia (art. 160 § 1 k.k.). Ustawodawca przewidział surowszą odpowiedzialność wobec sprawcy, na którym ciążył obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo (art. 160 § 2 k.k.). Sprawcą tym może być m.in. lekarz w stosunku do swojego pacjenta.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 sierpnia 2012 r. uznał, że „W kontekście odpowiedzialności karnej z art.
160 § 2 KK, lekarz obowiązany jest podjąć wszelkie możliwe czynności diagnostyczno-terapeutyczne, jakie tylko w danej chwili i warunkach są możliwie i jakie wynikają z aktualnego stanu wiedzy medycznej, gdy tylko ich zaniechanie narażałoby człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu i nie ma przy tym znaczenia to, czy pacjent wskutek błędu w sztuce lekarskiej zmarł albo doznał ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Innymi słowy, lekarz obowiązany jest bronić ludzkiego życia i zdrowia gdy tylko są one zagrożone i jego odpowiedzialności nie uchyla sam fakt, że nawet gdyby postępował prawidłowo, to i tak nie dałoby się wykluczyć, że pacjent by zmarł albo doznał ciężkiego uszczerbku na zdrowiu” (wyrok SN z dnia 21 sierpnia 2012 r., IV KK 42/12, Legalis nr 537155). Co więcej, powyżej wskazanych czynów można dopuścić się zarówno z winy umyślnej, jak i nieumyślnej (art. 160 § 3 k.k.).
Nieumyślne spowodowanie śmierci stypizowane zostało w przepisie art. 155 k.k. Będzie polegało na spowodowaniu śmierci człowieka bez zamiaru jego zabicia. Pomiędzy zachowaniem sprawcy (jego działaniem lub zaniechaniem) musi występować związek przyczynowy. Sąd Apelacyjny w Łodzi wskazał, że dla przyjęcia odpowiedzialności za nieumyślne spowodowanie śmierci może dojść tylko wówczas, gdy śmierć człowieka była niezamierzonym następstwem postępowania sprawcy, które polegało na niezachowaniu przeciętnego obowiązku ostrożności, podczas gdy na podstawie normalnej zdolności przewidywania i ogólnego obowiązku dbałości o życie ludzkie lub przewidywanie skutków własnych działań można wymagać od danej osoby, aby nie dopuściła do wystąpienia określonego skutku (wyrok SA w Łodzi z dnia 28 lutego 2001 r., II AKa 276/00, Legalis nr 54954).
Następstwem błędu medycznego mogą być również uszczerbki na zdrowiu – ciężki, średni i lekki. Zgodnie z przepisem art. 156 § 1 k.k. ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu będzie: pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, jak również inne ciężkie kalectwo, ciężka choroba nieuleczalna lub długotrwała, choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita albo znaczna niezdolność do pracy
w zawodzie lub trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała. Ustawodawca przewidział surowszą
odpowiedzialność w sytuacji, gdy następstwem powyższego czynu jest śmierć człowieka (art. 156 § 3 k.k.).
Zgodnie z przepisem art. 156 § 2 k.k. istnieje możliwość do pociągnięcia sprawcy za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jeżeli działał on nieumyślnie. Spowodowanie średniego uszczerbku na zdrowiu zostało stypizowane w przepisie art. 157 § 1 k.k. Będzie nim naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inne niż w przypadku ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Naruszenie czynności ciała lub rozstrój zdrowia trwają wówczas dłużej niż 7 dni. Jeżeli trwałyby natomiast nie dłużej niż 7 dni, sprawca poniósłby odpowiedzialność za spowodowanie lekkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 § 2 k.k.). W obu powyższych przypadkach możliwa będzie również odpowiedzialność, gdy sprawca działał nieumyślnie (art. 157 § 3 k.k.).
Przyjmuje się, że dla pociągnięcia do odpowiedzialności karnej lekarza za popełniony przez niego błąd medyczny, konieczne jest spełnienie określonych przesłanek. Oczywistym jest bowiem, że nie każde niepowodzenie w leczeniu będzie stanowiło błędu medycznego, za który grozi odpowiedzialność karna (por.
wyrok SA w Poznaniu z 24 maja 2017 r., II AKa 59/17, LEX nr 2396217). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 lutego 2013 r., orzekł, że „Lekarz może odpowiadać karnie za przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu pacjenta w związku z zabiegiem leczniczym tylko w razie zawinionego błędu sztuki lekarskiej. Ustalenie błędu w sztuce lekarskiej zależy od odpowiedzi na pytanie, czy postępowanie lekarza w konkretnej sytuacji i z uwzględnieniem całokształtu okoliczności istniejących w chwili zabiegu, a zwłaszcza tych danych, którymi wówczas dysponował albo mógł dysponować, zgodne było z wymaganiami aktualnej wiedzy i nauki medycznej oraz powszechnie przyjętej praktyki lekarskiej” (wyrok Sądu Najwyższego z 12 lutego 2013, II KK 124/12, LEX nr 1277697). Pomiędzy zachowaniem lekarza a negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia i życia pacjenta musi występować związek przyczynowy.
Odpowiedzialność za błąd medyczny będzie wiązał się przede wszystkim z sytuacjami, w których lekarz naruszył wymagane w danych okolicznościach zasady ostrożności postępowania oraz reguły staranności zawodowej. W literaturze zwraca się uwagę, że błąd medyczny powinien być uznany jednoznacznie za przesłankę decydującą o realizacji znamion i o bezprawności przestępstw nieumyślnych (zob. R. Kędziora, Odpowiedzialność lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych, Warszawa 2009, LEX/el.).
Uwzględniając bowiem definicję błędu, należałoby wykluczyć wystąpienie zamiaru spowodowania u pacjenta niekorzystnych następstw w zakresie jego zdrowia i życia. Oczywistym jest, że lekarz może ponieść odpowiedzialność za przestępstwa umyślne przeciwko życiu lub zdrowiu, jednakże należy założyć, że nie stanowią one wówczas rezultatu popełnienia przez niego błędu, lecz stanowią wynik świadomie naruszonych norm prawnych. W orzecznictwie słusznie podnosi się bowiem, że „Dla przyjęcia umyślności, także w postaci zamiaru ewentualnego, konieczne jest posiadanie przez sprawcę pełnej świadomości tego, że podjęte przez niego zachowanie łączy się co najmniej z wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia skutku na drodze, na której ten skutek faktycznie się zrealizował” (wyrok SN z 30 października 2013 r., II KK 130/13, LEX nr 1396511).
Niezależnie od odpowiedzialności karnej, grożącej lekarzowi za błąd medyczny, możliwa jest jego
odpowiedzialność cywilna oraz dyscyplinarna. W zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej, zaznaczyć należy jedynie, że jest ona możliwa zarówno na gruncie postępowania cywilnego, jak i w pewnym zakresie - karnego (por. szerzej: M. Sadowska, Zapobieganie…, s. 223 i nast.).
Wyłączenie przestępności czynów związanych z popełnieniem błędu medycznego w związku ze zwalczaniem epidemii
Zgodnie z przepisem art. 28 § 1 k.k., nie popełnia przestępstwa, kto pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. Błąd co do faktu (znamion) stanowi okoliczność wyłączającą winę. Dotyczy on przypadków, w których sprawca mylnie ocenia stronę przedmiotową, dobro chronione lub podmiot przestępstwa (zarówno czynny jak i bierny), i w konsekwencji realizuje znamiona czynu zabronionego. Aby błąd wyłączał winę musi być on usprawiedliwiony. Oznacza to, że sprawca przy zachowaniu zasad należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach, nie mógł go uniknąć (por. szczerzej: A. Grześkowiak, w: A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2018, s. 271 i nast.). Zaistnienie błędu usprawiedliwionego wyłącza winę zarówno umyślną, jak i nieumyślną.
Dotyczy to również błędu popełnionego przez lekarza w ramach udzielanych przez niego świadczeń zdrowotnych. Wyłączona zostanie odpowiedzialność karna za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, jeżeli lekarz przy zachowaniu należytej staranności, nie mógł przewidzieć, że jego działanie lub zaniechanie może doprowadzić do negatywnych następstw dla zdrowia lub życia pacjenta.
Jeżeli jednak błąd jest nieusprawiedliwiony, to znaczy, że przy zachowaniu zasad należytej staranności, możliwe było jego wyeliminowanie, a ustawodawca przewidział odpowiedzialność za występek nieumyślny, sprawca może ponieść odpowiedzialność za przestępstwo popełnione w tym typie. W związku z tym również w przypadku błędów medycznych - nieusprawiedliwionych, nie następowało wyłączenie odpowiedzialności karnej za występki nieumyślne: art. 155 k.k., art. 156 § 2, art. 157 § 3 lub art. 160 § 3 k.k.
Zgodnie z przepisem art. 24 ustawy z dnia 28 października 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym związanym z wystąpieniem COVID-19 (Dz. U. poz. 2112), nie popełnia przestępstwa, o którym mowa w art. 155, art. 156 § 2, art. 157 § 3 lub art. 160 § 3 k.k., ten, kto w okresie ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, udzielając świadczeń zdrowotnych na podstawie ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustawy z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera (Dz.U. z 2018 r. poz. 2150 oraz z 2020 r. poz. 1291), ustawy z dnia 15 lipca 2011 r.
o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. z 2020 r. poz. 562, 567, 945 i 1493), ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. z 2020 r. poz. 882 i 2112) albo ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz. U. z 2020 r., poz. 1845) w ramach rozpoznawania lub leczenia COVID-19 i działając w szczególnych okolicznościach, dopuścił się czynu zabronionego, chyba że spowodowany skutek był wynikiem rażącego niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach. Powyższe unormowanie zostaje powiązane z tzw. „klauzulą dobrego Samarytanina”. Przyjmuje się, że stanowi ona pewnego rodzaju immunitet, który obejmuje osoby udzielające pomocy – w tym również osoby należące do personelu medycznego (zob. szerzej: K. Szczucki, Obowiązki podmiotów leczniczych i osób wykonujących zawody medyczne, w: M. Safjan, L. Bosek (red.), Instytucje Prawa
Medycznego. System Prawa Medycznego, t. 1, Warszawa 2018, s. 949 i nast.). Pierwotnie, na gruncie
rozwiązań przyjętych w Stanach Zjednoczonych, jej celem było wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej wobec osoby, która w dobrej wierze i nie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadziła do uszczerbku na zdrowiu lub śmierci osoby, której udzielała pomocy w przypadkach nagłych (pod warunkiem, że szkoda nie stanowiła następstwa rażącego niedbalstwa). W przypadku lekarzy przyjmowano, że mogli powołać się oni na powyższą klauzulę wyłącznie w przypadku udzielania pomocy poza placówką medyczną, jak również tylko wobec osób, które nie były ich pacjentami. W niektórych stanach postanowiono rozszerzyć jej stosowanie także wobec pracowników medycznych, którzy udzielają świadczeń zdrowotnych w związku ze zwalczaniem pandemii COVID-19. Rozwiązanie to uzasadnia się ograniczeniem w dostępie do sprzętu medycznego i wyposażenia (np. wolnych łóżek), jak również przepracowaniem personelu medycznego, co może prowadzić do potencjalnych błędów (zob. O. Biernacka, Dobry samarytanin w czasie pandemii, Rzeczpospolita z 9 grudnia 2020 r., Legalis/el.).
W podobny sposób należy interpretować powyższe rozwiązanie na gruncie polskiego systemu prawnego.
Założeniem ustawodawcy było wyłączenie odpowiedzialności karnej lekarza i innych wskazanych osób, wykonujących zawody medyczne (tj. felczera, pielęgniarki, ratownika medycznego), za brak zachowania odpowiedniej ostrożności w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych w ramach zwalczania epidemii COVID-19, który to doprowadził do niekorzystnych następstw dla życia lub zdrowia pacjenta. Przyjąć bowiem należy, że rozmiar epidemii, szybkość rozprzestrzeniania się choroby, jej wcześniejsze niewystępowanie (zwłaszcza w tak powszechnym zakresie) oraz jej niejednorodny przebieg w określonych przypadkach, wymagają często szybkiej interwencji w stosunku do wielu osób i to w obiektywnie krótkim czasie. Dodatkowo ograniczona liczba miejsc w placówkach opieki medycznej może prowadzić do ograniczenia przypadków hospitalizowanych i leczenia w warunkach domowych. Nie można również zapominać o ograniczeniach liczbowych w składzie osobowym w ramach samego personelu medycznego – szczególnie narażonego na zakażenie. Z uwagi na postępowanie w takich okolicznościach, istnieje wyższe prawdopodobieństwo popełnienia błędu, którego dałoby się uniknąć w normalnych warunkach, przy zachowaniu należytej staranności działania.
Należy przyjąć, że powyższe uregulowanie będzie dotyczyło wyłączenia odpowiedzialności karnej za spowodowanie niekorzystnych następstw dla zdrowia lub życia pacjenta, niezależnie od tego, konsekwencją jakiego rodzaju błędu one były. Naruszenie zasad ostrożności może prowadzić bowiem m.in. do błędnego nierozpoznania choroby (w tym COVID-19) a w rezultacie nieprzeprowadzenia właściwego jej leczenia, podjęcia niewłaściwej terapii (np. związanej z nieprawidłowym leczeniem objawowym lub brakiem skierowania na leczenie szpitalne), nieprawidłowo dobranej metody leczenia, etc.
Istotne jest, że klauzula obowiązuje wyłącznie w okresie zwalczania epidemii COVID-19 (nie ma zastosowania do innych chorób) i dotyczy tylko wskazanych w niej przestępstw. Niedopuszczalne będzie zatem
wyłączenie przestępności innych czynów (np. 162 k.k.). Dodatkowo, klauzula nie wyłącza odpowiedzialności
karnej za czyny lekarza lub innych osób wykonujących zawody medyczne, odznaczające się rażącym niezachowaniem ostrożności, wymaganej w danych okolicznościach. Przez pojęcie to rozumieć należy rażące – tj. oczywiste, widoczne na pierwszy rzut oka, niebudzące żadnych wątpliwości, niedbalstwo ze strony sprawcy. Odnosić będzie się zarówno do przypadków, w których sprawca przewidywał możliwość wystąpienia negatywnych skutków dla życia lub zdrowia pacjenta, jednakże bezpodstawnie przypuszczał, że do nich nie dojdzie, jak również sytuacji, w których powinien przewidzieć, że do nich dojdzie, czego jednak nie zrobił (por.
również: M. Kwiatkowska, Odpowiedzialność za błąd medyczny w czasie epidemii, LEX/el. 2020). Wspomnieć również należy, że w literaturze wskazuje się, jakie cechy przypisać należy zasadom ostrożności. Zalicza się do nich: odpowiednie kwalifikacje sprawcy do przeprowadzenia danej czynności, przeprowadzenie czynności przy użyciu właściwego narzędzia oraz jej przeprowadzenie w odpowiedni sposób (zob. M. Mozgawa (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2020, s. 246; A. Zoll, Ogólne zasady odpowiedzialności karnej w projekcie kodeksu karnego, Państwo i Prawo 1990, nr 10, s. 35).
Jednocześnie należy wspomnieć, że rozwiązanie przyjęte w przepisie art. 24 ustawy z dnia 28 października 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym związanym z wystąpieniem COVID-19 wyłącza jedynie odpowiedzialność karną lekarza. Nie stanowi jednak wyłączenia jego odpowiedzialności odszkodowawczej i zawodowej za popełniony w ramach udzielania świadczeń zdrowotnych błąd. Co więcej, zwraca się również uwagę na trudności w udowodnieniu, że brak ostrożności prowadzący do powstania danego błędu nie był rażący (por. K. Kowalska, Samarytanin nie obroni przed pozwem, Rzeczpospolita z 2 grudnia 2020, Legalis/el.).
Podsumowanie
Powyższe rozważania wskazują na złożoność przedstawionego problemu. Z jednej bowiem strony błąd lekarza oddziałuje bezpośrednio na najcenniejsze dobra człowieka – na jego życie i zdrowie, z drugiej natomiast – nie bez znaczenia pozostaje kwestia konieczności postępowania w sytuacji nadzwyczajnej, jaką jest stan epidemii, wiążący się z licznymi ograniczeniami, mogącymi mieć bezpośrednie przełożenie na prawdopodobieństwo popełnienia błędu. Bez wątpienia ustawodawca stanął przed trudną decyzją odpowiedniego uregulowania powyższej kwestii, w sposób który z jednej strony nie zwalniałby osób udzielających świadczeń medycznych (w związku ze zwalczaniem epidemii) od konieczności przestrzegania zasad należytej staranności i ostrożności, a z drugiej uwzględniał zwiększone ryzyko popełnienia błędu medycznego. Biorąc pod uwagę regulację przyjętą w przepisie art. 24 ustawy z dnia 28 października 2020 r.
o zmianie niektórych ustaw w związku z przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym związanym z wystąpieniem COVID-19 uznać należy, że jest to na chwilę obecną rozwiązanie optymalne. Znacząco ogranicza ono bowiem odpowiedzialność karną lekarza za potencjalny błąd, nie pozbawiając jednocześnie pacjenta możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych z tego tytułu.
