Wolność
i jej ograniczanie umów
w świetle Konstytucji RP
Wolnosc umów str tyt 2015_Layout 1 2015-03-02 15:35 Page 1
Jan Podkowik
Wydawnictwo Sejmowe Warszawa 2015
Wolność
i jej ograniczanie umów
w świetle Konstytucji RP
Wolnosc umów str tyt 2015_Layout 1 2015-03-02 15:35 Page 2
Okładkę i strony tytułowe projektował Tadeusz Kazubek
Redaktor
Bożena Szłapczyńska Redaktor techniczny Jolanta Cibor Korekta Bożenna Lada
© Copyright by Kancelaria Sejmu Warszawa 2015
ISBN 978-83-7666-338-8
KANCELARIA SEJMU Wydawnictwo Sejmowe Wydanie pierwsze Warszawa 2015
http://wydawnictwo.sejm.gov.pl e-mail: wydawnictwo@sejm.gov.pl Druk i oprawa: TOTEM.COM.PL
5
Spis treści
Wykaz najważniejszych skrótów. . . . 9
Wprowadzenie . . . . 11
Rozdział pierwszy Umowa i swoboda umów w prawie prywatnym . . . . 17
1. Pojęcie i funkcje umowy . . . . 17
2. Umowa jako akt kształtujący reguły postępowania . . . . 20
3. Umowa jako czynność prawna . . . . 22
4. Umowa jako źródło stosunku prawnego o charakterze obligacyjnym . . . . 26
5. Zasada swobody umów w prawie prywatnym . . . . 30
Rozdział drugi Konstytucja i prawa podstawowe a prawo prywatne . . . . 35
1. Konstytucjonalizacja praw podstawowych . . . . 35
2. Sposoby przenikania aksjologii konstytucyjnej do systemu prawa . . . . 36
3. Pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie konstytucji na stosunki umowne . . . . 44
4. Znaczenie międzynarodowych systemów ochrony praw podstawowych dla stosunków umownych – wzmianka . . . . 52
5. Wpływ wybranych postanowień konstytucji na prawo regulujące stosunki umowne . . . . 54
5.1. Zasada pomocniczości . . . . 55
5.2. Zasada sprawiedliwości społecznej . . . . 57
5.3. Zasada równości wobec prawa . . . . 61
5.4. Zasada społecznej gospodarki rynkowej . . . . 66
5.5. Zasada ochrony pracy . . . . 70
5.6. Stosunki mieszkaniowe i ochrona praw lokatorów (art. 75 Konstytucji RP) 73
5.7. Ochrona konsumentów, użytkowników i najemców (art. 76 Konstytucji RP) 75
Rozdział trzeci Konstrukcja prawna wolności umów . . . . 79
1. Uwagi wprowadzające . . . . 79
2. Konstytucyjne podstawy wolności umów w poglądach orzecznictwa i doktryny 81
2.1. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego . . . . 81
2.2. Stanowisko Sądu Najwyższego . . . . 84
6
2.3. Stanowisko doktryny . . . . 85
2.4. Podsumowanie analizy stanowisk orzecznictwa i doktryny . . . . 90
3. Wolność umów jako konstytucyjne prawo podstawowe . . . . 91
3.1. Istota problemu. . . . 91
3.2. Wolności a prawa konstytucyjne . . . . 92
3.3. Normatywny wymiar wolności i praw konstytucyjnych . . . . 94
3.4. Przepisy Konstytucji RP będące podstawą normy prawnej wyrażającej wolność umów . . . . 98
3.4.1. Art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji RP . . . . 99
3.4.2. Art. 20 i art. 22 Konstytucji RP . . . . 102
3.4.3. Art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP . . . . 104
3.4.4. Art. 47 Konstytucji RP . . . . 107
3.4.5. Wolność umów jako wzorzec kontroli konstytucyjności prawa . . . . 108
3.5. Prawnopodstawowe (aksjologiczne) uzasadnienie wolności umów . . . . 110
3.6. Wolność umów jako wolność prawnie chroniona . . . . 111
3.6.1. Pojęcie wolności prawnie chronionej . . . . 111
3.6.2. Treść prawnopodstawowej wolności umów i ramy jej ochrony . . . . 113
3.6.3. Ochrona konstytucyjnej wolności umów . . . . 117
3.7. Wolność umów a pozostałe wolności konstytucyjne . . . . 124
4. Podmioty konstytucyjnej wolności umów . . . . 125
4.1. Podmioty indywidualne – człowiek . . . . 125
4.2. Podmioty zbiorowe (jednostki organizacyjne) . . . . 127
4.3. Skarb Państwa, państwowe osoby prawne realizujące zadania publiczne oraz osoby sprawujące władzę publiczną . . . . 131
4.4. Publiczne podmioty gospodarcze . . . . 133
Rozdział czwarty Pojęcie i typologia ograniczeń wolności umów . . . . 136
1. Pojęcie ograniczeń praw podstawowych . . . . 136
2. Teoretyczne ujęcie ograniczeń wolności umów . . . . 139
2.1. Teorie granic praw podstawowych . . . . 139
2.2. Ograniczenia wolności umów a normy nieograniczające . . . . 140
2.2.1. Założenia konstrukcyjne dotyczące podziału norm prawnych na normy ograniczające i nieograniczające wolności umów . . . . 140
2.2.2. Normy regulujące dokonywanie czynności prawnych . . . . 145
2.2.3. Normy określające wymaganą prawnie formę oświadczeń woli i sposób ich wyrażenia . . . . 147
2.2.4. Normy przyznające uprawnienia kształtujące . . . . 149
2.2.5. Normy przyznające uprawnienia do żądania ukształtowania zobowiązania przez sąd lub inny organ i określające kompetencje organów państwa do urzędowego ukształtowania stosunku prawnego . . . . 151
2.2.6. Normy precyzujące zakres wolności umów i ograniczenia konstytucyjne . . . . 152
2.2.7. Normy dyspozytywne . . . . 152
2.2.8. Normy określające niektóre obowiązki związane z zawarciem i wykonywaniem umowy . . . . 156
7
2.3. Ciężary publiczne, świadczenia publiczne i podatki a wolność umów . . . . 158
3. Typologia ograniczeń wolności umów. . . . 159
4. Konstytucyjne granice wolności umów . . . . 162
4.1. Pojęcie granic konstytucyjnych. . . . 162
4.2. Zakaz naruszania godności człowieka. . . . 163
4.3. Zakaz dyskryminacji . . . . 170
4.4. Zakaz zatrudniania dzieci poniżej 16. roku życia. . . . 174
5. Pozostałe zakazy konstytucyjne. . . . 175
5.1. Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego oraz nabywania tego majątku przez posłów i senatorów. . . . 176
5.2. Zakaz zaciągania pożyczek i udzielania gwarancji oraz poręczeń finansowych . . . . 177
6. Ograniczenia podkonstytucyjne – wprowadzenie . . . . 180
Rozdział piąty Forma prawna ograniczeń . . . . 181
1. Ograniczenia wolności umów a wielość porządków normatywnych. . . . 181
2. Przepisy prawa powszechnie obowiązującego . . . . 183
2.1. Ustawa . . . . 183
2.1.1. Zasada wyłączności ustawy . . . . 184
2.1.2. Ustawowa regulacja ograniczeń wolności umów – wybrane zagadnienia . . . . 186
2.1.3. Kodeks cywilny a ustawy szczególne regulujące stosunki umowne . . . 189
2.1.4. Ustawowa forma ograniczeń wolności umów a przedkonstytucyjne akty ustawodawcze . . . . 190
2.2. Rozporządzenia z mocą ustawy (art. 234 Konstytucji RP) . . . . 191
2.3. Umowy międzynarodowe . . . . 192
2.4. Prawo pochodne Unii Europejskiej . . . . 194
2.5. Rozporządzenia (wykonawcze) . . . . 196
2.6. Akty prawa miejscowego . . . . 201
3. Przepisy prawa wewnętrznie obowiązującego . . . . 206
4. Akty normatywne organów regulacyjnych . . . . 207
5. Akty normatywne organów samorządów zawodowych . . . . 209
6. Akty normatywne podmiotów prywatnych . . . . 211
6.1. Układy zbiorowe pracy i inne porozumienia regulujące stosunki pracy . . . 211
6.2. Statuty i uchwały organów osób prawnych . . . . 213
6.3. Wzorce umowne . . . . 215
7. Lex mercatoria. Soft law . . . . 218
8. Normy kanoniczne . . . . 220
9. Normy zwyczajowe i społeczne . . . . 224
Rozdział szósty Materialne przesłanki wprowadzania ograniczeń . . . . 227
1. Proporcjonalność ograniczeń – sposób rozwiązywania kolizji wartości . . . . 227
2. Konieczność ograniczenia w demokratycznym państwie (zasada konieczności) 229
3. Elementy zasady proporcjonalności . . . . 232
3.1. Niezbędność . . . . 232
3.2. Przydatność . . . . 242
3.3. Zbilansowanie (proporcjonalność sensu stricto) . . . . 247
4. Wartości konstytucyjnie chronione uzasadniające ograniczenia . . . . 249
4.1. Ochrona bezpieczeństwa państwa . . . . 249
4.2. Ochrona porządku publicznego . . . . 252
4.3. Ochrona środowiska . . . . 256
4.4. Ochrona zdrowia . . . . 257
4.5. Ochrona moralności publicznej . . . . 259
4.6. Ochrona wolności i praw innych osób . . . . 263
4.7. Ochrona ważnego interesu publicznego . . . . 265
5. Zakaz naruszania istoty wolności umów jako „granica ograniczeń”. . . . 267
Rozdział siódmy Ingerencja prawodawcza w stosunki umowne a zasada bezpieczeństwa prawnego . . . . 272
1. Zasada bezpieczeństwa prawnego w prawie prywatnym . . . . 272
2. Określoność prawa . . . . 276
2.1. Zasada określoności prawa . . . . 276
2.2. Zwroty nieostre i klauzule generalne a zasada określoności prawa . . . . 278
2.3. Stanowienie prawa a wymóg jego określoności . . . . 283
2.3.1. Definicje pojęć zastanych . . . . 283
2.3.2. Zmiana dotychczasowej siatki terminologicznej . . . . 284
2.3.3. Ustawowe terminy a definicje z innych aktów normatywnych . . . . . 286
2.3.4. Zwroty obcojęzyczne . . . . 287
3. Zachowanie odpowiedniej vacatio legis . . . . 288
4. Zakaz retroakcji (lex retro non agit) . . . . 295
4.1. Pojęcie retroakcji i istota jego zakazu . . . . 295
4.2. Warunki odstąpienia od zakazu retroakcji . . . . 302
4.2.1. Brak bezwzględnego zakazu wynikającego z przepisu prawa . . . . 302
4.2.2. Przesłanki materialne – konieczność ochrony wartości konstytucyjnych . . . . 304
4.2.3. Konieczność wprowadzenia w ustawie . . . . 306
5. Ochrona stosunków umownych w toku . . . . 308
5.1. Istota problemu . . . . 308
5.2. Konstytucyjne podstawy ochrony stosunków umownych w toku . . . . 310
5.2.1. Zasada ochrony praw słusznie nabytych . . . . 311
5.2.2. Zasada ochrony interesów w toku . . . . 316
5.3. Sposób ochrony trwającego stosunku umownego – stosowanie przepisów międzyczasowych . . . . 317
5.4. Warunki wprowadzenia odstępstw . . . . 320
Wnioski końcowe . . . . 325
Wybór podstawowej literatury . . . . 332
9
Wykaz najważniejszych skrótów
AMW – Agencja Mienia Wojskowego ANR – Agencja Nieruchomości Rolnych Biul.SN – „Biuletyn Sądu Najwyższego”
Dz.U. – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dz.Urz. – Dziennik Urzędowy
EPS – „Europejski Przegląd Sądowy”
j.s.t. – jednostka samorządu terytorialnego
k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 ze zm.) KKPC – Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego
k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2014 r. poz. 1502)
k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.)
KPPryw – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”
KPPubl – „Kwartalnik Prawa Publicznego”
k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1030 ze zm.)
k.z. – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz.U.
nr 82, poz. 598 ze zm.) MP – „Monitor Prawniczy”
M.P. – Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”
MPP – „Monitor Prawa Pracy”
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
ONSA – „Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego”
OSNAPiUS – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych”
OSNC – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna”
OSNP – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych”
OSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich”
OTK – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”
OTK ZU – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy”
PiP – „Państwo i Prawo”
PiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”
PL – „Przegląd Legislacyjny”
10
PPH – „Przegląd Prawa Handlowego”
Pr.aut – Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r.
nr 90, poz. 631 ze zm.)
Pr.bank – Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 2012 r. poz. 1376 ze zm.) Pr.en – Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2012 r., poz. 1059 ze zm.) Pr.tel – Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2014 r., poz. 243 ze zm.) Przegl.Sejm. – „Przegląd Sejmowy”
PS – „Przegląd Sądowy”
PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”
RPO – Rzecznik Praw Obywatelskich
RPEiS – „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”
SA – Sąd Apelacyjny SN – Sąd Najwyższy
SOKiK – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów SPP – „Studia Prawa Prywatnego”
SystemPrCyw – System Prawa Cywilnego SystemPrHandl – System Prawa Handlowego SystemPrPryw – System Prawa Prywatnego
TFUE – Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej sporządzony w Rzymie dnia 25 marca 1957 r.
(Dz.U. z 2004 r. nr 90, poz. 864/2 ze zm.) TK – Trybunał Konstytucyjny
TSUE (TS) – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej UE – Unia Europejska
u.f.p. – Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.) u.g.k. – Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. z 2011 r. nr 45, poz. 236) u.g.n. – Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2014 r. poz. 518
ze zm.)
u.j.p. – Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz.U. z 2011 r. nr 43 poz. 224 ze zm.) u.o.a.n. – Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych
aktów prawnych (Dz.U. z 2011 r. nr 197, poz. 1172 ze zm.)
u.o.k.k. – Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. nr 50, poz. 337 ze zm.)
u.s.g. – ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2013 r., poz. 594 ze zm.) u.s.m. – ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1222)
u.s.p. – ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2013 r., poz. 595 ze zm.) u.s.w. – ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2013 r., poz. 596
ze zm.)
UOKIK – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny
ZNSA – „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”
ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”
z.t.p. – Zasady techniki prawodawczej
Konwencja europejska – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.)
11
Wprowadzenie
Stosunki umowne mają aktualnie coraz mniej wspólnego z tradycyjną wymianą dóbr i usług czy ustalaniem zasad przyszłej wzajemnej współpracy, a w każdym razie nie zawężają się tylko do tego. Jak sygnalizuje E. Łętowska, w ciągu ostatnich lat znaczenie umowy uległo znaczącym przeobrażeniom1. Niegdyś immanentną cechą umowy był konsens oraz ekwiwalentność świadczeń. Aktualnie nieobcy jest dyktat potentatów, którzy narzucają kontrahentom własne, zazwyczaj korzystne dla siebie warunki współpracy, stawiając ich przed iluzorycznym wyborem zawarcia umowy na zaoferowanych warunkach lub niezawarcia jej w ogóle, co może nawet – w osta- teczności – doprowadzić do pozbawienia jednostki niezbędnych do życia dóbr, a nawet do społecznej alienacji. Sama umowa przestała także służyć ustaleniu zasad wzajemnej współpracy i alokacji ryzyka związanego z jej zawarciem i wykonaniem, lecz stała się instrumentem uwolnienia się od odpowiedzialności już istniejącej, wynikającej z rozmaitych tytułów prawnych. Do zredefiniowania, wręcz instrumen- talizacji umowy przyczyniło się też samo państwo, wykorzystując ją jako narzę- dzie obligatoryjnego kreowania stosunków społecznych. Umowa coraz częściej jest wyłącznie „formą” transakcji, wymuszonej i w pełni zaprojektowanej przez władzę publiczną.
Przeobrażeniom uległo także prawo regulujące stosunki umowne. Niegdyś jego podstawową funkcją było rozstrzyganie o formach oraz zakresie ochrony udzielanej kontrahentom na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowią- zania2. Obecnie to nie wystarcza. Zadaniem państwa w perspektywie regulowania stosunków umownych jest bowiem zapobieganie rozmaitym formom nadużywania wolności, które przejawiają się w wyzysku, czynach nieuczciwej konkurencji czy monopolizacji i kartelizacji gospodarki. Przed ustawodawcą stoją ponadto inne wyzwania związane z wprzęgnięciem nowych technologii w procedurę zawiera- nia i wykonywania umów czy wzrastającą społeczną akceptacją dla poddawania
1 Umowa i pięść – wywiad z prof. Ewą Łętowską przeprowadzony przez red. E. Siedlecką, „Gazeta
Wyborcza” z 18 czerwca 2012 r., s. 6.
2 Zob. zwłaszcza S. Estreicher, Początki prawa umownego, Kraków 1902, s. 65 i n.
12
mechanizmom popytu i podaży również takich dóbr, które dotąd im nie podlegały, będąc powszechnie uznawane za wyłączone z obrotu3.
Działalność legislacyjna państwa w sferze stosunków umownych niesie jednak ze sobą istotne zagrożenia. Przede wszystkim państwo niejednokrotnie znajduje się w swoistej pozycji konfliktu interesów. Z jednej strony reguluje obrót umowny, z dru- giej zaś jest pragnie być jego pełnoprawnym uczestnikiem. Ponadto wielość problemów, z jakimi ustawodawca ma się współcześnie zmierzyć, rodzi obawy o przeregulowanie obrotu i nadmierną formalizację stosunków gospodarczych. W konsekwencji prawo będzie narzędziem redukującym aktywność jednostek, w najgorszym wypadku stanie się fasadowe, a przez to nieefektywne. Wyważona interwencja legislacyjna, szanująca uznawane w społeczeństwie wartości, którym daje wyraz konstytucja, i zauważająca przemiany społeczne czy technologiczne, ma szerszy wymiar. Rzutuje ona na sytuację ekonomiczną całego organizmu państwowego i stabilizację stosunków społecznych.
Wolność umów, podobnie jak prawo normujące stosunki umowne, jest niczym broń obosieczna. Z jednej strony może stymulować aktywność jednostek i ułatwiać alokację zasobów, z drugiej natomiast redukować ją, stając się zagrożeniem dla samej siebie. Kierunek, jaki ustawodawca obierze (czy zapewni ochronę wolności umów, czy nałoży na kontrahentów ograniczenia), nie zależy tylko od politycznej woli de- cydentów albo ekonomicznej kalkulacji szans i ryzyka. Wprowadzane rozwiązania legislacyjne pozostają we współczesnych demokratycznych ustrojach państwowych zdeterminowane przez konstytucję, zwłaszcza wyrażone w niej prawa podstawowe, które chronią jednostkę przed nieuzasadnioną i nadmierną ingerencją prawodawcy.
Moim podstawowym celem badawczym było udzielenie odpowiedzi na trzy pyta- nia. Po pierwsze, czy wolność umów jest w ogóle wartością konstytucyjną, a jeżeli tak, czy może być uznana za wolność prawnie chronioną (prawo podstawowe). Po drugie, jaki charakter ma ochrona prawna wolności umów w świetle konstytucji, a także jaki jest jej przedmiotowy i podmiotowy zakres. Po trzecie natomiast, w jaki sposób powi- nien przebiegać proces jej ograniczania przez prawodawcę.
Zagadnienie konstytucyjnych podstaw prawa prywatnego i centralnej dla niego instytucji, jaką jest wolność umów, podejmowano dotychczas jedynie w publika- cjach o charakterze przyczynkarskim (głównie w kontekście rozważań o prywat- noprawnych uwarunkowaniach swobody umów oraz jej ograniczeń)4. Autorzy
3 Jak sygnalizują niekiedy ekonomiści, akceptacja liberalnych teorii ekonomicznych bez żadnych
zastrzeżeń doprowadziła do patologicznej sytuacji, w której rynki przejęły na własność aspekty życia, które tradycyjnie nie podlegały regułom rynkowym, ponieważ były uznawane za bezwzględnie nienaru- szalne. Bardzo interesujące rozważania w tym zakresie zawiera jedna z najnowszych książek M.I. Sendala, What Money Can’t Buy: The Moral Limits of Markets, New York 2012.
4 Zob. M. Safjan, Zasada swobody umów (uwagi wstępne na tle wykładni art. 3511 k.c.), PiP
z. 4/1993, s. 3 i n.; M. Chajda, Ograniczenia zasady swobody umów [w:] Iustitia civitatis fundamentum.
Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wiesława Chrzanowskiego, red. H. Cioch, A. Dębiński, J. Chaciński.
Lublin 2003, s. 257 i n.; R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych.
Art. 3531 k.c., Kraków 2005; P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005.
13 sygnalizujący temat (np. M. Safjan, R. Trzaskowski, P. Machnikowski) – odnosząc się do konstytucyjnych aspektów swobody umów, jako zasady prawa cywilnego – nie- jednokrotnie wskazują, że stanowi ono inspirującą materię, wymagającą jednak dalszych, pogłębionych badań. Już ta okoliczność powinna skłaniać do bliższego przyjrzenia się konstytucyjnym uwarunkowaniom wolności umów i warunkom jej ograniczania. Należy odnotować, że wnioski formułowane przez przedstawicieli doktryny prawa prywatnego na omawiany temat nie uwzględniają niekiedy znacz- nie szerszego, niż regulacje prywatnoprawne, zakresu normowania konstytucji, co prowadzi do nieuprawnionego – w mojej ocenie – utożsamiania prywatnopraw- nej instytucji swobody umów z konstytucyjną wolnością umów, a co za tym idzie zawężania konstytucyjnej ochrony instytucjom ustawowym statuującym swobodę kontraktowania. Wolność umów, jako kategoria konstytucyjna, jest moim zdaniem znacznie bardziej pojemna − pod względem treści normatywnej − od ustawowej in- stytucji swobody umów uregulowanej w art. 3531 k.c. Aby uniknąć nieporozumień terminologicznych, w dalszej części rozróżniać będę obydwie instytucje („wolność umów” i „swobodę umów”). Wspomniane mankamenty naukowej analizy konstytu- cyjnych uwarunkowań swobody umów stanowią – jak się wydaje − w jakiejś mierze konsekwencję niedostatecznego uwzględnienia w naukowym dyskursie specyfiki konstytucji oraz aprobowanych metod jej interpretacji, jak również – a może przede wszystkim – braku rozważań na ten temat w gronie konstytucjonalistów. Niedostat- ki dotychczasowych opracowań konstytucyjnych na temat problematyki wolności umów i jej ograniczania tym bardziej uzasadniają potrzebę obszerniejszej refleksji, właśnie z perspektywy prawa konstytucyjnego.
Książka ta stanowi studium z zakresu prawa konstytucyjnego. Jej zasadniczym celem jest potwierdzenie tezy, że wolność umów stanowi podstawowe prawo każdego człowieka gwarantowane przez Konstytucję RP z 1997 r., a ograniczenia tej wolności – tak w wymiarze formalnym, jak i materialnym – muszą odpowiadać konstytucyjnym warunkom ingerencji państwa w status jednostki. Chociaż obowiązująca konstytucja nie przewiduje przepisu wprost afirmującego wolność umów, stawiam tezę, że można ją wyprowadzić w drodze wnioskowań z szeregu jej przepisów, a przede wszystkim z art. 31 ust. 1 i 2. W konsekwencji jej ograniczenia muszą odpowiadać tak material- nym, jak też formalnym wymaganiom ustrojowym dotyczącym ingerencji w status jednostek, określonym przede wszystkim w art. 31 ust. 3 i art. 2 konstytucji.
Przyjęte założenia rzutują istotnie na zakres treściowy pracy i jej wewnętrzną systematykę. Mając w pamięci słowa M. Sośniaka, że „omawianie zasady swobody umów, i to w ogólnych jej aspektach, jest swoistym aktem odwagi”5, zakres badań za- wężono do konstytucyjnoprawnych zagadnień wolności umów oraz jej ograniczeń.
Opracowanie to nie ma na celu analizy poszczególnych rozwiązań ustawowych, które determinują zasady uczestnictwa jednostek w stosunkach umownych. Było- by to wręcz zadanie niewykonalne. Zamierzeniem jest natomiast próba określenia
5 M. Sośniak, Zasada swobody umów w prawie obligacyjnym z perspektywy schyłku XX wieku, „Studia
Iuridica Silesiana” z. 11/1986, s. 7.
14
konstytucyjnego standardu ochrony stosunków umownych między jednostkami, a tak- że elementarnych zasad ingerencji ustawodawczej w te stosunki. Pominięto tu rozległą i wieloaspektową problematykę swobody umów i jej ograniczeń z punktu widzenia prawa prywatnego6, poprzestając na przybliżeniu wybranych kwestii problemowych, które ściśle związane są z podstawowym tematem badawczym. Poza zakresem badań pozostawiono ponadto złożoną problematykę skutków wyroków Trybunału Konstytu- cyjnego dla stosunków umownych.
Praca została podzielona na siedem rozdziałów.
W rozdziale pierwszym przedstawiona została koncepcja umowy jako instytucji prawa prywatnego, z uwzględnieniem jej funkcji jako aktu ustanawiającego reguły wzajemnego postępowania na przyszłość, czynności prawnej, a także źródła sto- sunku prawnego o charakterze zobowiązaniowym. Dalej zrekonstruowano treści normatywną cywilistycznej zasady swobody umów (art. 3531 k.c.).
Drugi rozdział koncentruje się na zaprezentowaniu roli konstytucji w systemie prawa, w tym jej wpływu na stanowienie i stosowanie prawa prywatnego przez orga- ny władzy publicznej. Odwołując się do ustaleń doktryny, podjęto próbę wyjaśnienia sposobów oddziaływania konstytucyjnych norm, zasad i wartości na prawo prywat- ne, w tym zajęcia stanowiska w kwestii tak zwanego horyzontalnego oddziaływania praw podstawowych w polskim porządku prawnym. Rozdział drugi zawiera też syn- tetyczne omówienie wpływu wybranych postanowień konstytucyjnych na stosunki umowne.
Trzeci rozdział ma na celu opisanie konstrukcji prawnej wolności umów, tak w perspektywie teoretycznej, jak i w realiach normatywnych obowiązującej konstytu- cji. Szczególny nacisk położony został na dogmatyczną analizę przepisów konstytucji, z których interpretowana jest norma prawna afirmująca wolność umów i przewidująca jej prawną ochronę. Dalsze ustalenia koncentrują się na ustaleniu treści normatywnej wolności umów oraz charakteru jej ochrony prawnej. Rozdział ten wieńczy omówienie, jakim podmiotom występującym w obrocie przysługuje konstytucyjna wolność umów.
Rozdział czwarty poświęcony jest ustaleniu, jak rozumieć konstytucyjny termin
„ograniczenia” wolności i praw jednostki, o którym mowa w art. 31 ust. 3 konstytucji oraz rozróżnieniu norm ograniczających od norm nieograniczających (kształtują- cych ramy wolności konstytucyjnie chronionej). W tym kontekście przeprowadzo- no także analizę oddziaływania niektórych norm konstytucyjnych, mających status tzw. klauzul-barier, na zakres konstytucyjnie chronionej wolności umów, a ponadto wpływu wybranych norm ustrojowych na kształtowanie relacji umownych między jednostką a państwem.
W rozdziale piątym rozważany jest problem formalnej przesłanki ograniczenia wolności umów. Wychodząc od obowiązku przestrzegania zasady wyłączności ustawy i ustawowej formy ograniczeń, rozpatrzono dopuszczalność wprowadzania ograniczeń
6 Zob. w najnowszej literaturze: R. Trzaskowski, Skutki sprzeczności umów obligacyjnych z prawem.
W poszukiwaniu sankcji skutecznych i proporcjonalnych, Warszawa 2013; B. Gnela (red.), Ustawowe ograniczenia swobody umów. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2010.
w innych aktach normatywnych powszechnie obowiązujących. Uwzględniając liczne problemy pojawiające się w toku stosowania prawa, przenalizowano także kwestię skuteczności ograniczeń wynikających z aktów niemieszczących się w ramach prawa powszechnie obowiązującego, a w szczególności prawa wewnętrznie obowiązującego, norm stanowionych przez wybrane organy państwa, samorządy zawodowe oraz norm stanowionych przez podmioty prywatne, a także norm zwyczajowych i społecznych.
Szósty rozdział został poświęcony zrekonstruowaniu materialnych warunków ograniczania wolności umów wynikających z zasady proporcjonalności oraz analizie węzłowych zagadnień pojawiających się w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjne- go w kontekście stosunków umownych.
Siódmy rozdział odnosi się do problematyki formalnych wymagań stanowienia prawa dotyczącego stosunków umownych, których źródłem jest art. 2 konstytucji i wynikająca z niego zasada bezpieczeństwa prawnego. Zaliczono do nich: określo- ność prawa, zachowanie odpowiedniej vacatio legis, zakaz wstecznego działania pra- wa, zakaz naruszania praw nabytych i ochronę interesów w toku.
Podstawowym materiałem badawczym jest dogmatyczna analiza konstytucji i orzecznictwa sądu konstytucyjnego nadającego im rzeczywistą treść normatywną.
W książce wykorzystano również najważniejsze opracowania piśmiennicze zarów- no z zakresu prawa konstytucyjnego, jak i prywatnego. Wątki prawnoporównawcze zostały podniesione w ograniczonym zakresie, co umotywowane jest specyfiką oma- wianego zagadnienia, osadzonego w ramach polskiego porządku prawnego.
Uwzględniono stan prawny, orzecznictwo i literaturę na 1 października 2014 r.
* * *
Książka ta stanowi skróconą i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej obro- nionej – z wyróżnieniem − na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu War- szawskiego w maju 2013 r.
Składam szczególne podziękowania mojemu promotorowi i nauczycielowi Panu Profesorowi Markowi Zubikowi za okazane mi zaufanie, życzliwość i inspirację na każdym etapie badań naukowych. Podziękowania kieruję również do recenzen- tów – Pana Profesora Marka Chmaja i Pana Profesora Macieja Kalińskiego za trud i wnikliwość recenzji oraz cenne uwagi, które przyczyniły się do nadania tej pracy ostatecznego kształtu.
Dziękuję Pani Profesor Ewie Łętowskiej oraz Panu Profesorowi Andrzejowi Mą- czyńskiemu za poświęcony czas i bezinteresowną pomoc oraz celne sugestie, które pozwoliły mi lepiej dostrzec cywilistyczne aspekty omawianego zagadnienia.
