Stanisław Siek
"Psychological Differentiation", H.A.
Witkin, London 1962 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 4/1, 228-232
W i t k i n H. A. and others..., Psychological Differentiation, S tudies of D e
velo p m en t, L ondon 1962.
K siążk a H. A. W itk in a i w sp ó łp rac o w n ik ó w z a ty tu ło w a n a „P sycholo giczne ró żn ic o w an ie” dotyczy zw iązków m iędzy p erc e p c ją człow ieka a in n y m i e lem e n ta m i s tr u k tu r y i d e te rm in a n tó w osobowości. H. A. W itkin je s t p ro fe so re m i k ie ro w n ik iem Z a k ła d u P sychologii n a w y d ziale m edycz nym now ojorskiego u n iw e rsy te tu w USA. W spółpracow nicy są w y k ła dow cam i i a sy sten tam i. P ra c a W itk in a za w iera 24 rozdziały. P ierw sze 4 z a jm u ją się opisem m etody, om ów ieniem pojęć oraz c h a ra k te ry s ty k ą 2 -ch ty p ó w p erc ep cji — globalnego i analitycznego, o d k ry ty c h w e w cze śn iejszy ch b ad a n ia ch . N astę p n e rozdziały, od 5 do 14, o m a w iają zw iązki m iędzy ty p a m i p erc ep cji a m yśleniem , m ow ą, akty w n o ścią, jaźn ią, m e ch an izm am i o b ronnym i, chorobam i p sychicznym i i płcią. D alsze rozdziały p o św ię ca ją a u to rz y ew olucji ty c h zw iązków , a końcow e ro zdziały p rz e d s ta w ia ją b a d a n ie „przy czy n ” psychologicznego różnicow ania, zw łaszcza o d d ziały w a n ia m a tk i n a dziecko.
C elem k siążk i je s t p o k az an ie różn y ch zw iązków m iędzy p e rc e p c ją a in n ym i elem e n ta m i s tru k tu r y osobowości, pok azan ie tych zw iązków w ro z w oju, ta k ja k u ja w n ia ją się one w życiu dziecka i dorosłych osób. P o n ie w aż rozw ój osobow ości u jm u ją a u to rz y podobnie ja k tzw. psychologia p o la (K u rt Lew in) — ja k o stopniow e p o w sta w a n ie n ow ych elem en tó w w ram a ch w iększej całości (jako w y ró żn ian ie, różnicow anie), stą d i nazw a k siążk i psychologiczne ró żn ico w an ie (d iffe re n tia tio n ). P sy ch iczn y rozw ój — ró żn ic o w an ie je st ro z p a try w a n y w zdłuż w zględnie sta ły c h osi — 2-ch ty p ów p erc ep cji glob aln ej i an a lity cz n ej. P e rc e p c ja a n a lity cz n a je s t „sty le m ” fu n k c jo n o w a n ia poznaw czego, u jm o w a n ia bodźców zew n ętrzn y c h i w e w n ętrz n y ch . C echuje się tym , że p erc y p o w a n e bodźce są dobrze w y o d rę b nione, uśw iadom ione, zw e rb a liz o w a n e oraz p raw id ło w o syn tety zo w an e, łączone w now e s tru k tu ry , b ęd ą ce elem e n ta m i w iększej s tr u k tu r y zw anej osobow ością. Ten ty p p e rc e p c ji je s t w zględ n ie niezależny od „złych w a ru n k ó w p o strz e g a n ia ” . O soby ta k p e rc y p u ją c e p o sia d a ją sp e c ja ln ą zdolność praw id ło w eg o u ję cia „zakam u flo w an eg o bodźca” (ab ility to overcom e an em bed d in g context), zdolność p rzezw yciężenia tego co m a sk ù je , u k ry w a p ra w id ło w e zw iązki elem entów .
D rugi „styl fu n k c jo n o w a n ia ”, sty l czy ty p p erc ep cji — to u jm o w a n ie g lobalne, źle zróżnicow ane. J e s t to ujęcie, w k tó ry m je d n o stk a je st „za le ż n a ” od pola, w k tó ry m p erc y p u je. U jęcie g lo b aln e n ie pozw ala dobrze w y o d rę b n ić zw iązków i różnic u k ła d ó w elem e n tó w spostrzeganych. U jęcie ta k ie d o starcza „gorszej o rie n ta c ji” dla psychicznego ro zw o ju i u tru d n ia tw o rz e n ie now ych s tr u k tu r osobowości. G łów na h ipoteza au to ró w odnośnie ty p ó w p erc ep cji m ów i, że te dw a sty le fu n k c jo n o w a n ia zależą częściowo od k o n sty tu c ji dziecka, a w g łów nej m ie rze są p ro d u k te m szeroko p o ję
tego uczenia się, zw łaszcza od d ziały w an ia w pie rw sz y ch la ta c h m a tk i na dziecko (m o th er child interactio n ). T e d w a ro d z a je p erc ep cji „ fu n k c jo n u ją ” w różn y ch elem e n ta ch s tr u k tu r y osobowości: w p rocesach m yślow ych, w p erc ep cji bodźców codziennego dośw iadczenia, obrazu w łasnego ciała, w p e rc e p c ji poczucia w łasn ej odrębności, w u jm o w a n iu sto su n k ó w m iędzy lu d zk ich i fo rm o w a n iu p o sta w w obec in n y c h (poczucie w iny, d ziała n ie m echanizm ów obronnych). Id ąc d alej a u to rz y s ta ra ją się uzasadnić in n e p rzypuszczenia: ty p p erc ep cji an a lity cz n ej je st zw iązany z b a rd z ie j w a r tościow ym i z p u n k tu w id zen ia rozw oju i p rzy sto so w a n ia elem e n ta m i s tr u k tu r y osobowości, a ty p p erc ep cji glo b aln ej z m n ie j w artościow ym i s tr u k tu r a m i osobowości. U za sad n ian ie to odbyw a się bądź drogą e k sp e ry m e n ta ln y c h b a d a ń a u to ró w książki, bądź poprzez in te rp re ta c ję w cześniej p rze p ro w ad z o n y ch b a d a ń innych p rac o w n ik ó w naukow ych. A by ja śn ie j p rze d staw ić m etodę p rac y auto ró w , dobrze będzie zastan o w ić się n ad m etodologiczną s tr u k tu r ą b a d a ń o m aw ian y ch w książce.
E ta p p ierw szy stan o w i w y o d rę b n ie n ie 2-ch ty p ó w p ercepcji. T ypy te (an ality czn y i globalny) w y o d rę b n ili au to rz y w e w cześniejszych sw oich b a d a n ia c h w la ta c h 1948, 1949, 1954. B yły to sp e c ja ln e ek sp e ry m e n ty n ad p erc e p c ją fig u ry w zależności od tła , w ieloznacznych bodźców , p erc ep cję w zależności od pozycji ciała, o św ietlenia, zm ian p rz e strz e n n y c h elem entów .
D rugi e tap o b e jm u je sp ra w d z a n ie hipotezy, w edług k tó re j dw a ty p y p erc ep cji fu n k c jo n u ją w różnych elem e n ta ch s tr u k tu r y osobowości. J e s t to n a jcie k aw sz a część te j k siążk i o p a rta o d ziesiątki w łasn y ch i obcych b ad a ń e k sp ery m en taln y c h . P o d staw o w y m m a te ria łe m , n a k tó ry m ek sp e ry m e n to w a li au to rzy , b y ły 3 g ru p y dzieci (14, 24 i 30 osób) w w iek u od 10 do 17 lat. G ru p y te b y ły b a d a n e te sta m i TAT, R orschacha, W echslera, G oodenough; zastosow ano ta k ż e m eto d ę o b se rw ac ji i w y p y ty w an ia . O d pow iedzi n a sta w ia n e p y ta n ia p o sz u k u ją au to rz y w op arciu o analizy w łasn y ch b a d a ń i in te rp re ta c ji in n y c h p ra c dośw iadczalnych. I ta k szu k a ją c odpow iedzi n a p y ta n ie czy 2 ty p y p e rc e p c ji w j^stępują w p rocesach m yślow ych, an alizo w ali w y n ik i b ad a ń te ste m W ech slera oraz in te r p re to w ali w y n ik i b ad a ń n a d p erc ep cją i m y ślen iem G u ilfo rd a (Rozdział 5). Percep.cję bodźców życia codziennego oceniano n a p o d sta w ie b ad a ń te sta m i p ro je k c y jn y m i TA T, R orschacha, a ta k ż e opisów przez dzieci siebie i ty p o w ych sy tu a c ji sw ojego życia (szkoły, nauczyciela, rodziny) — R ozdział 6. B ad an ie p erc ep cji o brazu w łasnego ciała zostało o p a rte n a ocenie w y n ik ó w te stu G oodenough (rysow anie lu d z k iej postaci). W zależności od tego, ile szczegółów dziecko n a ry s u je i w ja k ic h p ro p o rc ja c h je p rze d staw i, m ożna oceniać jego p ercepcję. Z d an iem au to ró w , ry so w a n a postać je st od biciem o brazu p e rc e p c ji w łasn ej postaci. T am gdzie je s t dużo dobrze u ję ty c h szczegółów, po stać dobrze n ary so w a n a , w y o d rę b n io n e szczegóły isto tn e — m ożna m ów ić o an a lity cz n y m ty p ie percepcji. T am gdzie r y s u n ek p o staci je st nied o k ład n y , b ra k części, b r a k p ro p o rc ji, m ożna m ów ić
0 g lo b aln y m ty p ie p erc ep cji o brazu w łasnego ciała (Rozdział 7). P erce p cję poczucia w łasn ej odrębności o cen iają au to rz y n a p o d sta w ie analizy w y n ik ó w b a d a n ia te ste m TA T, a ta k ż e in te r p re ta c ji w y n ik ó w b ad a ń innych au to ró w n a d p o d atn o ścią n a sugestię, poczuciem zależności, odporności, na d ziałan ie n acisków zew n ętrzn y c h (Rozdział 8). F u n k cjo n o w a n ie p erc ep cji w ocenie siebie i otoczenia, w y zw alan ie w Związku z ty m m echanizm ów k o n tro li i m echanizm ów obronnych, było b a d a n e drogą an a liz y w ynik ó w TAT, R orsch ach a, m eto d ą w y p y ty w a n ia oraz p rzez in te rp re ta c ję znanych b a d a ń Z uckm aną.
P rz e jd ę te ra z do om ów ienia n a stęp n y c h etap ó w p o stę p o w an ia b a d a w czego w p ra c y W itk in a, do u sta le n ia zw iązków m iędzy ty p a m i p erc ep cji a in n y m i s tru k tu r a m i osobow ości, b a d a n ia genezy i ew olucji ty p ó w p e r cepcji. N a p o d sta w ie b ad a ń w łasn y ch i in te r p re ta c ji „obcych” , W itkih 1 w sp ó łp raco w n icy dochodzą do w niosku, że w y ró ż n ia n e p rzez nich 2 ty p y p erc e p c ji nie m a ją zw iązków z ak ty w n o ścią człow ieka i uzd o ln ien iam i słow nym i. O znacza to, że a n a lity cz n y lu b glo b aln y ty p p erc ep cji n ie je st zw iązany z o k reślo n ą jak o ścią czy ty p e m ak ty w n o ści oraz, że uzd o ln ien ia słow ne są w zględnie je d n ak o w o „rozdzielone” m iędzy obydw a typy. P łeć od g ry w a p ew n ą rolę w fu n k c jo n o w a n iu ty p ó w percepcji. T yp u ję c ia glo b alnego w y stę p u je częściej u dziew cząt.
I n te re s u ją c e w y n ik i p rze d staw io n o w ro zd z iale dotyczącym ty p ó w p e r cepcji i ich zw iązków z chorobam i psychicznym i (Rozdział 12). O kreślony ty p p erc ep cji nie łączy się z lepszym czy gorszym przy sto so w an iem , nie łączy się ta k ż e z określo n y m rozw ojem ch oroby psychicznej; w p ły w a n a to m iast n a to, że osoba źle p rzy sto so w an a, czy osoba ch o ra psychicznie „ w y tw a rz a ” nieco in n e o b jaw y choroby i złego przy sto so w an ia. Osoby 0 a n a lity cz n y m ty p ie p erc ep cji u ja w n ia ją częściej sta n y euforii, ag re sy w ności sk ie ro w a n ej na ze w n ątrz, izolacji. Częściej w y stę p u ją złudzenia 1 p ara n o ic z n e w zm ożenie poczucia w łasn ej w artości. G lob aln y ty p p erc ep cji łączy się z biernością, poczuciem bezradności, częstym i h alu cy n a cja m i, z a b u rzen iam i poczucia w łasn ej identyczności, n ie d o sta tec zn ą k o n tro lą re a k c ji uczuciow ych i popędow ych.
K o lejn y m etap e m p rac y W itk in a je s t p ró b a p o rtre tu osobow ości czło w ie k a o an ality cz n y m i g lobalnym ty p ie percep cji. Z a n a lity cz n y m ty p em p erc e p c ji łączą się ta k ie cechy ja k : poczucie odpow iedzialności, szerokie i pogłębione za in te re so w an ia, u m ie ję tn o ść n aw ią za n ia p rz y ja ź n i, zdolność „ m an ip u lo w a n ia ” otoczeniem ta k , aby m ożna zaspokoić w szy stk ie po trzeb y bez p o p a d a n ia w k o n flik ty , poczucie d ystansu, chłód uczuciow y, o kreślona h ie ra rc h ia w artości. Z g lo b aln y m ty p e m p erc ep cji łączy się b ra k in ic ja ty w y , b r a k określo n y ch za in te re so w ań , n ied o sta tec zn e fu n k cjo n o w a n ie m echanizm ów k o n tro li, poczucie zależności od innych, w ad liw e d ziałanie m echanizm ów obronnych. P o rtr e ty te om ów ione w R ozdziale 15, m ożna u zupełnić w y n ik am i b ad a ń z p o p rze d n ich rozdziałów . O kazuje się, że a n a
lity czn y ty p p e rc e p c ji łączy się ta k ż e z w iększym i uzd o ln ien iam i do p r a w idłow ego u jm o w a n ia re la c ji w pro cesach m yślow ych, że lep iej ró żn ic u je bodźce otoczenia, łączy się z p o siad an iem b ard z iej zgodnego z rzeczy w istością obrazem w łasnego ciała. L udzie o a n a lity cz n y m ty p ie percep cji m a ją w iększe poczucie w łasn ej odrębności i sto su ją, zdaniem autorów , b a rd z ie j w arto ścio w e fo rm y m echanizm ów o b ronnych: izolację i ra c jo nalizację. Z g lo b aln y m typom p erc ep cji łączy się n a to m ia st m n ie j do k ła d n e u jm o w a n ie re la c ji w p rocesach m yślow ych, gorsze różnicow anie bodźców otoczenia, m niej d o k ład n y o b raz w łasnego ciała, zm niejszone poczucie w łasn ej odrębności, „gorsze” fo rm y m echanizm ów obronnych, ta k ie ja k o brona przez n ie d o strze g an ie i p ry m ity w n e w ypieran ie.
M ów iąc o genezie ty p ó w p erc ep cji W itk in i w sp ó łp raco w n icy w y su w a ją 2 hipotezy: ty p y te zależą od k o n sty tu c ji; ty p y te zo stają „w yuczone”, to je s t n a ich p o w sta n ie w p ły w a oddziaływ anie ro dziny, a zw łaszcza m a tk i n a dziecko w n ajw cześn iejszy ch la ta c h życia. Z w iązków m iędzy k o n sty tu c ją a ty p a m i p erc ep cji nie p o kazano w obecnej pracy , n a to m ia st fo rm o w an iu się typów p erc ep cji pod w p ły w em o d d ziały w a n ia m a tk i pośw ięcono 7 ro z działów (od rozd ziału 16 do 22). O gólny w niosek z ty c h ro zw ażań brzm i, że m a tk i, k tó re re p re z e n tu ją o k reślony ty p p erc e p c ji i zw iązane z nim cechy osobowości, p o sia d a ją dzieci re p re z e n tu ją c e ró w n ież te n sam ty p p ercep cji. O kazuje się, że ta k ie cechy m a tk i, ja k pew ność siebie, poczucie, że z a jm u je w łaściw ą i n ależ n ą jej pozycję o raz uczenie dziecka k o n tro li agresyw nego zachow ania, p rzezw yciężania lękliw ości, w y ra ż a n ie ap ro b a ty dla jego p ozytyw nych osiągnięć — p ro w a d zi do „w y u czen ia” analitycznego ty p u fu n k c jo n o w a n ia p ercepcji.
W a rto jeszcze zw rócić uw agę n a rozd ziały 16 i 23, w k tó ry c h dokonano p ró b y ujęcia ew olucji ty p ó w p erc ep cji i psychologicznego różnicow ania. Z d an iem au to ró w ty p p erc ep cji nie zm ienia się z w iekiem . Co ciekaw sze p ro p o rc je m iędzy m ożliw ościam i rozw oju osobow ości (w sensie różn ico w an ia i tw o rz e n ia now ych cech) ja k ie łączą się z ty m i dw om a typ am i, są w ró ż n ych ok resach życia ta k ie sam e. M ów iąc inaczej — jeżeli ty p p erc ep cji a n a lity c z n e j „p o zw ala” ro zw ijać się w w iek u np. 10 la t w o kreślonym te m p ie „X ” , a ty p p erc ep cji g lobalnej w określo n y m te m p ie „Y”, to tem po to będzie u trz y m y w a n e ró w n ież w w ieku la t 12, 14, 17.
K siążk a W itk in a i w sp ó łp raco w n ik ó w sta n o w i in te re s u ją c ą p ró b ę w glądu w m echanizm y ro zw oju osobowości. P rz y p o m in a in n e b a d a n ia K eg en ’a i M o s s 1 dotyczące o b se rw ac ji rozw oju psychicznego g ru p y dzieci i m ło dzieży na p rz e strz e n i k ilk u n a s tu la t życia. O bydw ie książki, zgodnie ze
1 K egen J., Moss H. A.: B irth to M a tu rity a S tu d y in P sychological D e- w elopm ent. N. Y. W iley 1962.
w spółczesnym i te n d e n c ja m i w psychologice osobowości, p ró b u ją ogólniejsze h ip o tezy sp raw d zić n a drodze b a d a ń ek sp ery m en taln y c h .
C zytając k siążk ę W itk in a odnosi się w ra że n ie pew nego b ra k u m eto d o lo gicznego p o rzą d k u rozw ażań. D obrze byłoby podzielić k siążkę n a k ilk a w iększych całości pośw ięconym g ru p o m zagadnień. C ała k sią żk a podzielona je s t je d y n ie n a 24 rozdziały, k tó ry c h nazw y nie u ła tw ia ją o rie n ta c ji w głów n e j pro b lem aty ce. O dczuw a się pew ien b ra k je d n o lite j s tr u k tu r y pojęciow ej. P o jęcie s tr u k tu r y je s t L ew inow skie, p ojęcie Ego eklektyczne. P o jęc ie m e chanizm ów o b ro n n y ch ek lek ty c zn o -p sy c h o an ality c zn e. N iezbyt ja s n e je st rów n ież sam o p ojęcie ró żn ico w an ia (d ifferen tiatio n ). G łów ny z a rz u t ja k i m ożna p o sta w ić książce je st te n , że zapow iada ona już w ty tu le b ad a n ia psychicznego rozw oju. T ym czasem ew olucji s tr u k tu r osobowości pośw ięcony je s t jed en rozdział (23), a w iększość elem en tó w s tr u k tu r y osobowości je s t b a ' d an a statycznie. W ątpliw ości budzi podział n a „lepsze” i „gorsze” m e ch a n iz m y obronne, k tó re łączą się z poszczególnym i ty p a m i p ercep cji, „L epsza” izolacja i in te le k tu a liz a c ja m a ją łączyć się z a n a lity cz n y m ty p e m u jm o w an ia, „gorsze” n ie d o strze g an ie i w y p ie ra n ie z g lo b aln y m ty p em p ercepcji. M ożna postaw ić p y ta n ie, dlaczego a u to rz y n ie w y o d rę b n ili innego m e ch a n iz m u obronnego — re a k c ji upozorow anych, k tó ry działa in te n sy w n ie w w ie k u 10—17 lat. O b serw u je się w poszczególnych ro zd ziałach k siążk i n ie je d n o litą p re z e n ta c ję m a te ria łu i sposobu opracow ania. A u to rzy rozpoczynają zw y k le od hipotezy (cała p ra c a je st nieco p rze ła d o w a n a „h ip o tezam i”, k tó re są tu w łaściw ie p y tan iam i), n a s tę p n ie p o d a ją „ lite ra tu rę p rz e d m io tu ” . To co je s t isto tn e — pojęcia, sens u żyw anych w yrażeń, o m a w iają rzadko w tekście, częściej „n a m a rg in e sie ”, w p rzypisach, (p atrz w y jaśn ien ie po ję cia ja ź n i i s tr u k tu r y , str. 12 i 13). Z drobn iejszy ch m a n k a m e n tó w m ożna w y m ien ić dość n ie k ied y dow olną in te rp re ta c ję w y n ik ó w b a d a n ia te ste m TA T — sk rzy p ce ja k o sym bol k o n flik tu z m a tk ą ? (str. 170); k sią żk a W itk i n a i w spó łp raco w n ik ó w z a jm u je się w ielom a ró żn o ro d n y m i p ro b lem am i; r e f e r u je setki prac, ła tw o m ożna zagubić się w tej różnorodności. M yślę, że p erc e p c ja k siążk i o ty p a c h p erc ep cji b y ła b y u ła tw io n a, gdyby n a p o cz ąt k u k siążk i ddkonano lepszego w p ro w a d ze n ia do zagadnień p ercep cji, p sy chologicznego rozw oju, różnicow ania. W ielką z a le tą te j k siążki je st u k a z a nie, w ja k i sposób m ożna uzyskać in fo rm a c je o s tru k tu r z e osobow ości („ tre ści cech” ) przez b ad a n ie „ fo rm a ln y c h ” elem en tó w s tr u k tu r y ■— ty p ó w p e r cepcji. T a zaleta, bok ogrom nie bogatego ek sp ery m en taln e g o m a te ria łu , sta n o w i o w arto c i te j pracy.
