Urszula Perkowska
W POSZUKIWANIU NOWYCH FORM KSZTAŁCENIA UNIWERSYTECKIEGO. STUDIA I KURSY ZAWODOWE
NA UNIWERSYTECIE JAGIELLOŃSKIM W XIX I PIERWSZEJ POŁOWIE XX WIEKU (DO 1939)
Z
ajęcie Krakowa przez Austrię w wyniku III rozbioru Polski w roku 1795 otworzyło nowy etap w dziejach najstarszej uczelni polskiej -AkademiiKrakowskiej. Uczelnia, którawkrótce(od 1833) przybrałaoficjalną nazwę Uniwersytet Jagielloński, w cią
gu XIX wieku przeszła kilka reorganizacji1. Po falach germanizacji i ograniczeniach swobód samorządowych przyszły czasy dynamicznego rozwoju wokresie autonomii galicyjskiej.
1 Zob. K. Stopka, A. K. Banach, J. Dybiec, Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
Ustalona z początkiem XIX wieku struktura uczelni przetrwałaz niewielkimizmia nami do roku 1939. Uniwersytet obejmował cztery wydziały: teologiczny, prawniczy, lekarski i filozoficzny. W 1924 utworzono piąty wydział: rolniczy. W czasach zaborów pełny rozwój uniwersytetu ograniczała polityka rządu austriackiego,natomiast w okresie międzywojennym czynnikiem hamującymstałysię trudności gospodarcze odradzającej się zniewoli II Rzeczypospolitej.
Mimo stałychkłopotów finansowych, lokalowych, krępującychzarządzeń ministerial
nych krakowski uniwersytet wszelkimisiłamidążył dotego,bystać się centrum nauko wo-dydaktycznym dlawszystkichPolaków. Starał się o możliwość kształcenia młodzie
ży we wszystkich potrzebnych dziedzinach wiedzy.
Głównym zadaniem XIX-wiecznego uniwersytetu było przysposabianie kadr du
chownych, prawników, lekarzy i nauczycieli. Poza uniwersytetem, nielicznymi szkoła mitypuogólnokształcącegobrakbyło w ówczesnej Galicji placówekprzygotowujących młodzież dowielu praktycznychzawodów. Uczelnia krakowska starała się wypełnić te luki edukacyjne. Już od początku XIX stuleciaprzy uniwersytecie lub też siłamijego przedstawicieliorganizowane były kursy,studia, komisje egzaminacyjne, które - z jed
nej strony - wzbogacałyprogram dydaktyczny uczelni,a z drugiej - dawały dodatkowe uprawnieniazawodowe licznej rzeszy młodzieży.
Studia te obejmowały bardzo różne dziedziny naukowo-zawodowe, od przedmiotów medycznych poprzez techniczne, rolnicze, pedagogiczne do kursów związanych zwy chowaniem fizycznym.
Dużą troską otaczał Uniwersytet Jagiellońskisprawy przygotowania personelu zwią
zanego z opieką lekarską. Zreorganizowany w pierwszych latach XIX wieku Wydział Lekarskiprowadził zajęcia dydaktyczne nie tylkodlaprzyszłych lekarzy2. Aż do lat40.
tegoż stuleciakształcono tam tzw.chirurgów niższych. Na naukę tego zawoduprzyjmo wano młodzież mającą ukończone4klasy gimnazjalne(ówczesne gimnazjaobejmowa ły ośmioletni cykl nauczania). Program szkolenia chirurgów niższych ulegał w ciągu tychkilkudziesięcioleci ciągłymzmianom. Obejmowałraztrzy,a raz czterylata nauki.
Absolwenci otrzymywali tytuł magistra chirurgiiniższej.
2 Z. Gajda, Nauczanie medycyny na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego w dobie Rzeczy
pospolitej Krakowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; idem, Zżycia młodzieży medycznej Wolnego Miasta Krakowa, Kraków 1999.
3 Z. Gajda, Nauczanie medycyny..., s. 87-88, 95-96; idem, Z życia młodzieży..., s. 12.
4 W. Roeske, Dzieje katedr farmaceutycznych w Krakowie, w: Sześćsetlecie medycyny w Krakowie, t. II:
Historia katedr, Kraków 1962, s. 601-674.
Aż dopołowy lat30. XIX stulecia liczba słuchaczy tego kierunku wahała się oddwu dziestu dotrzydziestu kilku osób, aby później spaść do zaledwie kilkusłuchaczy. Według ustaleń Zdzisława Gajdy w latach 1814-1845 przez sale wykładowe Wydziału Lekarskie go przewinęło się246 uczniów chirurgiiniższej. Około70% spośród nich to mieszkańcy Krakowa i Galicji, reszta pochodziła z Królestwa Polskiego,Rosji i ziem zaboru pruskie
go.W tejgrupie młodzieży licznie występowali synowie rzemieślników i niższych urzęd
ników. Niewielkiprocent słuchaczy to młodzież ziemiańska i chłopska3.
Reforma uniwersytetów austriackich z 1848 zniosła nauczanie w zakresie chirurgii niższej. Dla adeptów nauk medycznych wprowadzonojednolity pięcioletni okres na uczaniazakończonyuzyskiwaniem stopniadoktora wszech nauk lekarskich.
UniwersytetJagielloński zająłsię równieżgorliwie kształceniem przyszłych apteka rzy. Z końcem XVIII wieku umiejętności w zakresie przygotowywania leków zdoby wano poprzez praktykę w zakładach aptekarskich. Wtym teżczasie władze austriackie poleciły jedyniedawniejszym aptekarzom zdawanieegzaminufachowegona Wydziale Lekarskim. Pomyślny wynik takiegoż egzaminu pozwalał kandydatom na uzyskanie stopnia magistra farmacji.W latach 1797-1804uczelnia krakowska wydała w sumie 51 takich dyplomów4.
W roku 1805 wprowadzonoobowiązek rocznych studiówdlafarmaceutów. W pierw szej połowie XIX wieku program nauczania przyszłych aptekarzy kilkakrotnie ulegał zmianom. Obowiązywały studia roczne, dwuletnie lub trzyletnie. Podstawą wpisu na uczelnię dlatego kierunkubyłoukończenieczterechklasgimnazjalnychizaświadczenie o odbyciu dwuletniej praktyki aptekarskiej. Kształcenie prowadzono na Wydziale Le karskim.
Napływ kandydatów na studiafarmaceutyczne byłniewielki, wynosił corocznie od kilku do kilkunastu osób. W latach 1814/1815-1844/1845 kształciło się w tym zakresie 111 studentów. Przeważająca część to mieszkańcy Krakowa i Galicji. Tylko nieliczni studenciprzybyli z Królestwa Polskiego. Młodzież farmaceutyczna pochodziła najczęś
IV poszukiwaniu nowych form kształcenia uniwersyteckiego... 149
ciej ze środowisk mieszczańsko-inteligenckich. Według zachowanej dokumentacji ar chiwalnej w latach 1805-1849 stopień magistra farmacji uzyskało ponad 140 osób5.
5 AUJ, WLI 88-90. Zob. Z. Gajda, Nauczanie medycyny..., s. 88, 95; idem, Z życia młodzieży..., s. 12.
6 U. Perkowska, Studia i kursy zawodowe na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1868/1869- -1938/1939, Kraków 1995, s. 7-13; eadem, Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894-1939, Kraków 1994.
7 Zob. AUJ, OFm 4.
8 U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 8; K. Michalewska, Oddział Farmaceutyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego (1920-1947), w: Inwentarz akt wydziałów i studiów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1850- -1939 (1954), red. J. Michalewicz, Kraków 1997, s. 301-314.
Od drugiej połowy XIX wieku farmacja zostałaprzekształconawstudium dwulet
nie. Reforma studiów z roku 1859niezmieniła wcześniejszych ustaleńodnośniedowy kształcenia średniego i praktyki aptekarskiej. Kandydaci naaptekarzy uczyli się przez jeden rok na Wydziale Filozoficznym, a przez następnyna Wydziale Lekarskim. Nowa ordynacja studiów farmaceutycznych z roku 1889 podwyższyłatylko zakres wymaga
nych przy wpisie studiówśrednichdosześciu klas gimnazjalnych. Przepisyte, uzupeł nione jedynie zarządzeniem z 1900rokudopuszczającym kobiety dostudiów farmaceu
tycznych, obowiązywałyjuż do końca czasów niewoli6.
W latach 1850-1918 kształciło sięcorocznie w zakresie nauk farmaceutycznychod kilku do 60 studentów. Wsumie przez sale wykładowe uniwersytetu przeszło w tych latachok. 850 adeptów zawodu aptekarskiego. Wroku 1894 pojawiły się na farmacji i w ogóle na uczelni krakowskiej pierwsze kobiety, które tworząna omawianym kie runku nieliczną grupę liczącądo 1918 roku 40 osób. Prawie 90%studentów farmacji stanowili mieszkańcy Galicji, przyczymwstosunku do wcześniejszego okresu zmniej
szyłasię znacznie w tym zespole liczba mieszkańców samego Krakowa.Młodzież far maceutyczna rekrutowała się z różnorodnychśrodowisk społecznych.Przeważają syno wiei córki urzędników,nauczycieli, kupców. Licznie reprezentowani sąprzedstawiciele ziemiaństwa.Znaczącą grupęstanowią też studenci, którychojcowie prowadzili własne apteki. Młodzieżta charakteryzowała się dużąpilnościąw zdobywaniu wiedzy. Spośród 850 studentówdyplomykońcowe uzyskało około80%absolwentów.
Okres niepodległej Rzeczypospolitej przyniósł ważne reformy w zakresie studiów farmaceutycznych. Zgodnie zrozporządzeniem MWRiOP z 8XI 19207został utworzo nyprzyWydziale Filozoficznym UJ Oddział Farmaceutyczny. Stanowiłon autonomicz
ne studium, którym kierował dyrektor wybierany na okres trzech lat (z możliwością ponawiania kadencji) przez Komisję Farmaceutyczną. Oddziałem Farmaceutycznym kierowali kolejno profesorowie naukchemicznych UJ: w latach 1920/1921-1925/1926 Karol Dziewoński (1876-1943) orazwlatach1926/1927-1946/1947 TadeuszEstreicher (1871-1952). Nowa reforma przedłużała studiaprzyszłych aptekarzydolat trzech,nato miast kandydaci przy wpisie musielisię jużwykazać pełną maturą gimnazjalną. Ostatnia w omawianym okresie regulacja studiów z 1930 rozszerzała program nauczania do lat czterech8.
Mimo zwiększeniawymagań i okresu studiów napływ studentów na farmację był dość duży. Ograniczały go znacznie trudności lokaloweuczelni, które uniemożliwiały przyjęcie wszystkich kandydatów. W latach 1919-1939 kształciło się corocznie prze
ciętnie sześćdziesięciu kilku adeptów nauk farmaceutycznych. W grupie ponad 1000 studentów dominują mieszkańcy Krakowa i województw: krakowskiego, kieleckiego,
śląskiego i lwowskiego. Przeważała młodzież ze środowisk inteligenckich, napływało jednak coraz więcej studentówze środowisk plebejskich: dzieci rzemieślników ichło pów. Nastudia farmaceutyczne zgłaszałysięcoraz liczniej kobiety, które od 1922 zdo byłyprzewagę nad mężczyznami. W sumie wlatach 1918-1939 kształciłosięnafarma cji 538 kobiet i 503mężczyzn, spośród których 80% uzyskałodyplomy magisterskie.
Dbałość o rozwój ekonomicznykraju kazała krakowskiej uczelni zwrócić baczniej
szą uwagę na kształcenie weterynarzy. Już od początku XIX wieku próbowano zorga nizować studia weterynaryjne. Utworzonaw roku 1804 Katedra Weterynarii miała być wstępem do powstania oddzielnego instytutu, do czego jednak ostatecznie nie doszło.
Przez krótki okreswykłady z weterynariiprowadzili profesorowie PawełAdami i Adam Rudnicki. Wroku 1810 profesor Sebastian Girtler przedstawił plan założenia szkoły weterynaryjnej. Propozycja taprzeszła bez żadnegoecha. W kilka lat później, w roku
1816 Feliks Radwański (1756-1826) przygotował ciekawy projektzałożenia Instytutu GospodarstwaWyższego z Weterynarią orazInstytutu Górniczego przy Szkole Głównej Krakowskiej. Przewidywałon m. in. utworzenie szkoły weterynaryjnejobsadzonejprzez czterech profesorów oraz założenie kliniki dlazwierząt. Planowano również prowadze nie popularnych kursów weterynaryjnych dla rolników i nauczycieli. Plany te, mimo czynionych starań, nie doczekały się realizacji9. W późniejszych latach nauki wetery
naryjne były wykładane dorywczo. Wydział Lekarski natrafiał na ogromne trudności w obsadzeniu tej katedry, kierowanej częstoprzez osoby przypadkowe. Dopiero nomi nacja Wawrzyńca Domańskiego (zm. 1861) w 1841, początkowo nazastępcę profesora, wpłynęłana zmianę sytuacji ispowodowałautworzenie wKrakowie szkoły weterynarii.
Szkoła tanie działałajednak długo; w zasadziejedynie przez okres aktywności Waw rzyńca Domańskiego, mianowanego w roku 1849profesorem zwyczajnym. W naucza
niu weterynariiprofesor natrafiał natrudności w praktycznych ćwiczeniach ze względu na brak kliniki zwierząt. Jedynie w ograniczonym zakresie studenci mogli odbywać ta kie ćwiczenia w gospodarstwach rolnych podkrakowskich ziemian10.
9 Nieznany projekt z 1816 utworzenia przy Szkole Głównej Krakowskiej instytutu rolnictwa, weterynarii i górnictwa, oprać. A. Chełkowska, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, R. VII, s. 499-511.
10 R. Rakoczy, Nauczanie weterynarii na Uniwersytecie Krakowskim do roku 1850, „Studia i materiały z dziejów nauki polskiej” 1972, Seria B, z. 23, s. 3-42; Z. Gajda, Nauczanie medycyny..., s. 62-67, 89-90;
idem, 7 życia młodzieży..., s. 11-12, 124.
Odroku 1841 pojawia się w spisachstudentówWydziałuLekarskiegooddzielnagru pa studentów weterynarii. Rekrutowali się oni spośród absolwentów III lub IV klasy gimnazjalnejalbo II klasy Szkoły Technicznej. Stądteż - nie mając matury - otrzymy wali status studentów nadzwyczajnych. Program studiów weterynaryjnych obejmował cykl dwuletni, wielu jednak słuchaczy ograniczało swoją naukędo jednegoroku. Na
pływ młodzieży na ten kierunek studiów nie był duży, wynosił od kilku do kilkuna stuosób. W sumie w latach 1841-1862 kształciło sięw zakresie naukweterynaryjnych wKrakowie 113 osób. Część po zdaniu odpowiednich egzaminów uzyskiwała prawo do praktyki zawodowej. Wielu adeptów nauk weterynaryjnych traktowało jednak swoje studia jako rozszerzeniewiedzy potrzebnej do prowadzenia gospodarstwa rolnego. Stu denci weterynarii toprawie w 80%mieszkańcyzaboruaustriackiego. Pozostali pocho dzili z Królestwa Polskiego. Grupa weterynarzy charakteryzowała się wysokim,bliskim 50% odsetkiem młodzieży pochodzącej ze środowisk ziemiańskich. Pozostali studenci
W poszukiwaniu nowych form kształcenia uniwersyteckiego... 151
to synowie urzędników, nauczycieli, kupców. Tylkojednostki wywodziły się ześrodo
wisk plebejskich.
Po śmierci WawrzyńcaDomańskiego Katedra Weterynarii uległa likwidacji, prowa dzone były jedynie wykłady z tego zakresu przez tzw. docentów rządowych. Nafakt likwidacji krakowskiej szkoły weterynaryjnej poza trudnościamifinansowymi uczelni wpłynął z pewnością rozwój specjalistycznych akademii działających weLwowie (c. k.
SzkołaWeterynaryjna, od 1922 AkademiaMedycynyWeterynaryjnej) i Wiedniu, które przejęły kształcenie galicyjskich weterynarzy.
Uniwersytet Krakowski przez szereg dziesięcioleci zajmował się przygotowaniem zawodowym akuszerek.Ogromna śmiertelność niemowląt i młodych matek pozbawio
nychfachowej pomocyprzy porodzie spowodowała konieczność zorganizowania odpo wiedniego szkolenia. Od początkuwiekuXIX Wydział Lekarski przyjmowałcorocznie odkilku dokilkunastu kandydatekna naukę. Program nauczaniabył początkowo rocz
ny, anastępnie dwuletni. Poza zajęciami teoretycznymi kandydatki odbywały praktyki w klinice położniczej. Po ukończeniu naukiprzyszłe położne składały egzaminy zakoń
czone przepisaną przysięgą i otrzymywały dyplom dający uprawnienia do wykonywa
nia zawodu akuszerki. Wroku 1895 nastąpiło oddzielenie szkoły położnych od klinik uniwersyteckichizerwaniejejzwiązku z uczelnią,przy czymjeszczeprzez dwa kolejne latauniwersytet firmował dyplomy akuszerek. W latach 1804-1850 dyplomy takie uzy
skało 230 osób, wdrugim okresie wiatach 1851-1897 uniwersytet wydał ponad 700 dyplomów11.
11 AUJ, WLI 91, 92, WLII 584-588, akta położnych. Zob. Z. Gajda, Nauczanie medycyny..., s. 89, 95;
idem, Z życia młodzieży..., s. 121-123; B. Czajecka, Z domu w szeroki świat, Kraków 1990, s. 76-78.
Kształcące sięwzakresie położnictwa kobietynależały do osób nieco starszych, ich wiek wahał się w granicach od 20 do 30lat. W gronie tym było dużo mężatek. Spośród osób uczącychsięna UJkandydatki napołożne charakteryzowałysięnajniższym pozio
mem wcześniejszegowykształcenia. Większość miałazaledwie ukończonąszkołę ele
mentarną, ale trafiały się w tym gronie też osoby, któremiały trudności z podpisaniem się. Bardzo niewielka grupa akuszerek pochodziła spoza zaboru austriackiego. Zawód położnej plasowałsię w ówczesnej hierarchii zawodowej nadośćniskim poziomie. Stąd teżrekrutacja uczennic dotyczyła głównie środowisk plebejskich: drobnych kupców, rolników, służby domowej.
W porównaniu z akuszerkami znacznie większym prestiżem cieszył sięzawód pie lęgniarki. Przez wiele dziesięciolecikształceniepielęgniarekodbywałosięna doraźnych kursach. W szpitalachkrakowskichobowiązki pielęgniarekpełniły z regułyzakonnice;
najczęściej Siostry Miłosierdzia. Opieką nad osobami chorymi i starszymi zajmowali sięrównieżprzedstawiciele innych zakonów(m.in.bonifratrów), a także panie zorgani zacjicharytatywnych. Pierwszaprywatnaszkoła pielęgniarska działająca (z przerwami) w latach 1911-1921 powstała z inicjatywy Marii Epsteinówny(1875-1947) ijej współ
pracowniczek, działaczek Stowarzyszenia Panien Ekonomek. W pierwszych latach powojennych Maria Epsteinówna i współpracujące z nią grono profesorów Wydziału Lekarskiego UJ przy wsparciu finansowym udzielonymprzez amerykańską Fundację Rockefellera doprowadzili do utworzenia w 1925 Uniwersyteckiej Szkoły Pielęgniarek i Higienistek. Szkoła ta stanowiła autonomiczne studium Wydziału Lekarskiego. Pla
cówką tą początkowokierowała wspomniana MariaEpsteinówna, działaczka społeczna,
dominikanka, kandydatka na ołtarze. Po wstąpieniu pierwszej dyrektorki do klasztoru kierownictwo Szkoły Pielęgniarskiej przejęłajej zastępczyniAnna Rydlówna (1884- -1969), słynna Haneczka z Wesela Stanisława Wyspiańskiego, działaczka społeczna iniepodległościowa12.
12 U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 92-97; eadem, Ty Panie wskazujesz mi drogę życia. Maria Ep- s te i nów na, Siostra Maria Magdalena (1875-1947), założycielka i dyrektorka Uniwersyteckiej Szkoły Pielęgniarek i Higienistek, dominikanka z krakowskiego Gródka, Kraków 2005.
13 A. Żeleńska-Chełkowska, Próby wprowadzenia nauk technicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1776-1833, Warszawa-Wrocław-Kraków 1966, s. 53-57.
14 Nieznany projekt..., s. 505-506.
Program nauczaniaszkoły pielęgniarskiej obejmował początkowo dwa,a następnie dwa i półroku, w tym praktykęw klinikach uniwersyteckich. Nanaukę przyjmowano osoby dorosłe z ukończonym osiemnastym, a nieprzekroczonym trzydziestym rokiem życia. Uczennicami szkoły były wyłącznie dziewczęta wyznania chrześcijańskiego.
Kandydatki musiały się legitymować świadectwem z co najmniej VI klas gimnazjal
nych. Do roku 1939 w zawodzie pielęgniarskimkształciłosię wKrakowie 1200 uczen nic, spośród których patenty dyplomowanych pielęgniarek uzyskało 320, czyli 25%
uczennic.Zespółkandydatekna pielęgniarki wywodził się w większości z Małopolanek.
Dziewczęta rekrutowały się ze wszystkich środowisk społecznych. Dość liczną grupę tworzyły w tym zespole córki drobnych urzędników, rzemieślników, kupców, a także robotników i chłopów.
Już od początku XIX wieku UniwersytetJagielloński czynił starania o włączenie do swego programunauczania spraw związanych z rozwojem rolnictwa. Powstała w roku 1806 Katedra Gospodarstwa Wiejskiego, kierowana przez profesora Józefa Kaila, prze trwała zaledwie kilka lat. W późniejszym okresie zagadnienia związane z rolnictwem wykładanebyły jedyniedorywczo przez profesorów nauk biologicznych13. Wspomnia nywyżejniezrealizowany projekt Feliksa Radwańskiego sen. z roku 1816przewidywał utworzenie przy uczelni Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego - nauczania umiejętności rolniczych z trzystopniowym typem nauczania: dla administratorów, względnie właś
cicieli majątków, ekonomów lub rządcóworaz parobków. Nauka rolnictwamiałabyć wykładana przez czterech profesorów, projektowano również założenie gospodarstwa doświadczalnego14.
Potrzeby kształcenia fachowców w zakresie nowoczesnej uprawy roli i hodowli sta wały się w drugiej połowie XIX wieku coraz pilniejsze. Potrzeb tych nie zaspokajała funkcjonująca od roku 1878 Wyższa Szkoła Rolniczaw Dublanach, która aż do roku
1901 nie miała praw akademickich. Staraniem środowiska krakowskiego, tak profeso rówuniwersytetu, jak i działaczyTowarzystwa Rolniczego, doprowadzono wkońcu do utworzenia w 1890 przy Wydziale Filozoficznym UJ autonomicznego Studium Rolni czego. Na jego czele stanął początkowo Emil Godlewski sen. (1847-1930), profesor chemii rolniczej i fizjologii roślin. Kierował on studium przez 16 lat, do roku 1908.
NastępcąEmila Godlewskiego sen.nastanowisku dyrektora w latach 1908-1914 został Walerian Kiecki (1868-1920), który był profesorem hodowli zwierząt i mleczarstwa.
Po ustąpieniu Waleriana Kleckiego Studium Rolniczym kierowałdo roku 1920Tadeusz Sikorski (1851-1937), wykładowca z zakresu inżynieriirolniczej. Ostatnimdyrektorem
W7 poszukiwaniu nowych form kształcenia uniwersyteckiego... 153
studium przed przekształceniem go w samodzielny wydział był wiatach 1920-1923 profesor ekonomii rolniczej StefanSurzycki (1864-1936)15.
15 J. Fierich, Studium Rolnicze (1890-1923), w: Wydział Rolniczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1934; U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 24-41; W. Bączkowską, Studium Rolnicze Uniwersytetu Jagiellońskiego (1890-1923), w: Inwentarze akt..., s. 285-299.
16 E. Garbacik, Studia ekonomiczno-spółdzielcze na Uniwersytecie Jagiellońskim, Warszawa 1967;
U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 64—78; K. Michalewska, Wyższy Naukowy Kurs Spółdzielczy (1924-1939), w: Inwentarz akt..., s. 377-385.
Studium Rolnicze rozwijało się bardzo dynamicznie. Mimo trudności finansowych powstawały nowe katedry i specjalistyczne placówki doświadczalne. Studium to obej mowało początkowotrzyletni, a odroku 1912 czteroletni program nauczania.Na naukę przyjmowano młodzieżzmaturąaustriackąlub też ukończonymgimnazjumrosyjskim, szkołą realną czy też handlową. Liczba młodzieży wzrastała stopniowo od40 wlatach 90. XIXwieku do 300 w przededniu wybuchu I wojny światowej. Wlatach 1890-1923 na Studium Rolniczym kształciłosięniespełna 2 400 osób, zczego zaledwie 7% to ko biety. Zespół słuchaczy tego kierunku wyróżniał się spośród studentów uniwersytetu swoim pochodzeniem terytorialnym i społecznym. Ponad połowa młodzieży rolniczej pochodziłaz ziem Królestwa Polskiego i Rosji. W latach zaborów najwięcej studentów rekrutowało się zrodzin ziemiańskich, było wśród nich również wielu przedstawicieli arystokracji. Dopiero w odrodzonejRzeczypospolitejpojawili sięna studiach rolniczych w większej liczbiesynowiechłopscy. Dużaczęść słuchaczy traktowała naukę w Studium jedynie jako uzupełnieniewcześniej nabytej wiedzy.Ztego powodu m. in.notujesięnie zbyt wysokiprocent osób uzyskującychdyplomy końcowe. Na2396 studentów w latach
1890-1923 dyplomy takieotrzymało619 osób, czyli niespełna 25% studentów.
Prawie równocześnie z przekształceniem Studium Rolniczego w samodzielny Wy dział Rolniczy w roku 1924utworzonoprzynim (na zasadzie autonomicznych studiów) dwa kursy zawodowe: spółdzielczy i ogrodniczy.Wyższy Naukowy Kurs Spółdzielczy o rocznym programie nauczania miał za zadanie przygotować odpowiednio wykształ
conych pracownikówrozwijającego się ruchu spółdzielczego. Organizatorami tego stu
dium byli Franciszek Stefczyk (1861-1924), znanydziałacz ruchu spółdzielczego, twór
cawiejskich kas spółdzielczych na terenie Galicji, oraz profesor UJ Stefan Surzycki.
Franciszek Stefczyk miał zostaćpierwszymdyrektorem kursu, niestety zmarł w czerwcu 1924. Kierownikiem KursuSpółdzielczego wybranowówczas profesora StefanaSurzyc- kiego. Kierował nim doroku 1936. Po ustąpieniu Surzyckiego przezkilkanaście miesię
cy obowiązki dyrektorskie pełnił profesor prawa UJ Adam Krzyżanowski,a następnie od lipca 1937 do wybuchu II wojny Stefan Schmidt(1889-1977), profesor ekonomii rolniczej16. Studentami Wyższego Naukowego Kursu Spółdzielczego mogli byćabsol
wenci gimnazjum ogólnokształcącego, średniej szkoły zawodowej czy teżseminarium nauczycielskiego. Roczna nauka kończona była całościowym egzaminem zwszystkich wykładanych przedmiotów uprawniającym do otrzymania świadectwa końcowego. Dy rekcjakursu starała się o ułatwienie swoim absolwentom odbyciapraktyki zawodowej.
Na naukę zgłaszało się corocznie od kilkudziesięciu dostu kilkudziesięciu słuchaczy.
Łącznie wiatach 1924-1939 w zakresie spółdzielczości kształciło się na krakowskiej uczelni 1262studentów, wśród nich zaledwie 175 kobiet. Większość z nichpochodziła z Polski południowej. Na Kursie poza młodzieżąwy wodzącą się z rodzin inteligenckich
licznie reprezentowane były środowiska plebejskie, aszczególnie chłopskie. Na 1262 studentów świadectwa końcowe otrzymało278 osób, czyli 22% słuchaczy.
Obok KursuSpółdzielczego utworzonowroku 1924 przy Wydziale Rolniczym Dwu
letni Kurs Ogrodniczy.Kurs ten wywodził się z organizowanychod roku 1894 przezkra
kowskie Towarzystwo Ogrodniczekursów zawodowych. Ich kierownikiem był profesor ogrodnictwa UJJózef Brzeziński (1862-1939).Profesor Józef Brzeziński doprowadził do przekształcenia prywatnychkursów w uniwersyteckie studium i stałna jego czele do roku 1935. Jego następcą na tym stanowisku został Kazimierz Rouppert(1885-1962), profesor anatomii i fizjologii roślin,dyrektorOgroduRolniczo-Botanicznego. Kierował on Kursem Ogrodniczym do roku 193917. Nauka na Kursie Ogrodniczym trwała dwa lata. Wpisująca się na to studium młodzież legitymowała się takim samympoziomem wykształcenia, jak na wspomnianym wyżej kursie spółdzielczym. Nazajęcia z ogrod nictwa zgłaszało się corocznie po kilkadziesiąt osób. Do roku 1939 kształciłosię w tym zakresieok.600studentów,z czego aż 80% tokobiety. Poza przedstawicielami Małopol
ski licznie reprezentowanabyła na ogrodnictwie młodzież z województw centralnych.
Pod względem socjalnym przeważały warstwy nauczycielsko-urzędnicze, także sfery ziemiańskie, kupieckie i nieliczne chłopskie. Dyplom końcowy uzyskało po złożeniu całościowych egzaminów ponad200 osób, czyli33% ogółuuczestników kursu.
17 E. Chajdaś, Zarys dziejów kursów ogrodniczych w Krakowie,. Zeszyty Naukowe Akademii Rol
niczej w Krakowie”, z. 5, „Historia rolnictwa” 1980, s. 133-142; U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 79-91;
K. Michalewska, Dwuletni Kurs Ogrodniczy (1924-1939), w: Inwentarz akt..., s. 387-394.
18 Nieznany projekt z 1816..., s. 507-509; A. Żeleńska-Chełkowska, op. cit., s. 53-57; eadem, Dzieje za
pomnianej katedry architektury i hydrauliki na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1827-1833, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, R. VI: 1963, s. 201-227.
Krakówprzez długi czas nie oferował studiów z kierunkami technicznymi. I w tej dziedzinie Uniwersytet Jagielloński usiłował wypełnić istniejącą lukę. W początkach XIX wieku uczelnia czyniła starania o wprowadzenie do programu nauczania przed miotów związanych znaukami technicznymi. Przez zaledwie dwa lata (1807/1808—
-1808/1809) architekturę („wyższe budownictwo”) wykładał w językuniemieckimIgna cy Chambrez. ProfesormineralogiiJózef Tomaszewicz prowadził wykłady z górnictwa.
Wspomniany wcześniej projekt nowych studiów z roku 1816 przewidywał utworze nieprzy uniwersytecie Instytutu Górniczego w celu kształceniawyższych urzędników kopalni zczteroletnim programem nauczania. Franciszek Sapalski (1791-1838), pro fesor geometrii wykreślnej, w latach 1820-1832 odbywał w niedziele iświęta zajęcia z mechaniki praktycznej i budownictwadla rzemieślników. Przez kilka lat (1827/1828—
-1832/1833) prowadzone były na uczelni krakowskiej prelekcje z architektury i hy drauliki. Wykładowcątych przedmiotów był Feliks Radwański iun. (1789-1861). Za
jęcia rozłożył na dwa kursy równoległe architektury niższej iwyższej. Ze względu na trudności finansowe, niewystarczającą dotację dla nowej katedry, brak modeli, wzorów architektonicznych i podręczników, na zajęcia te uczęszczało niewielu studentów - po kilka osób rocznie. Egzaminy końcowe zdało28 studentów. Mimo tegokrótkiego okre su działania uczelniawykształciła wielu przyszłych budowniczych, m. in. znanego ar chitekta krakowskiego Karola Kremera. Wtych samych latach, co Feliks Radwański jun., profesor Teofil Żebrawski (1800-1887) prowadziłprelekcje z zakresu miernictwa
itopografii18.
IV poszukiwaniu nowych form kształcenia uniwersyteckiego... 155
Przez kilkanaście lat (1820-1835) Wydział Filozoficzny UJ był podzielony na dwa fakultety,mianowicie: Wydział Matematyczno-Fizyczny i Wydział Filozoficzno-Literac- ki. Statut z roku 1839 przywróciłistnienie jednego wydziału.
Wlatach 1820-1830naUJ przy WydzialeMatematyczno-Fizycznym przeprowadza
nebyłyspecjalne egzaminy dające ich absolwentom uprawnienia geometrów. W aktach Archiwum UJ zachowała się dokumentacja informująca o kilkunastu takich przypad
kach19. Utworzony wKrakowie w roku 1833 Instytut Technicznyspowodował usunięcie zuniwersytetuprzedmiotów technicznych.
19 AUJ, WF I 77, Egzaminy na geometrów.
20 AUJ, SI 404-408; WF 151. Zob. Materiały do dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1816- -1895, red. J. E. Dutkiewicz, Wrocław 1959.
21 M. Barcik, J. Zieliński, Komisja Egzaminacyjna dla kandydatów na Nauczycieli Rysunku w Szkołach Średnich w Krakowie 1905-1921, w: Inwentarz akt..., s. 483-486.
Na kilkanaście latdoprogramunauczaniauniwersytetu w Krakowieweszłyz kolei sztuki piękne. Wroku 1818 przyWydziale Filozoficzno-Literackim utworzono Akade
mię Sztuk Pięknych z katedrami rysunku, malarstwa irzeźby. Wroku 1826 akademia ta została wyłączona zwydziału i jako odrębne studium poddana bezpośredniej wła
dzyrektora i kuratora zakładównaukowych.W kilka latpóźniej, w 1833 katedry doty
czące sztukpięknych weszły w ramy wspomnianego Instytutu Technicznego20.Zajęcia wszkole (czy też ASP) cieszyły się wśród młodzieży dużą popularnością. W okresie przynależności tego studium do uniwersytetuuczęszczałodoniegocoroczniekilkudzie sięciu uczniów. Do roku 1833 w naukach artystycznych kształciło sięblisko 300 osób.
Na naukęprzyjmowanomłodzież z ukończonym czternastym rokiemżycia,niezależnie od poziomu wcześniejszego wykształcenia. Uczniowie chodzili na zajęcia zależnie od możliwości ipotrzeb przez okres od jednego do kilku lat. Ukończenie szkoły poza własną działalnością artystycznąumożliwiało jej absolwentomobejmowanie posad w szkolnic
twiew zakresie nauki rysunku. Wśróduczniów sztuk pięknych pozamieszkańcami Ga
licji spotykamy liczną grupę młodzieży z Królestwa Polskiego iRosji. Niepełne dane dotyczące składu społecznego wskazują naprzewagę młodzieży ześrodowiskziemiań skich i inteligenckich.
Trzeba jeszcze tutaj dodać, że wiatach 1905-1921 działała w Krakowie Komisja Egzaminacyjna dla Kandydatów naNauczycieli Rysunków. Na jej czele stał w latach 1905-1914 profesor geografii UJ Franciszek Szwarcenberg-Czerny (1847-1917). Po ustąpieniu Czernego Komisją kierował w latach 1914-1921 profesorfilologii klasycz
nejUJ Leon Stembach (1864-1940).Wskład Komisji wchodzili profesorowie UJi ASP.
Egzaminy kandydatówna nauczycieli rysunków składały się z prac pisemnych i egza
minuustnego. Womawianymokresieegzaminy takie złożyły 54osoby, wśród których byłokilku późniejszych znanych artystów malarzy, m. in. Tytus Czyżowski21.
Uczelnia krakowska zwracałarównież baczną uwagę nasprawy związanez wycho
waniemfizycznymi rekreacją młodzieży. W latach 1815-1833 przy uniwersytecie dzia
łały szkoły: jazdy konnej, fechtunku, pływania itańca, wktórych studenci mogli się oddawać ćwiczeniom ruchowym. Uczelnia dbała o odpowiedni poziom tychzajęć. Na posadynauczycielskie rozpisywano konkursy.Kandydaci na nauczycieli (często cudzo ziemcy) poddawani byli specjalnemu egzaminowi. Przygotowanodlanichszczegółowe instrukcje dydaktyczne, dbano o odpowiednie pomieszczenia do ćwiczeń i ichwyposa żenie. Na każdezwymienionych zajęć przyjmowanocoroczniepokilku studentów. Wa
runkiemuzyskania pozwolenia nauczęszczaniena ćwiczenia były dobre wyniki w nauce.
Reorganizacja uczelni przeprowadzona z początkiem lat30. XIXwieku spowodowała, że spośród wymienionych szkół likwidacji uległyszkoły szermierki, pływania itańca, natomiast szkoła jazdy konnej prowadzona była wspólnie z Instytutem Technicznym.
Zajęcia w tym zakresieodbywałysiędla studentów do końca lat50. XIX wieku22.
22 H. Oszast, Stan wychowania fizycznego w Uniwersytecie Jagiellońskim w pierwszej połowie XIX w.,
„Rocznik Naukowy Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego”, t. II, Kraków 1964, s. 77-147; idem, Szkoły jazdy konnej i szermierki w Uniwersytecie Jagiellońskim w pierwszej połowie XIX wieku, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 1963, t. VII, s. 487-500; M. Śliż, Szkoła jazdy konnej, „Alma Mater”, nr 59, kwiecień 2004, s. 36-38.
23 M. Barcik, Kurs Naukowy dla Kandydatów na Nauczycieli Gimnastyki w Szkołach Średnich w Kra
kowie (1894-1914), w: Inwentarz akt..., s. 429-433; idem, Komisja Egzaminacyjna dla Nauczycieli Gim
nastyki w Szkołach Średnich i Seminariach nauczycielskich w Krakowie (1894-1914), w: Inwentarz akt..., s. 477-481; A. Orchowski, Kształcenie nauczycieli wychowania fizycznego w Krakowie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Rocznik Naukowy Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego”, 1962, t. II, Kraków 1964, s. 7-76.
24 F. Stock, Działalność Studium Wychowania Fizycznego w Krakowie w latach 1927-1939, „Rocz
nik Naukowy Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego”, t. I, Kraków 1963, s. 3-83; U. Perkowska, Stu
Sprawy związane z przygotowaniem nauczycieli wychowaniafizycznego podejmo wane były już w latach70.XIX wieku, leczdoczekały się realizacji dopiero u schyłku tegostulecia. W roku 1894 wKrakowierozpoczęła działalność Komisja Egzaminacyj na dla Nauczycieli Gimnastyki wSzkołach Średnich iSeminariach Nauczycielskich.
W tym samym czasie uruchomiono Kursy Naukowe dla Nauczycieli Szkół Średnich.
Takkomisja, jak i kursydziałającedo roku 1914 były dość ściśle powiązane z Uniwer
sytetem Jagiellońskim. Na ich czele stali profesorowie uczelni krakowskiej. Wlatach 1894-1907 kursami i komisją kierował profesor higieny Henryk Jordan (1842-1907), natomiast w latach 1907-1914 na czele obydwu wspomnianych instytucji stał profesor embriologii Emil Godlewski iun. (1875-1944). Większość członków komisji kierowni ków kursów to byli pracownicy naukowi UJ. Zajęciaczy egzaminy odbywały się głów
nie w salach udostępnianychprzez krakowską uczelnię.Spośród 232 uczestników serii 9kursów,któreodbyły się w latach 1894-1914, 205 osób tostudenci UJ23. Kandydaci na nauczycieli składali przed wspomnianą komisją egzaminy ustne oraz z gimnastyki praktycznej. Dyplomy uprawniającedo pracy nauczycielskiej otrzymały w omawianym okresie 94osoby.
Starania nad zorganizowaniem w Krakowie odrębnej placówki mającej na celu kształcenie nauczycieliwychowania fizycznego długo nie mogły się doczekać realizacji.
Po I wojnie przy dużym współudziale uniwersytetuzorganizowano jedynie trzy roczne kursywychowaniafizycznego, które ukończyły 124 osoby.
Od roku 1925 wysyłano petycje i memoriały do MWRiOP z prośbą o utworzenie uniwersyteckiego studium. Ostateczniedopieropodwóch latachz dniem 1 X 1927 zo stało otwarte w Krakowie StudiumWychowania Fizycznego. Byłoono autonomicznym oddziałem WydziałuLekarskiego UJ iobejmowałotrzyletni program nauczania. Pierw szym dyrektoremtej placówki byłWitold Gądzikiewicz (1876-1962), profesorhigieny.
Kierował on studium przez dwa lata. Kolejny dyrektor, Ernest Maydell (1878-1930), zmarł po niespełna roku od objęcia kierownictwa. Od roku 1930 funkcjędyrektora Stu
dium Wychowania Fizycznego objął profesor anatomii Tadeusz Rogalski (1881-1957), który pozostawał na tym stanowisku na zasadzie ponawianych wyborów do wybuchu II wojnyświatowej24.Od roku 1927 do1939 naStudium WychowaniaFizycznego kształ
W poszukiwaniu nowych form kształcenia uniwersyteckiego... 157
ciłosięcorocznie stokilkadziesiąt osób. Przewagę wśród młodzieży od początkumia ły studentki. Do roku 1939 na zajęcia z wychowaniafizycznegouczęszczało 811 osób (466 kobiet i 343 mężczyzn). Absolwencikursów pozłożeniu całościowych egzaminów uzyskiwali albo absolutorium, albo stopieńmagisterski dający uprawnienia dowykony wania zawodu nauczyciela lub instruktora wychowaniafizycznego. Naukę w studium z pomyślnym wynikiem ukończyło 460 słuchaczy, czyliponad połowa ogółu młodzieży.
Większość studentów pochodziła z Polski południowej; najwięcej z województw kra
kowskiego i lwowskiego. Pod względemspołecznymznacznąprzewagę wykazują w tej grupie środowiska inteligencko-urzędnicze.
Podstawowym zadaniem zreorganizowanego w połowie XIX wieku przez władze austriackie Wydziału Filozoficznego było kształcenie nauczycieli szkół średnich. Uni wersytet Jagielloński rozwijający się dynamicznie w okresieautonomii, mający w swoim gronie wielu wybitnychprofesorów, dawałstudentom rzetelne przygotowaniefachowe, jednak bezwiadomości związanych z pedagogikączy też dydaktyką nauczaniaposzcze gólnych przedmiotów. Przygotowanie w tym zakresie zdobywali absolwenci dopiero podczaspraktykiszkolnej. Pełne uprawnienianauczycielskiepoza absolutorium uniwer syteckim dawało kandydatom do zawodu nauczycielskiego zdanie egzaminu przed spe cjalnym gremium, Państwową Komisją Egzaminacyjnąna Nauczycieli Szkół Średnich.
Komisja ta,działająca w Krakowie od roku 1869, mimo swojej niezależności byłaściśle powiązana z Uniwersytetem Jagiellońskim. Wjej składwchodziliprofesorowie uczelni, egzaminy przeprowadzane były również w salach uniwersyteckich. Komisją kierowali kolejnowlatach 1868-1882 Ignacy Rafał Czerniakowski (1808-1882),profesor botaniki, w latach 1882-1886profesorgeologii Alojzy Alth (1819-1886),w latach 1887-1891 wy kładowcafilologii klasycznejMaksymilian Iskrzycki (1837-1891),wiatach 1891-1915 profesor geografii Franciszek Szwarcenberg-Czemy, wlatach 1916-1935 filolog klasycz ny Leon Stembach iwlatach 1935-1939profesorhistoriistarożytnej Ludwik Piotrowicz (1886-1957). Absolwenci Wydziału Filozoficznego, którzy chcieli uzyskać pełne kwa lifikacje nauczycielskie, musieli składać egzaminy pisemnez przedmiotów fachowych orazegzaminy ustnez wybranychprzedmiotów oraz z filozofii i pedagogiki. Egzaminy te byłyuważane za trudne, kandydaci do zawodu nauczycielskiego często potrzebowali wielumiesięcy, a czasem nawet kilkulat,żebyzdać je z wynikiempozytywnym. Do roku
1939krakowskakomisja przeprowadziła egzaminydlaponad pięciu tysięcy kandydatów nauczycielskich, w większości absolwentówUniwersytetu Jagiellońskiego, przyczynia jącsięwalnie do podniesienia poziomu zawodowego pedagogów polskich*25.
dia i kursy..., s. 98-111; H. Zwolska, Studium Wychowania Fizycznego (1927-1949), w: Inwentarz akt..., s. 211-225.
25 AUJ, PKEN 26, teczki nauczycielskie w układzie alfabetycznym (tam również teczki kandydatów na nauczycieli rysunków i gimnastyki). Zob. M. Barcik, Państwowa Komisja Egzaminacyjna dla Kandydatów na Nauczycieli Szkół Średnich w Krakowie (1868-1939), w: Inwentarz akt..., s. 453—467.
Zdobywanieuprawnieńzawodowych poprzezpoddawanie się egzaminowi nauczy
cielskiemubyłodla wielu absolwentówuczelni krakowskiej niezmiernie uciążliwe. Do egzaminów zgłaszali się kandydaci będący już na praktykach czy posadach w szkołach najczęściej pozaKrakowem. Konieczność pisania obszernych elaboratów, opartych na trudno nieraz dostępnej literaturze, atakże kilkakrotne przyjazdy na egzaminy ustne stanowiły duże obciążenie finansowe dla ludzi o niskich z reguły uposażeniach, czę
sto obarczonych rodziną. Uniwersytet Jagielloński czynił więc starania o stworzenie
w Krakowie odpowiedniego ośrodka dydaktycznego mającego za zadanie kształcenie nauczycieli już pod koniec ich pobytu na uczelni lub tuż po ukończeniu studiów. Do powstaniatakiej placówki po długich staraniach doszło dopiero w czasach odrodzonej Rzeczypospolitej. W roku 1922 przy Wydziale Filozoficznym zostało utworzone Stu dium Pedagogiczne. Studiumtym kierował odpoczątkujego istnienia aż do roku 1952 profesorWładysław Heinrich(1869-1957),filozof ipsycholog26.
26 R. Dutkowa, Studium Pedagogiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego 1921-1952. Zarys Dziejów,
„Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1968, s. 444-469; K. Michalewska, Studium Pedagogiczne Uniwer
sytetu Jagiellońskiego (1921-1952), w: Inwentarz wydziałów..., s. 315-326; U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 59-63.
27 M. 3aiak, PolskaSzkołaNaukPolitycznychw Krakowie (1911-1914), w: Inwentarz akt..., s. 423-428;
L. Hajdukiewicz, Geneza i początki Polskiej Szkoły Nauk Politycznych, w: Studia z dziejów oświaty i kultury umysłowej w Polsce XVIII-XX w., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 127-159; U. Perkowska, Studia i kursy..., s. 42-58; eadem, Szkoły Nauk Politycznych w Krakowie w latach 1911-1949, „Rocznik Krakowski”, R. LXIII: 1997, s. 119-127.
Studium Pedagogiczne obejmowało jednoroczny kurs nauczania i przyjmowało głównie dyplomantów Wydziału Filozoficznego. Rekrutacja na ten kierunek ulegała licznym wahaniom od stu kilkudziesięciu osób wroku 1922 do czterystu w roku 1929.
Do roku 1939 na Studium kształciło się ponad cztery i pół tysiąca młodzieży, spośród których świadectwakońcowe uzyskała ponad połowa. Większośćstudentów stanowiły kobiety. Przeważała młodzieżz województwpołudniowych. Poza dziećmiurzędników, nauczycieli, kupców licznie w tym gronie reprezentowane były środowiska uboższe, córkii synowie rzemieślników, chłopów orazw niewielkimprocencierobotników. Moż
liwośćłączenianauki merytorycznej ze studiami pedagogicznymiułatwiłalicznej rzeszy młodzieży zdobycie zawodunauczycielskiego bez konieczności przedłużania kosztow nej nauki.
Przemiany społeczno-polityczne oraz wzrost nastrojów niepodległościowych w Ga
licji z początkiem XX wieku doprowadziły do utworzenia w Krakowie Szkoły Nauk Politycznych. Pierwsza z tych placówek, Polska Szkoła Nauk Politycznych powstała w roku 1911, była formalnie prywatnym studium należącym do Towarzystwa Szkoły Nauk Politycznych. Większość członków tegoż Towarzystwa, jak też zespołu naucza
jącego szkoły, składała się zprofesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prezesem To warzystwai dyrektoremszkołybył MichałRostworowski (1864-1940), profesorprawa narodów i prawapaństwowego. Zajęcia tegostudium odbywały się wsalach wykłado wych uczelni krakowskiej wgodzinach popołudniowych. Szkoła była pomyślana jako dwuletnie studium uzupełniające. Przyjmowano do niej zarówno maturzystów, studen tów,jak też absolwentów wyższych uczelni. Domomentu zamknięcia tejplacówki, czy li do wybuchu I wojny (1914), w Polskiej Szkole Nauk Politycznych kształciło się 56 osób, w większości studentówUJ. W tej zdominowanej przez mężczyzn grupie przewa żała młodzież ze środowisk ziemiańskich orazdzieciprzedsiębiorców. Wysoki procent stanowiliprzybyszespozaGalicji27.
Wznowione po odzyskaniuniepodległości nauczanie wzakresie nauk politycznych przybrało innąformę.Utworzonaw roku1921 Szkoła NaukPolitycznychbyłajuż auto
nomicznym studium Wydziału Prawa UJ. Placówką tąkierowałdo roku 1930 również prof. Michał Rostworowski, a następnie do wybuchu II wojny Zygmunt Sarna (1890—
-1974), profesor prawa narodów. Szkołata miała charakter zbliżony do poprzedniej. Po myślano jąjakodwuletnie studium uzupełniające, podyplomowe, przygotowujące absol
FF poszukiwaniu nowych form kształcenia uniwersyteckiego... 159
wentów do pracy administracyjno-dyplomatycznej. Słuchacze rekrutowali się głównie spośród studentów wyższychlati absolwentów Wydziału Filozoficznego iPrawniczego UJ i innychuczelni, liczna grupa wywodziła się spośródpracowników samorządowych orazoficerów Wojska Polskiego28.
28 L. Hajdukiewicz, M. Barcik, Szkoła Nauk Politycznych 1920-1949, w: Inwentarz akt..., s. 123-131;
U. Perkowska, Szkoły Nauk Politycznych..., s. 119-127; eadem, Studia i kursy..., s. 42-58.
Frekwencja słuchaczy szkoły ulegała dużym wahaniom. Przeciętniecorocznie kształ
ciło się tam od stu do stu kilkudziesięciu studentów. W sumie w latach 1922-1939 do Szkoły Nauk Politycznych uczęszczało 1409 osób, w tym zaledwie 175 kobiet. W pla cówcetej kształciła się młodzież ze wszystkich środowisk społecznych. Obok najlicz
niejszej grupy inteligenckiej spotykamy przedstawicieli właścicieli zakładów przemy słowych, wolnych zawodów, jak też liczący sięjuż zespół ze środowisk plebejskich, szczególnie chłopskich(ponad 8%ogółu). Spośród wymienionych wyżej 1409 studen tów dyplom końcowy uzyskało 544 absolwentów, czyli niespełna 39% ogółu. Liczna grupa uczestnikówtegoż studiumtraktowała uczęszczanie nawykłady jedyniejako po szerzenie własnychhoryzontów umysłowych.
UniwersytetJagielloński w XIX ipierwszej połowie XX wieku miał ambicje sku
pienia w swoich murach wszelakich umiejętności. Uczelnianastawionanarozwójnauki i kształcenie inteligencji wychodziłanaprzeciw różnorodnym potrzebom społecznym.
Dbałość orzetelne przygotowanie młodzieży nie tylko do zawodów objętych programem czterech, a później pięciu wydziałów, ale również zawodówpraktycznych, przyczyniła się do powstania wielu kursów, studiówi innych dodatkowych zajęć. Wszystkiete kur sy i studia stały na wysokim poziomie dydaktyczno-naukowym. Uniwersytet otworzył swoje sale wykładowe dla osób niemających formalnych uprawnień do studiów wyż
szych. Umiejętności praktyczne zdobywalitutaj weterynarze, położne, artyści malarze o wykształceniu podstawowym lub niepełnym średnim. Z inspiracji uczelni dochodziło do tworzenia nowych kierunków studiów. Wiele późniejszych szkół wyższych miało swój początek wprastarymuniwersytecie. Już wdrugiej połowie XIX wieku powstała samodzielna ASP, a poII wojnie światowej takie uczelnie, jakAkademia Rolnicza, Aka demia Wychowania Fizycznego czy Wyższa Szkoła Pielęgniarska. Uniwersytet będący placówką o przewadze nauk humanistycznych doceniał rolę nauktechnicznychi starał sięstworzyć ośrodeknaukowyi dydaktyczny w tej dziedzinie wiedzy. Powstaływ roku
1833 Instytut Techniczny, przekształcony późniejwSzkołę Przemysłową, niezaspokajał ambicji środowiska krakowskiego. Utworzeniew roku 1867 Instytutu Politechnicznego weLwowie uznano w Krakowie zarzecz krzywdzącą. Dopowstania pierwszej uczel
ni technicznej w grodzie podwawelskim, Akademii Górniczej, doszło dopiero w roku 1919, a do utworzenia Politechniki w roku 1945. W kreowaniu tychuczelni profesoro
wie UniwersytetuJagiellońskiego odegrali ważną rolę.
W latach 1800-1939 na różnego typukursach, studiach utworzonych przy Uniwer
sytecieJagiellońskim poza strukturąwydziałową kształciło się około 12000 osób,któ
rym uczelnia umożliwiła zdobycie praktycznego zawodu czy też ułatwiła pogłębienie wiadomości wróżnych dziedzinach wiedzy, coniejednemu z absolwentówtych kursów ułatwiło znalezienie odpowiedniej pracy.
