UniwersytetJagielloński Kraków
C
zymnie jest językowy obraz świata?
Uwagi wstępne
Przedmiotem artykułujest wskazanie najczęstszych błędów,jakie popełniają bada
cze posługujący się terminem językowy obraz świata(dalej JOS). Przedstawione tu argumenty mogą być pretekstemdorozważań nad zasadnością i realizacjąnowych kierunków badawczych w językoznawstwie, a także nad dewaluacją towarzyszą cej im terminologii. Drugi z zasygnalizowanych problemów w szczególności do tyczy JOS i dyskursuopisywanegowjęzyku polityki. Zarówno koncepcjaJOS, jak i dyskurs ciesząsię dużą popularnością, zwłaszcza wśród młodychbadaczy, jednak właściwe imterminy sątraktowane dowolnie, intuicyjnie, właściwie jak etykiety.
Jednym z zadań współczesnegojęzykoznawstwa powinno więc być przywrócenie terminom naukowym ich podstawowegoznaczenia, czyli przeciwdziałanie szerzą cej sięetykietyzacji. Tytuł artykułu wskazuje, że poza dyskusjąpozostaje zasadność i potrzeba badań JOS. Warto jednak przy tej okazji nadmienić, że JOS, zwłaszcza przez swoją interdyscyplinarność, dla części badaczy jest nurtem niejęzykoznaw- czym.
Pochodzenie terminu JOS
Termin JOS w polskim językoznawstwie pojawił sięjako tłumaczenie niemieckie go Zwischenwelt stosowanego przez Leona Weisgerbera (Helbig 1982: 132-133).
W pracach badaczy reprezentujących moskiewską szkołę etnolingwistyczną (np.
Nikita Tołstoj, Świetlana Tołstoja, Swietłana Nikitina, Walerija Telija,Wieczesław Iwanow, Władimir Toporow)1 sąstosowanewymiennie trzy terminy:językowy ob raz świata,frazeologiczny obraz świata2 oraz naiwny obraz świata. Ostatni z nich
1 Ważną wypowiedzią teoretyczną tej szkoły jest zbiór studiów Роль человеческого фактора в язы
ке. Язык и картина мира (Серебренников 1988).
2 Zależnościom JOS i frazeologii wiele uwagi poświęcają też polscy badacze (por. Treder 1989, 2000;
Chlebda 2007; Rak 2007).
pojawił się też w polskim językoznawstwie dzięki tłumaczeniom pracJurija Apre- sjana (1994, 1995: 66-67), ale niezyskałuznania inie jest obecnieużywany. Bliski terminowi JOS jest tekstowy obraz świata. Różnica dotyczy przedmiotu badań: JOS skupiasię na właściwościach systemowych języka, tekstowy obrazświata - na tekś cie3.
3 W odniesieniu do tekstu literackiego zostało nawet zaproponowane rozróżnienie na idiolektalny obraz świata i obraz świata w idiolekcie (Kadyjewska 2001).
4 Szczegółowo zagadnienie to omówili Jerzy Bartmiński (2001) i Anna Tyrpa (2008).
5 Brat (Ryszard Tokarski, s. 55-73), gwiazda (Jadwiga Chodukiewicz, s. 74-79), hej (Grażyna Żuraw, s. 80-82), kochać (Urszula Majer, s. 83-118), koń (Jerzy Bartmiński, s. 119-144), kukułka (Irena i Czesław Kosylowie, s. 145-158), matka (Jadwiga Jagiełłą, s. 159-199), rozmaryn (Jolanta Puch, s. 200-204), słońce (Jerzy Bartmiński, s. 205-230), talar (Jan Adamowski, s. 231-239), wół (Jerzy Sierociuk, s. 240-253).
6 Zostały tu opracowane następujące hasła: deszcz (Urszula Majer-Baranowska, s. 30-36), góra (J. Adamowski, s. 40-47), kamień (Małgorzata Mazurkiewicz, s. 52-55), kochankowie (Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska, s. 23-29), ogień (Maria Kozioł, s. 48-51), słońce (Stanisława Niebrzegow- ska, s. 37-39), wiatr (Grażyna Bęczkowska, s. 56-58), ziemia (Donat Niewiadomski, s. 59-63).
7 Znajdujemy tu zarówno analizy konkretnych pojęć, np. ląd (Adamowski 1992), słońce (Bartmiński, Niebrzegowska 1994), zmora (Czyżewski 1988), jak i wypowiedzi teoretyczne na temat JOS (np.
Mackiewicz 1990, 1999; Tokarski 1997-1998).
8 Praca ta była już wznawiana dwukrotnie - 1999, 2004. Zaproponowany w tytule temat omówio
no w 16 wystąpieniach. Odwoływano się do różnych koncepcji języka i terminologii, ale wyni
ki obserwacji wykazały wiele zbieżności i powiązań. Zaprezentowano również analizy kilku pojęć składających się na polski JOS, np. księżyc (Wanda Budziszewska), praca (Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska), rzeka (Ewa Masłowska). Podjęto tu także próby zdefiniowania JOS (Renata Grzegorczykowa, Jolanta Mackiewicz, Jerzy Bartmiński) i przedstawiono rolę frazeologi- zmów i metafory w rekonstrukcji JOS (A. Pajdzińska, R. Tokarski).
Historia polskich badańJOS4
Badania języka pod szyldem JOS są uprawiane od lat 80. XX w. przede wszystkim w ośrodku lubelskim skupionymwokółJerzego Bartmińskiego. Zależności języka ikultury byłyjednak opisywanejuż znacznie wcześniej w odniesieniudo materiału frazeologicznego (por. Krasnowolski1905-1906; Bystroń 1933: 89-212).Zapowie
dzią badań etnolingwistycznych, do których został wykorzystany JOS, był zeszyt próbny Słownika ludowych stereotypów językowych podredakcjąJ. Bartmińskiego (1980), wktórym znalazło się 11 haseł5 6. Właściwą realizacją tego projektu jest wy
chodzący od połowy lat 90. XX w. Słownik stereotypów i symboliludowych (Bart- miński 1996-1999). Pionierskie pracez zakresu JOS były też publikowane wczaso piśmie ,^Akcent” nr4 (1986) pod nagłówkiem Język i ludowa wizja świata?. Pismem, które jednaknajbardziej jest kojarzonez badaniamiJOS, jestlubelska „Etnolingwi- styka”7(wychodząca od 1988). Odużym zainteresowaniu zagadnieniami JOS może świadczyć popularność książek Językowy obrazświata pod redakcją J. Bartmińskie
go (JOS)8 iPrzeszłość w językowym obrazie świata podredakcją AnnyPajdzińskiej i Piotra Krzyżanowskiego(1999).Zaproponowanew nichrozwiązaniawykorzysta no teżw kolejnych tomach„czerwonej” lubelskiej serii.
Ważne miejsce w bibliografii publikacji dotyczących koncepcji JOS zajmuje 13 tom Języka a kultury - Językowy obraz świata i kulturapod redakcją AnnyDąbrow
skiej i Janusza Anusiewicza (2000). O niesłabnącym zainteresowaniu badaniami JOS świadczą najnowszeopracowania (Ożdżyński 1995; Mackiewicz 1999, 2006;
Jedliński 2000; Wojciechowska 2000; Nowak 2002; Niesporek-Szamburska 2004;
Piekarczyk 2004; Wysoczański 2005; Bartmiński 2006; Kowalewska-Dąbrowska 2006; Chlebda 2007; Pieciul-Karmińska 2007; Rak 2007; Szczęsny, Hejwowski 2007; Kajtoch 2008; Kopeć 2008; Bracki 2009; Kozaryn 2009; Piechnik 2009)9.
Przegląd ostatnich dokonań w dziedzinie JOS pozwalazauważyć pewne prawidło wości: 1) częstoporuszanymzagadnieniem jest udział JOS w przekładoznawstwie;
2) systematycznie są opisywane poszczególne pola znaczeniowe (rośliny, zwierzęta, wartości itd.), co jest szczególnie cenne przy badaniach porównawczych; 3) zde
cydowaniewięcej uwagi poświęca się polszczyźnie ogólnej niżgwarom. Poza tym wyraźniewidać, że ośrodek lubelski niejest już jedynymmiejscem,gdzie jest roz
wijana koncepcja JOS. Liczne prace powstająweWrocławiu, Krakowie, Warszawie i innych, właściwie wszystkichośrodkach naukowych. Nadal jednak J. Bartmiński jestpomysłodawcą i koordynatorem największych projektów dotyczących JOS.
9 Wymieniam tylko pozycje książkowe.
10 JOS nie jest tworzony przez konkretne osoby, jest przez nie „przenoszony” i dzięki temu w pewnym stopniu staje się ponadczasowy. Tę relację najlepiej oddaje metafora: Język to okręt, który płynie pod narodową banderą przez wieki i społeczne kataklizmy przy zmieniającej się wachcie pokoleń (Телия
1988: 202, tłum. M. R.).
11 Obraz świata utrwalony w języku nie odzwierciedla obiektywnych cech rzeczywistości. Wiele zja
wisk i rzeczy jest postrzeganych stereotypowo.
l: Termin ten do badań humanistycznych wprowadziła Teresa Hołówka (1986), wskazując przy tym, że tzw. szarego człowieka cechuje potoczna racjonalność, nastawienie pragmatyczne i wartościujące w kategoriach dobry (korzystny) - zły (niekorzystny), zwracanie uwagi na rzeczy konkretne oraz postrzeganie świata w kategoriach antropocentrycznych.
” Struktura pojęciowa, która powstaje w umyśle (tzw. konceptualny obraz świata), oczywiście nie jest w pełni odzwierciedlona w języku, gdyż język to kod ograniczony konwencjonalnością.
Co tojestJOS?
Pierwsząpolską definicję JOS zaproponowałWalery Pisarek (1978). Najczęściej są jednak przywoływane definicje J. Bartmińskiego i RyszardaTokarskiego(1986:72), J. Bartmińskiego (1990: 110) oraz Renaty Grzegorczykowej (1990: 43). W wielu późniejszych pracach pojawiły się nieznaczne modyfikacje tych ujęć. Po ich przej
rzeniumożna zaproponować pewne uogólnienie, według którego:
Językowyobrazświata to ponadjednostkowa10 (społeczna)interpretacja11rzeczy wistości z pozycji zdrowego rozsądku (z pozycji szarego człowieka12), istniejąca wpostaci struktury pojęciowej w umyśle13 i wyrażająca sięna różnych poziomach języka.
Błędypopełniane przy badaniu JOS 1. Utożsamienie JOSz kognitywizmem
Zainteresowanie JOS rozwija się wraz z nurtem gramatyki kognitywnej,nie można jednak postawić między nimi znaku równości. Obydwakierunkiłączym.in. interdy
scyplinarność, holistyczne traktowaniejęzyka, akcentowanie ludzkiej perspektywy oglądu(czasem mówisięw tym kontekście o antropocentryzmie)i zainteresowanie metaforą,a w szczególności sposobem konceptualizacji świata. Kognitywiścibadają to,jak wyrazznaczy(interesuje ich dynamiczny aspekt konceptualizacji),natomiast badacze JOS zajmują się tym,co i dlaczego ten wyraz znaczy i jaki ma tozwiązek z kulturą14 15 (jestto aspekt statyczny) (Mackiewicz 1999: 23). Koncepcja JOS zko- gnitywizmu powinna czerpać zwłaszcza metodologię (por. Tokarski 1997-1998).
14 Materiałem badawczym w nurcie JOS jest język, powinno się więc wychodzić od poszczególnych jego poziomów przy formułowaniu ogólnych wniosków. Oczywiście, należy mieć również na uwa
dze tzw. wiedzę przyjęzykową. Wiedza ta jako narzędzie pomocnicze często potwierdza wnioski formułowane na podstawie materiału językowego. Bez niej nie sposób na przykład rozstrzygnąć motywacji gwarowego porównania - zdro wy jak pieniądz (w Wielki Piątek myto się wodą, do której wrzucano srebrną monetę, zabieg ten miał gwarantować zdrowie). Bez wiedzy folklorystycznej i et
nograficznej niezrozumiała będzie też motywacja podhalańskich nazw dziurawca (Hypericum L.):
krewka Matki Boskiej (w legendzie apokryficznej o ucieczce Świętej Rodziny do Egiptu Matka Boża rani swoje stopy o ostre kamienie, z krwi wyrasta dziurawiec), ziele świętojańskie (dziurawiec za
kwita na św. Jana [24 VI], wtedy też jest zrywany), herbatnik (z wysuszonych pędów dziurawca zaparzano napój, który zastępował herbatę).
15 http://www.zamkor.pl/rozne_pliki/Uzasadnienie_merytoryczne_Chociaz_malo_mamy_lat.pdf, 25.09.2009.
2. Utożsamienie JOS ze stereotypem
Leksyka i frazeologia często były badane pod kątem tego, jakie stereotypyutrwalają (w szczególności szukano stereotypów etnicznych). Stereotyp nie jest jednak toż samy z JOS, jestjegoskładnikiem. Na zrównaniu lub niezrozumieniutych dwóch terminów opierająsię prace takie, jak Językowy obraz świata w podręcznikachdla klas I-III'5. Na podstawie obrazków i tekstów czytanek zostały tu scharakteryzowa
ne stereotypy kobiety i mężczyzny(mężczyzna idzie do pracy,a kobieta zajmuje się dziećmi i domem). Tytułtej pracy powinienwięc byćsformułowanyinaczej- Ste reotypy kobiety i mężczyzny utrwalone w podręcznikach dla klas I-III.
3. RozszerzaniebadańJOS wstronę literaturoznawstwa
We wspomnianym już artykule R. Grzegorczykowej (1990) pada przestroga przed utożsamianiem JOSzwizją świata przekazywanąprzez tekst literacki. Renata Grze- gorczykowa postuluje, by termin JOS zachować dla faktów systemowych. Zamie szanie wynika z niewłaściwego odczytania (czy może nawet niezrozumienia) defini
cjiautorstwaJ. Bartmińskiego:
Przez językowy obraz świata rozumiem zawartą w języku interpretację rzeczywistości, którą można ująć w postaci zespołów sądów o świecie. Mogą to być sądy bądź utrwalone w samym języku, w jego formach gramatycznych, słownictwie, kliszowanych tekstach (np. przysłów), bądź to przez formy i teksty języka implikowane (Bartmiński 1990: 110).
We wstępie do wieluprac pojawia się zdawkowewyjaśnienie w rodzaju: „JOS traktuję zgodnie z ujęciem J. Bartmińskiego(1990)”, poczym następują opisy idio- stylów pisarzy i poetów. W przytoczonejwyżej definicji nie mamowyotym,że JOS należy szukać w tekstach literackich, raczej chodzi tu o odtwarzalne teksty folk lorystyczne (pieśni, bajki itd.)16. Co prawda, badacze JOS wskazywali również na wykorzystanieautorskich tekstów literackich (np. Bugajski, Wojciechowska 2000;
Bartmiński2001: 32; Kadyjewska 2001; Шмелев 2002: 13; Święcicka 2005: 103), ale kwestiata jest bardziej skomplikowana17. Przy badaniu JOS w dzieleliterackim należybowiem zwracać uwagęna te treści, które należą dopresupozycji i konotacji wyrażeńjęzykowych. Istotne jest to, co autorzy tekstówuważają za oczywiste i na co z tego względunie zwracają uwagi(Kiklewicz 2006: 325). Badanie samych tek stówliterackich możejednakprowadzićdo nieporozumień, gdyż pominięciejakiegoś elementu w tekściejestalbo świadomym działaniem autora, albo teżwynika z jego niewiedzy. Czytelnik nie jest wstanie tego rozstrzygnąć (Habrajska 2000: 82).
Jak wiadomo, folklor słowny można interpretować w kategoriach językoznawczych, tekst folklory
styczny jest wówczas ekwiwalentem jednostki leksykalnej (por. Bogatyriew, Jakobson 1979).
17 O problemach tych piszę Piotr Fliciński (2004), wskazując, że zagadnienie idiostylu w językoznaw
stwie było już wielokrotnie i dokładnie komentowane.
18 Wojciech Chlebda stwierdza jednak, że „zespół czynników fonetyczno-prozodycznych mógłby silniej przyciągnąć uwagę badaczy JOS takimi zjawiskami, jak chociażby symbolizm dźwiękowy, sensotwórcza rola intonacji, wpływ czynników rytmiczno-prozodycznych na kształtowanie się for- muliczności jako przenośnika wyobrażeń stereotypowych itp.” (Chlebda 2000: 165).
W znacznej części prac, które w tytułachzawierajątermin JOS, znajdujemy opi sy świata przedstawionego w dziełach literackich (np. Kobylińska 1997; Mlekodaj 2003; Zgama 2005; Jackowska 2009; Walocha 2009). Prace takie stwarzająpozo
ryjęzykoznawczych, choć zdecydowanie bliżej im do literaturoznawstwa. O po
wszechności tego nieporozumienia przekonują zasoby Intemetu, w którym znajdu jemy dziesiątkiamatorskichopracowańpisanych pod szyldem JOS.
Błędne przesunięcie badańJOS w stronę literaturoznawstwa szerzy się również za sprawąegzaminów maturalnych, gdyż wśród tematów zaproponowanych naust
ną maturę możemy znaleźć np.: 1) Językowy obraz polskich blokowiskw tekstach hip-hopowych', 2) Językowy obraz szczęścia w piosenkach III Rzeczypospolitej', 3) Językowy obraz świata w tekstach najwybitniejszychtwórców kabaretowych (np.
„KabaretuStarszych Panów", fV. Młynarskiego,A. Osieckiej) itp.
4. Niewłaściwie dobranymateriałbadawczy
JOS - jak wiadomo - najlepiej badać na leksyce, frazeologii i tekstach folklory
stycznych18. Wykorzystanie innych tekstów, w tym literackich, jest obostrzone ogra niczeniami, októrych pisałem wpoprzednim punkcie. Choć wnajważniejszych de
finicjach JOS wyraźnie został określony materiałbadawczy, w niektórych pracach
próbuje się opisać JOS na podstawieprzypadkowo zebranychtekstówmówionych (Grochola-Szczepanek 2007)19, audycji radiowych (Baniak 2004)20, tekstów prasy codziennej (Olejnik 2004), „mikrostruktury «zbójnickich» dialogów literackich”
(Makowska2007)21 lub inskrypcji nagrobnych na Podhalu (Godek 2008)22. Taknie właściwie dobrany materiał prowadzi donadinterpretacji i świadczy o nierozumie- niuterminu JOS.
19 Wykorzystanie idiolektu w badaniach JOS jest zagadnieniem problematycznym. Aby uniknąć nadin
terpretacji, należy zwracać uwagę na to, co systemowe, niezależne od osobistych przekonań nadaw
cy. W wymienionym artykule analiza niestety poszła w zupełnie innym kierunku.
20 W tym przypadku zostały zanalizowane audycje radiowe relacjonujące, czy też komentujące wojnę w Iraku. Artykuł ten nie dotyczy JOS, raczej traktuje o tym, jak wojnę w Iraku oceniali autorzy au
dycji radiowych. Od razu nasuwa się pytanie o czynnik polityczny w tych komentarzach.
21 Materiałem, który został zanalizowany w tym artykule, są teksty literackie dobrane dość przypad
kowo. Umieszczone w tytule sformułowanie „mikrostruktura «zbójnickich» dialogów literackich”
miało chyba na celu nadanie pracy charakteru naukowego.
22 Łatwo wskazać, że wybór inskrypcji nagrobnych nie jest najlepszy. Na wiejskich cmentarzach na
grobki z napisami (a tego dotyczy omawiana praca) zaczęły się pojawiać w połowie XX w. Do tego czasu na mogile był jedynie drewniany krzyż pozbawiony inskrypcji. Kluczowe były tu jednak jego kolor i wielkość: mały, biały krzyż stawiano na nagrobku dziecka; biały, większy stawiano zmar
łej pannie lub kawalerowi, brązowy - starszej kobiecie, itd. Inskrypcje nagrobne w zdecydowanej większości nie mają oryginalnego charakteru, jest to raczej szablon powielany przez zakłady pogrze
bowe. Cmentarz nie jest, co zrozumiałe, miejscem, gdzie oczekuje się oryginalności. Szukanie w in
skrypcjach nagrobnych na Podhalu JOS typowego dla mieszkańców tego regionu od razu natrafia na problemy metodologiczne: co można powiedzieć o JOS na podstawie kilku zaledwie oryginalnych napisów?
23 Por. artykuły zamieszczone w tomach Punkt widzenia w języku i w kulturze (Bartmiński, Niebrze- gowska, Nycz 2004a), Punkt widzenia w tekście i w dyskursie (Bartmiński, Niebrzegowska, Nycz 2004b).
Prymat frazeologii w badaniuJOS wynika ze szczególnych właściwości związ ków frazeologicznych. Pod względem semantyki niektóre frazeologizmy stanowią ekwiwalenty leksemówjednowyrazowych, inne uzupełniają luki w polu seman
tycznym. Pod względem formyzwiązki frazeologiczne bliskiesą przysłowiom (jak wiadomo, między frazeologizmami i przysłowiami zachodzi derywacja, ito w obie strony), a te z kolei sąopisywane jako mikroteksty. Wybór frazeologii do bada nia JOS jest więc trafny. Wskazywali na to rosyjscy badacze, używając terminu фразеологическая картина мира.
5. Unifikacja stylów i odmianpolszczyzny
Zróżnicowanie polszczyzny podwzględem stylistycznym, socjologicznym, geogra ficznym i chronologicznym było już tematem wielu prac. W różnych odmianach polszczyzny utrwalająsię różne, choć czasem bardzo podobne punkty widzenia23. Konieczne jest więcoddzielnebadanie JOS zapisanego wdawnej polszczyźnie, we współczesnej polszczyźnieogólnej,w gwarach i socjolektach. W tej kwestii zdania sąjednakpodzielone, nie wszyscy też zauważają problem. Jerzy Bartmiński (2001:
33-34) podkreśla potrzebę nieizolowania odmian języka narodowego, w szczegól
ności polszczyzny ogólnej i gwar, gdyż są to kody powiązane historycznie i typolo
gicznie. Inni badacze(np. JózefKąś, Halina Kurek, KazimierzSikora) podkreślają, żegwara ipolszczyzna ogólna to dwa kody reprezentujące nietożsame systemy war
tości.
Wielu językoznawców, opisując JOS utrwalony w systemie leksykalnym, mil cząco przyjmuje, żejest to aktualny (współczesny) obraz świata. Błąd w tym prze konaniu wynika z braku refleksji nad istotąleksyki. Wiadomo, że system leksykalny jestotwarty w takim znaczeniu, żepojawiają się w nim nowe słowa. Materiałdobie rany do badańJOS niejest jednakróżnicowany na leksykę i frazeologiępowstałą w ostatnich latach i odziedziczoną zdawniejszych epok. Ztego teżwzględu to, co jestopisywane podszyldemJOS, jest defacto wizją świata dawnych pokoleń i sta
nowi dowód ciągłości kulturowej. Zasadne jestwięc uściślenie,że w wypadkuJOS należy mówić o panchronii (Łozowski 1999).
6. Chaos metodologiczny
Po lekturze większości prac dotyczących JOS można odnieśćwrażenie chaosu me todologicznego. Prace te często mają charakter luźnych rozważań, uogólnień, tru izmów i osobistych sądówautorów, przez co przypominają szkolne wypracowania.
Jest to przede wszystkim spowodowane nieznajomością ważnych opracowańz za kresu JOS. Doopisu materiału ściśle językowego pod kątem utrwalonego wnim JOS szczególniedobrzenadajesiędefinicja kognitywna24,nazywana teżdefinicją otwartą (termin R. Tokarskiego [1997-1998]). Znalazła ona zastosowanie w przywołanych już na wstępie słownikach etnolingwistycznych (Bartmiński 1980, 1996-1999).
W definicji kognitywnej: 1)uwzględniasię to, co odnosi się do funkcji przedmiotu ijego pochodzenia, do cech drugorzędnych należy składnik kategoryzujący, czyli umożliwiający zaliczenie danejrzeczy do szerszej kategorii;2) ważne sąszczegóło
we relacjemiędzyskładnikamikonotacji słowa; 3) definiowaniu podlega przedmiot typowy. Definicja kognitywna polega nakategorialnym, fasetowym uporządkowa
niu zdań definiujących25 (Bartmiński 1988: 178-182).
24 Jerzy Bartmiński, pomysłodawca tego rodzaju definicji, ujmuje ją w następujący sposób: „definicja kognitywna nastawiona jest na zdanie sprawy z treści poznawczych utrwalonych w języku oraz sposobów strukturowania tych treści przez język” (Bartmiński 1988: 173).
25 Łatwo w tej definicji odnaleźć kluczowe dla kognitywizmu pojęcia: domena kognitywna, rama, prototyp, schemat wyobrażeniowy, metafora pojęciowa, profilowanie.
Uwagi końcowe
Z czym obecnie kojarzysię JOS? Najczęściej z niezwykłą wręcz popularnością. Na przykład, jeśli ktoś nie wie,jaki referat przygotować na konferencję językoznawczą, wówczas wybór pada na JOS. Niestety w większości takie analizy niewiele mają wspólnego zmetodologią JOS i często utrwalają wymienionewyżej błędy.
Najważniejszym celem badań JOS utrwalonego w polszczyźnie jest określenie swoistego Polakom sposobu postrzegania, kategoryzowania i wartościowania po
szczególnych elementów rzeczywistości.Oryginalność tejwizji ujawni się dopiero, gdyumieścimyją na szerszym tle.Służą temu rozwijane coraz intensywniej badania przekładoznawcze, a także projekt pt. Kulturowo-językowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów przedstawiony przez J. Bartmińskiego na XIV Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Ochrydzie(BapTMHHCKnił2008; Bartmiński, Chlebda2008).
W tego typudziałaniach należy widzieć przyszłośćJOS.
Literatura
Adamowski J., 1992, Językowy portret lądu w polskiej kulturze ludowej, „Etnolingwistyka” 5, s. 83-94.
,,Akcent. Czasopismo poświęcone literaturze pięknej, sztukom plastycznym i naukom humani
stycznym” 1986, nr 4 (26), Lublin.
Apresjan J. D., 1994, Naiwny obraz świata a leksykografia, „Etnolingwistyka” 6, s. 5-12.
Apresian J. D., 1995, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, wyd. 2, Wrocław.
Baniak M., 2004, Językowy obraz wojny w Iraku na przykładzie radiowych serwisów informa
cyjnych z 20 marca 2003 roku,, Język Polski” LXXXIV, z. 2, s. 98-107.
Bartmiński J. (red.), 1980, Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, Wro
cław.
Bartmiński J., 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konota
cja, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 169-183.
Bartmiński J., 1990, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:] Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1990, s. 109-127.
Bartmiński J. (red.), 1996-1999, Słownik stereotypów i symboli ludowych,t. Kosmos, cz. 1:
Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, 1996, cz. 2: Ziemia, woda, podziemie, 1999, Lublin.
Bartmiński J., 2001, Językowy obraz świata Polaków końca XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku, pod red. S. Dubisza i S. Gajdy, Warszawa, s. 27-53.
Bartmiński J. (red.), 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin.
Bartmiński J., Chlebda W., 2008, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów, „Etnolingwistyka” 20, s. 15-33.
Bartmiński J., Niebrzegowska S., 1994, Stereotyp słońca wpolszczyźnie ludowej, „Etnolingwi
styka” 8, s. 95-143.
Bartmiński J., Niebrzegowska S., Nycz R., 2004a, Punkt widzenia w języku i w kulturze, Lu
blin.
Bartmiński J., Niebrzegowska S., Nycz R., 2004b, Punkt widzenia w tekście i w dyskursie, Lublin.
Bartmiński J., Tokarski R., 1986, Językowy obraz świata a spójność tekstu, [w:] Teoria tekstu.
Zbiór studiów, pod red. T. Dobrzyńskiej, Wrocław, s. 65-81.
Bogatyriew P., Jakobson R., 1979, Folklor jako swoista forma twórczości, [w:] P. Bogaty- riew, Semiotyka kultury ludowej, wstęp, wyb. i oprać. M. R. Mayenowa, Warszawa, s. 305-319.
Bracki A., 2009, Językowy obraz świata w tekstach słowiańskich pieśni ludowych, Gdańsk.
Bugajski M., Wojciechowska A., 2000, Językowy obraz świata a literatura, [w:] A. Dąbrow
ska, J. Anusiewicz (red.), Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, Wro
cław, s. 153-159.
Bystroń J. S., 1933, Przysłowia polskie (rozdziały: IV. Przysłowia w związku z kulturą naro
du, V. Przysłowia w związku z kulturą narodu [folklor], VI. Kraje i ludzie), Kraków, s. 89-212.
Chlebda W., 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym ję
zyka, [w:] Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiań
skich I, pod. red. S. Gajdy, Opole, s. 163-178.
Chlebda W. (red.), 2007, Frazeologia a językowe obrazy świata przełomu wieków, Opole.
Czyżewski F., 1988, ‘Zmora’, „Etnolingwistyka” 1, s. 133-143.
Dąbrowska A., Anusiewicz J. (red.), 2000, Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kul
tura, Wrocław.
„Etnolingwistyka”, od 1988, nr 1-20, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin.
Flictński P., 2004, Idiostyl pisarza jako problem badawczy stylistyki, [w:] Studia nad pol
szczyzną współczesną i historyczną. Prace dedykowane Profesorowi Stanisławowi Bą
ble w 65-lecie urodzin, pod red. J. Liberka, Poznań, s. 95-108.
Godek K., 2008, Językowy obraz świata w inskrypcjach nagrobnych na Podhalu (mszps).
Grochola-Szczepanek H., 2007, Językowy obraz mieszkańca pogranicza polsko-słowackiego w tekstach gwarowych, [w:] Ponad granicami. Kultura, literatura i język obszarów po
granicza, pod red. J. Kułakowskiej-Lis i K. Sikory, Krosno, s. 61-68.
Grzegorczykowa R., 1990, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 41-59.
Habrajska G., 2000, Metody ankietowe i analiza tekstów w badaniach językowego obrazu świata, [w:] A. Dąbrowska, J. Anusiewicz (red.), Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, Wrocław, s. 73-84.
Helbig G., 1982, Dzieje językoznawstwa nowożytnego, Wrocław.
Hołówka T., 1986, Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku, Warszawa.
Jackowska M., 2009, Językowy obraz świata w „ Tragikomedii prawdy" Aleksandra Święto
chowskiego. Próba psychoanalizy wybranych nowel, www: lacan.pl/spip.php?artic- le36., 25.09.2009.
Jedliński R„ 2000, Językowy obraz świata wartości w wypowiedziach uczniów kończących szkołę podstawową, Kraków.
JOS: Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1990 (wyd. 2 - 1999, wyd. 3 - 2004).
Kadyjewska A., 2001, Problematyka obrazu świata w badaniach języka pisarza (na przykła
dzie pism Cypriana Norwida), [w:] Semantyka tekstu artystycznego, pod red. A. Paj- dzińskiej i R. Tokarskiego, Lublin, s. 321-332.
Kajtoch W., 2008, Językowe obrazy świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatyw
nej, t. 1 -2, Kraków.
Kiklewicz A., 2006, Język, komunikacja, wiedza, Mińsk.
Kobylińska J., 1997, Świat językowy Władysława Orkana. Słowa i stereotypy, Kraków.
Kopeć U., 2008, Językowy obraz wartości w wypowiedziach licealistów (przyjaźń - miłość - nienawiść), Rzeszów.
Kowalewska-Dąbrowska J„ 2006, Językowy obraz Boga i człowieka w poezji Jana Twar
dowskiego, Gdańsk.
Kozaryn D., 2009, Językowy obraz faz życia ludzkiego w utworach Mikołaja Reja, Szczecin.
Krasnowolski A., 1905-1906, Przenośnie mowy potocznej, cz. I—II, Warszawa.
Łozowski P., 1999, Panchronia, czyli językoznawstwo bez synchronii, [w:] Przeszłość w ję
zykowym obrazie świata, pod red. A. Pajdzińskiej i P. Krzyżanowskiego, Lublin, s. 25-50.
Mackiewicz J., 1990, Metafora a językowy obraz świata, „Etnolingwistyka” 3, s. 49-58.
Mackiewicz J., 1999, Co to jest „językowy obraz świata ”?, „Etnolingwistyka” 11, s. 7-24.
Mackiewicz J., 2006, Językowy obraz ciała: szkice do tematu, Gdańsk.
Makowska J., 2007, Językowy obraz świata w mikrostrukturze „zbójnickich ” dialogów lite
rackich, [w:] Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w hi
storii, literaturze i kulturze, pod red. M. Madejowej, A. Mlekodaj i M. Raka, Nowy Targ, s. 424-434.
Mlekodaj A., 2003, Językowy obraz rodziny w opowiadaniach Władysława Orkana, [w:]
Orkan czytany dzisiaj, pod red. M. Madejowej, W. Kudyby i A. Mlekodaj, Nowy Targ, s. 65-76.
Niesporek-Szamburska B., 2004, Językowy obraz pór roku i tradycji kulturowych w twórczo
ści dzieci, Katowice.
Nowak P., 2002, SWOI i OBCY w językowym obrazie świata, Lublin.
Olejnik K., 2004, Co wydarzyło się w Jugosławii w marcu 1999 roku? -językowy obraz kon
fliktu serbsko-albańskiego w tekstach prasy codziennej, [w:] Manipulacja w języku, pod red. P. Krzyżanowskiego i P. Nowaka, Warszawa, s. 123-135.
Ożdżyński J. (red.), 1995, Językowy obraz świata dzieci i młodzieży: praca zbiorowa, Kraków.
Pajdzińska A., Krzyżanowski P. (red.), 1999, Przeszłość w językowym obrazie świata, Lu
blin.
Piechnik A., 2009, Wizerunek kobiety i mężczyzny w językowym obrazie świata ludności wiej
skiej (na przykładzie gminy Zakliczyn nad Dunajcem), Kraków.
Pieciul-Karmińska E., 2007, Językowy obraz Boga i świata. O przekładzie teologii niemiec
kiej na język polski, Poznań.
Piekarczyk D., 2004, Kwiaty we współczesnym językowym obrazie świata, Lublin.
Pisarek W., 1978, hasło Językowy obraz świata, [w:] Encyklopedia języka polskiego, pod red.
S. Urbańczyka, Wrocław, s. 143.
Rak M., 2007, Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza, Kraków.
Szczęsny A., Hejwowski K. (red.), 2007, Językowy obraz świata w oryginale i przekładzie, Siedlce.
Święcicka M., 2005, Obraz matki w prozie obyczajowej dla młodzieży, „Język Polski”
LXXXV, z. 2, s. 103-115.
Tokarski R., 1997-1998, Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu, „Etno
lingwistyka” 9/10, s. 8-24.
Treder J., 1989, Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na tle porównawczym), Wej
herowo.
Treder J., 2000, Kaszubi - wierzenia i twórczość. Ze „Słownika " Sychta, Gdańsk.
Tyrpa A., 2008, Językowy obraz świata w gwarach (przegląd dokonań), [w:] A. Dąbrowska (red.), Język a kultura, t. 20: Tom jubileuszowy, Wrocław, s. 297-307.
Walocha B., 2009, Językowy obraz świata w listach Haliny Poświatowskiej, www: koniczynka.
art.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=643&Itemid=94,25.09.2009.
Wojciechowska A., 2000, Magdaleny z Kossaków Samozwaniec widzenie świata.
Warszawa-Poznań.
Wysoczański W., 2005, Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych: na mate
riale wybranych języków, Wrocław.
Zgama B., 2005, Językowy obraz Babiej Góry w poezji wybranych poetów orawskich, [w:]
Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Gorce, Pieniny). Literatura i język, pod red. M. Madejowej, A. Mlekodaj, K. Sikory, Nowy Targ, s. 287-295.
Бартминский E., 2008, Какие ценности участвуют в формировании языковой картины мира славян?, „Одел>ен>е je3HKa и кн»ижевности. Српски je3HK у светлу савреме-
них лингвистических теорба 3”, Београд, s. 59-70.
Серебренников Б. A. (red.), 1988, Роль чечовеческого фактора в языке. Язык и картина мира, Москва.
Телия В. Н., 1988, Метафоризация и её роль в создании языковой картины мира, [w:]
Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира, red. Б. А. Серебрен
ников, Москва, s. 173-204.
Шмелев А. Д., 2002, Русская языкоЬая модель мира. Материалы к словарю, Москва.
