DANUTA PYTEL-PANDEY
Uniwersytet Wrocławski
Dyrektywy języka rosyjskiego
i niemieckiego: prośba, żądanie, nakaz
Wypowiedzi o charakterze dyrektywnym, do których zalicza się: żądania, prośby, rozkazy, nakazy, udzielanie wskazówek, instrukcje i ustanowienie normy, należą we współczesnych językach do powszechnie używanych. Granice pomię- dzy poszczególnymi typami aktów komunikacji są nierzadko dość płynne. Celem niniejszych rozważań jest próba pragmalingwistycznego spojrzenia na prośby, żądania i nakazy.
Z zaistnieniem aktu komunikacji zwanego prośbą, żądaniem lub nakazem/
rozkazem związany jest układ pomiędzy nadawcą i odbiorcą, tzn. potencjalne prawo do wyprodukowania danego rodzaju aktu mowy przez mówiącego i reak- cja słuchającego, co warunkuje ich socjalna charakterystyka i role, jakie pełnią w społeczeństwie, mianowicie:
– status społeczny: wyższy – niższy
– pełniona funkcja: przełożony – podwładny, rodzice – dzieci
– wiek, płeć, poziom wykształcenia: starszy – młodszy, kobieta – mężczyzna.
Jednocześnie istotną rolę odgrywa sytuacja i miejsce, w którym akt komuni- kacji miałby się pojawić, a więc:
– sfera publiczna – instytucje użyteczności publicznej, np: urzędy, policja, sądy, więzienia, wojsko, szkoła itd.
– sfera prywatna: rodzina, krąg przyjaciół, znajomych
– sytuacje nieformalne związane z przynależnością jednostki do jakiejś spo- łeczności: środki komunikacji, sklepy, restauracje, teatr itd.
Nazwane sytuacje regulowane są zasadami etykiety językowej, której na- ruszenie niemal zawsze powoduje różnego typu reakcje: od zignorowania osoby nadawcy, poprzez łagodne upomnienie, aż po sankcje prawne. Niebezpieczeń- stwo tych ostatnich jest najbardziej prawdopodobne we wszelkich instytucjach (w szerokim rozumieniu tego słowa), gdyż komunikacja wewnątrz nich, zarówno werbalna, jak i niewerbalna, regulowana jest przez normy w nich tylko panujące.
Określone formy językowe, które w nieformalnej komunikacji mogą być uży- wane w sposób dowolny, dopuszczający różne ich modyfi kacje, wewnątrz insty- tucji nabierają znaczenia formuł o charakterze idiomatycznym, niezmiennym.
Przykładem potwierdzającym tę zależność mogłoby być pytanie: Was wünschen Sie? Zadane w konkretnych instytucjach nabiera różnego znaczenia i doprowadzi do powstania zupełnie innych odpowiedzi, które będą prośbami lub żądaniami skierowanymi do osoby nadawcy:
– w sklepie: Was wollen Sie kaufen? / Was soll ich Ihnen geben? – Geben sie mir bitte…
– w restauracji: Was wollen Sie bestellen? / Was soll ich Ihnen bringen? – Ich möchte… ich will…
– w księgarni: Welches Buch wollen / möchten Sie sehen? – Ich brauche…
– w samolocie: Was kann ich für Sie tun? – Ich möchte wissen, ob… / Ich brauche… / Ich will…
W restauracji na pytanie kelnera możliwa jest odpowiedź: Danke nichts.
Wówczas jednak mogłoby pojawić się żądanie: Dann verlassen Sie, bitte, das Restaurant! Taki przebieg aktów komunikacji językowej zwraca uwagę na ich sekwencyjność:
PYTANIE – PROŚBA lub ŻĄDANIE – REAKCJA albo
PROŚBA lub ŻĄDANIE – REAKCJA*1
Prośba lub żądanie o podjęcie/niepodjęcie jakiegoś działania ma na celu zo- bligowanie adresata do realizacji wyartykułowanego aktu mowy lub do obietnicy jego realizacji w określonej albo nieokreślonej przyszłości, po wypełnieniu pew- nych warunków lub bezwarunkowo.
Stosunkowo najprościej jest mówić o prośbie, gdyż prosić może każdy nie- zależnie od wspomnianych tu warunków, częściej jednak akty prośby kierowane są z dołu do góry, tzn. od stojących niżej w hierarchii społecznej do tych stoją- cych wyżej i są one wówczas zazwyczaj bardziej uprzejme niż te skierowane w kierunku odwrotnym, np.
Podwładny – przełożony:
– Если вы кончили свою работу, то я бы попросила об одолжении, Андрей Павлович. Не можете ли вы помочь мне решить одну задачу?
– Chef, darf ich Sie um Hilfe bitten?
Dzieci – rodzice:
– Мама! У Кати такой красивый свитер! Купи мне такой же, только голубой! Купи, мамочка!
– Mutti, kauf mir, bitte, den blauen Pulli. Der gefällt mir sehr!
* Porównaj: D. Wunderlich, Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1978, s. 86–88.
Młodszy – starszy:
– Тётя Вера, когда соберётесь к нам в следующий раз, возьмите с собой Витю!
– Tante Daniela, wenn Sie uns nächstes Mal besuchen, nehmen Sie bitte, Peter mit!
W prośbach skierowanych z góry do dołu stopień kategoryczności jest prze- ważnie znacznie wyższy, ponieważ akt komunikacji wzmacnia dystans dzielący nadawcę i odbiorcę, spowodowany różnicą statusu społecznego, wieku i nierzad- ko także pewnym uzależnieniem odbiorcy od nadawcy. Ten układ spowoduje, że reakcja nadawcy będzie zwykle szybsza i skrupulatniejsza, ale podobnie jak w komunikacji z dołu do góry nie zawsze doprowadzi do oczekiwanego przez nadawcę skutku. Z powodu wzrastającego poziomu kategoryczności granica po- między prośbą a żądaniem staje się dość płynna, a w języku potocznym funk- cjonuje nawet określenie tzw. prośby/propozycji nie do odrzucenia, którą należy przyjmować jak żądanie albo wręcz nakaz. Leonid Biriulin nazywa je приказ замаскиpованный под просьбу. W układzie przełożony – podwładny wzrasta również ofi cjalność i pojawia się czynnik władzy, a z nim jednocześnie groźba sankcji dla podwładnego w przypadku, gdy nadawca nie będzie usatysfakcjono- wany reakcją odbiorcy. Można zaryzykować twierdzenie, że sposób reakcji od- biorcy mógłby stać się jednym z wyznaczników, czy konkretny akt komunikacji jest prośbą, czy żądaniem/nakazem, gdyż prośba zakłada dowolność reakcji słu- chającego, a nakaz nakłada obowiązek wykonania go.
Przełożony – podwładny:
– Анна Сергеевна, я прошу вас сделать это до понедельника.
– Frau Kutz, machen Sie das, bitte, bis Montag.
Rodzice – dzieci:
– Таня, собери на стол. Сейчас будем обедать. Мелкие тарелки поставь на стол, положи ложки, вилки и ножи, а глубокие тарелки принеси мне на кухню.
– Eva, hilf mir, bitte, in der Küche, bald essen wir zu Mittag.
Starszy – młodszy (zaprzyjaźniony dorosły – dziecko):
– Вова, будь добр, поставь вазу на место.
– Mein Kind, stell diese Vase auf den Schrank.
Żądania w przeciwieństwie do nakazów mogą być wysuwane przez nadawcę podobnie jak prośby niezależnie od jego miejsca w hierarchii społecznej: z góry na dół, z dołu do góry oraz wobec zajmujących równe miejsce, zarówno zna- jomych, jak i nieznajomych. W ramach przyjętych konwenansów stojący wyżej w hierarchii społecznej ma prawo nakazywać, natomiast stojący niżej pod groź- bą sankcji, także prawnej, powinien się podporządkować. Warunkiem zaistnie- nia aktu żądania jest naruszenie przez odbiorcę istniejącego porządku lub przy- puszczenie kauzatora, że taki porządek mógł zostać przez niego naruszony, albo
że zaistniały okoliczności burzące ogólnie przyjęte reguły współegzystowania w społeczeństwie. Może ono także być próbą stworzenia nowego ładu i narzu- cenia odbiorcy/odbiorcom woli kauzatora. Przedstawiciele niektórych zawodów niejako z urzędu, z racji zajmowanego stanowiska, mają prawo do stawiania żą- dań wobec innych członków społeczeństwa, np.:
– policjant ma prawo zażądać od obywatela przedstawienia dowodu tożsa- mości, a ten nie może mu odmówić, w przeciwnym razie zostanie zatrzymany,
– kontroler biletów w środkach komunikacji – okazania biletów do kontroli przez pasażerów,
– nauczyciel – pokazania zadania domowego przez uczniów,
– pracodawca – wyjaśnienia przez pracownika nieobecności w pracy, – kelner – zapłacenia za zamówione w restauracji dania,
– sprzedawca – zapłaty za kupiony towar, – bibliotekarz – zachowania ciszy w czytelni itd.
Prawo do żądania od innych członków społeczeństwa przestrzegania panu- jących w nim reguł, prawnie zagwarantowanych pod groźbą poniesienia konse- kwencji prawnych, przysługuje wszystkim żyjącym w określonej społeczności, niezależnie od ich statusu społecznego, np.:
– od sąsiadów możemy żądać przestrzegania ciszy nocnej,
– od obcych, niewchodzenia bez przyzwolenia na teren naszej własności prywatnej itd.
Akty żądania są ukierunkowane na:
1) zaspokojenie życzeń nadawcy:
– Я хочу, чтобы ты завтра закончил эту работу.
– Ich will, daß du bis Samstag fertig mit der Arbeit bist!
2) zaspokojenie potrzeb lub braków nadawcy:
– Купи мне хлеба, если ты пoйдёшь в магазин.
– Ich brauche neuen Wintermantel, kauf mir einen.
3) spełnienie preferencji nadawcy:
– Необходимо было бы провести этот эксперимент ещё раз.
– Es wäre wirklich gut, diese Reise erst im Januar zu machen.
4) zobligowanie odbiorcy do wykorzystania jego umiejętności, predyspozy- cji i możliwości:
– Володя! Тебе придётся написать отзыв об этой книге.
– Du kannst eigentlich diese Aufgabe selbst machen.
5) zobligowanie adresata do wykonania jego obowiązków:
– Саша, тебе надо готовить уроки.
– Max, du sollst jetzt deine Hausaufgaben machen.
Cechą charakterystyczną wielu żądań jest wzrastające nasilenie kategorycz- ności, jeśli odbiorca nie wypełni oczekiwania kauzatora. Sytuacja taka często ma miejsce, np. w relacji rodzice – dzieci lub nauczyciel – uczniowie:
– Ребята, не разговаривайте на уроке.
– Прошу вас не разговаривать!
– Тихо! Я требую полной тишины! Прекратите все разговоры!
– Kinder, seid ruhig, bitte.
– Seid endlich ruhig!
– Ruhe!
W przeciwieństwie do próśb i żądań wydawać nakazy – według przyjętych we współczesnych społeczeństwach norm życia społecznego – mają prawo osoby stojące wyżej w hierarchii społecznej z racji pełnionej funkcji lub zawodu:
– żołnierze wyżsi rangą wobec niższych rangą, np.
Смирно! Равняйсь!
Gerade stehen! Stillgestanden!
– sędziowie wobec oskarżonych
– przedstawiciele władzy administracyjnej wobec obywateli.
Niepodporządkowanie się im pociąga za sobą konsekwencje dyscyplinarne bądź prawne. W porównaniu z prośbą i żądaniem nakaz ma najwyższy poziom katego- ryczności, ofi cjalności i dystansu pomiędzy nadawcą i odbiorcą.
Literatura
Бирюлин Л., Семантика и прагматика русского императива, Helsinki 1994.
Формановская Н.И., Способы выражения просьбы в русском языке (прагматический подход), Русский язык за рубежом, nr 6, Москва 1984, s. 67–72.
Храковский В.С., О правилах выбора вежливых императивных форм, Известия АН СССР, Серия литературы и языка, t. 39, nr 3, Москва 1980.
Храковский В.С., Володин А.П., Семантика и типология императива. Русский императив, Ленинград 1986.
Engel U., Tomiczek E., Abschwächung und Verstärkung als Kommunikationsstrategien am Beispiel des Sprechakts: Auffordern im Deutschen und im Polnischen, Orbis Linguarum, Vol. 16, Wro- cław 2000, s. 103–109.
Łuczków I., Wyrażanie imperatywności w języku rosyjskim i polskim, Slavica Wratislaviensia XCVI, Wrocław 1997.
Rathmayr R., Ein нет ist noch lange kein нет: Ablehnen und Insistieren im Russischen, [w:] Slavi- stische Linguistik 1988. Referate des XIV. Konstanzer Slavistischen Arbeitstreffens Mainz 27.
– 30.09.1988, hrsg. von W. Girke, München 1988, s. 245–269.
Wunderlich D., Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1978.
Wysoczański W., Sposoby wyrażania prośby w języku rosyjskim i polskim, Studia Linguistica XV, Wrocław 1992, s. 63–79.
Directives speech acts in Russian and German languages:
request, demanding, order
Summary
The intention of this article is to present pragmalinguistic analysis of requests, demands and orders in the contemporary Russian and German languages. Due to the fact that the border between these speeches acts is quite diffi cult to grasp, author tried to describe it in this paper.
