S tu d ia T eologiczne Biał. D ro h . T om .
3 (1985)
KS. M IE C Z Y S Ł A W O L SZ E W S K I
STRUKTURA D ZIĘK C ZYN IEN IA W A N AFO R A C H K O ŚC IO Ł A STA RO ŻY TN EG O
T re ś ć : W stęp; 1. W yjaśnienie pojęć eucharistia i eulogta', II. D ziękczynienie w liturgii żydow skiej; III. D ziękczynienie w św iadectw ach w czesnochrześcijańskiej lite ra tu ry ; IV. D ziękczynienie w trzech głów nych ty p ach w schodnich a n a fo r; Z akończenie.
W S T t P
N a tem at starożytnych an afo r eucharystycznych napisano bard zo dużo. D otyczy to zwłaszcza Z achodu. W ystarczy sięgnąć do bibliografii liturgicznych, by się o tym naocznie p rz e k o n a ć .1 K ażde nowsze dzieło z zakresu liturgiki i teologii Eucharystii o patrzone jest bogatą b ibliografią,2 tak sam o liczne artykuły drukow ane na Zachodzie w czasopism ach specjalistycznych i teologicznych. W obec obfitości piśm ienniczej na Zachodzie, polskie publikacje są nieliczne, pom im o zapotrzebow ania ekum eni cznego. W praw dzie ukazało się w okresie pow ojennym kilka artykułów o charakterze ogólnym z tej dziedziny,3 ale część z nich była tłum aczeniem artykułów autorów zachodnich w niew ydaw anym już w Polsce czasopiśm ie Concilium.4
A rty k u ł niniejszy ma na celu zanalizow anie stru k tu ry dziękczynnej an afo r K oś cioła starożytnego z ukazaniem zależności od m odlitw liturgii żydowskiej, ja k też wskazanie na teologiczny aspekt dziękczynienia.
W schodnie anafory charakteryzują się szczególnie ich dziękczynno-anam netyczną i epikletyczną s tru k tu rą .5 Dziękczynienie (po grecku eucharistia) należy do istotnych
1 Z ob. J . M. S a u g e t, Bibliographie des liturgies orientales (1900-1960), Rzym 1962 i S. J a n e r a s , Bibliographia sulle liturgie orientait' ( 1901-1967). Rzym 1969.
- P rzytoczym y ja k o p rz y k ła d ty lk o n ie k tó re dzieła, zaw ierające bogat;} b ib lio g rafię na te m a t E u c h a ry stii: C. K u c h a r e k , The byzantine-slav L itu rg y o f S t . John C hrysostom , A llendale 1971; A. T a r b y , L a prière eucharistique de l ’Eglise de Jérusalem , Paris 1972; J . M. S a n c h e z C a ro . Eucharistia e H istoria de la Salvation, M a d rid 1983.
Z ob. Polska Bibliografia Teologii i Prawa K anonicznego ja k też P olska Bibliografia N auk Kościelnych. w ydaw ane przez A T K .
Z ob. D . S ta n le y , D o ktryn a eucharystyczna N T i j e j znaczące a sp e k ty dla eku m en izm u , C oncilium 1966/7, s. 155-164; T h. B a ro s s e . Pascha i w ierzeczapaschalna, C oncilium 1968, s. 554-560; J. E. K ilm a r - tin . O statnia W ieczerza i najw cześniejsze ofiary eucharystyczne ir Kościele, C o n c ilju m 1968, s. 561-568; n P e n n il‘ ^ ' uc^ arls!la i M sza ś n \, C oncilium 1968, s. 574-582; H . S c h iir m a n n , Słowa Jezusa p rz y O statniej W ieczerzy ir św ietle w ykonyw anych p r z y n iej czynności, C o n c iliu m 1968, s. 589-597.
A n a fo ra oznacza d o sło w n ie „o fiaro w an ie ", „złożenie o fiary ". W K ościołach P raw o sław n y ch jest nazw ij-M odlitw y E ucharystycznej i o d p o w ia d a w rycie rzym skim k an o n o w i M szy św ., z tij ty lk o ró ż n ic a , że d o an a fo ry ja k o d o jej całości należy p refacja M szy rzym skiej, k tó ra w K ościele K ato lick im m oże być niezależna o d k a n o n u i jest najczęściej u zależniona od o k re su liturgicznego.
części wschodniej anafory. D la dziękczynienia ja k o części składow ej M odlitw y E ucha rystycznej przy uwzględnieniu w ydarzenia historycznego Jezusa jest sym ptom atyczny jego teologiczno-soteriologiczny ch arak ter. Tę cechę daje się zauw ażyć ju ż w m odlit wach żydow skich nabożeństw . Pojęcia biblijne, którym i się posługuje Pism o św. na określenie Eucharystii, znajdują się p o d wyraźnym wpływem sem ickim .
Aby lepiej zrozum ieć ch ara k ter dziękczynny Eucharystii, należy najpierw sięgnąć do w yjaśnień słów biblijnych najczęściej używ anych na określenie tej akcji liturgicznej. Są to słowa: eucharistia i eulogia. Słowo eucharistia stało się z czasem term inus technicus na oznaczenie całej liturgii Mszy świętej w Kościele katolickim , w przeci wieństwie do K ościoła praw osław nego, który na określenie Mszy św. używa do dziś słowa liturgia.6
I. W Y JA Ś N IE N IE P O J t Ć „ E U C H A R IS T IA " 1 „E U O L O G 1A "
Rodzina słów: eucharisteo, eucharistia i eucharistós, ja k zaznacza H . C o n z e l- m a n n w swoim artykule w Teologicznym Słow niku do Nowego Testam entu, nie posiada swego ekw iw alentu w języku hebrajskim , inaczej m ówiąc: tłum aczenie grec kie Starego T estam entu tzw. Septuaginta nie używa tych słów na oddanie odpow ied nich pojęć h ebrajskich.7 Słowo „dziękow ać“ - eucharistein w naszym współczesnym znaczeniu - odpow iada w języku hebrajskim słow o greckie eulogein, czyli wychwalać, błogosławić. Eucharistein wg żydow sko-hellenistycznego rozum ienia oznacza ogólnie rzecz biorąc m odlitw ę dziękczynną ja k np. u świętego Ja n a 11,41,8 D z 28,15,9 czy w A pokalipsie 11,17; w szczególności zaś oznacza m odlitw ę przy stole, ja k to w idać na podstaw ie tekstów biblijnych: Mk 8 ,6 10 (par. Mt 15,36 i J 6,11.13) i D z 27 ,3 5 ". Stąd według pow yższego rozum ienia słowa eucharistein i eulogein m ogą być brane pod pew nym względem synonim icznie.
Częściej używanym słowem w Biblii aniżeli eucharisteo jest słow o eulogeo, przede wszystkim w Starym Testam encie (400 razy). G ru p a słów pochodnych od eulogeo ma swe pochodzenie ze słow nictw a religijnego, a m ianow icie są one tłum aczeniem h eb raj skich w yrażeń, k tóre w Starym Testam encie i w innej literaturze żydowskiej o trzy mały znaczenie religijne.12 O znaczało ono najpierw błogosław ieństw o pierw orodnego dziecka, dziedzica albo w ogóle dzieci. Jest p ro śb ą do Boga, aby On dziecku p o b ło gosławił, tzn. dał m u siłę i okazał mu swą przychylność. Bóg błogosław ił także człowiekowi w ogóle i jego dziełom . Tego rodzaju błogosław ieństw o, k tóre p o ch o dziło od Boga i dotyczyło człowieka nosi nazwę błogosław ieństw a zstępującego. Przykładów błogosław ieństw a zstępującego jest w Starym Testam encie dużo. Bóg żywy a zarazem będąc daw cą życia błogosław i stw orzonem u mężczyźnie i kobiecie (Rdz 1,28), potem N oem u (Rdz 9,1), A braham ow i i w nim w szystkim rodzinom ziemi (Rdz 12,2—3), D aw idow i (2 Sm 7,29) itd. Człow iek z kolei błogosław ił Bogu, oddając Mu cześć i w ychw alając G o za Jego dobrodziejstw a. To błogosław ieństw o m iało miejsce najczęściej w połączeniu z przynoszonym i d aram i, przy czym w ypow iadane były słowa wdzięczności. To ostatnie błogosław ieństw o m ożna by nazw ać w stępują cym , ja k o że jego kierunek prow adzi od człowieka do Boga. Jed n o i drugie błogosła
k Ju ż b a rd z o w cześnie, b o u św. Ignacego A n tio ch eń sk ieg o na o kreślenie k a n o n u M szy św. i całej akcji liturgicznej, używa się słow a E u c h a r i s t i a , np. w liście d o Efezjan (13,1), w liście do chrześcijan w Filadelfii (4) i d o S m yrneńczyków ( 7 ,la. 8,1). Su'. Ju sty n w yjaśnia w sw ojej A pologii całą akcję „eu ch ary sty czn ą". 7 H. C o n z e lm a n n , Eucharisteo, eucharistia, eucharistós. W: Theologisches W örterbuch zum Neuen Testam ent, t. 2. s.' 397-405; p o r. D. S ta n le y , D o ktryn a eucharystyczna N T i je j znaczące a sp e k ty dla ekum enizm u. C oncilium 1966/7, s. 159.
8 „Jezus w zniósł oczy d o g óry i rzekł: „Ojcze, dziękuję Ci (Pater eucharisto soi), żeś m nie w ysłuchał". *' „U jrzaw szy ich, Paw'et p o d zięk o w ał B ogu (Paulos eucharistesas to theo) i n a b ra ł otu ch y ".
10 „A w ziąw szy siedem chlebów , o dm ów ił dziękczynienie" (ka) labon tüs hepta artus eucharistesas). 11 „Po tych słow ach w ziął chleb, złożył Bogu dziękczynienie (k a i labon arion euchaństesen to theo) na oczach w szystkich i ułam aw szy zacz ął jeść".
*’ H. W. B e y e r, Euloge, eulogetós, eulogia, eneulogeo. W: Theologisches W örterbuch zum Neuen Testa m ent, t. 2, s. 751-763; p o r. także A . P e n n a , „Eucharistia" i M sza fir., C oncilium 1968, s. 577, gdzie P e n n a m ów i też o interesującym ro zw o ju liturgicznego znaczenia eulogii (s. 378-379).
[5] A N A F O R Y 67 wieństwo p o trzebow ało pośrednictw a kultycznego do tego sto p n ia, że łączyło się ono prawie nieodzow nie z k u lte m .13 To właśnie słow a, gesty i pośrednictw o kapłanów sprawiły, że błogosław ieństw o w Starym Testam encie łączono z coraz to liczniejszymi czynnościam i rytualnym i, dokonyw anym i czy to pryw atnie, czy to w liturgii dom owej lub w synagodze, czy też w świątyni.
Bardzo dobrze o d d ają treść błogosław ieństw a, cały koloryt obyczajów i ducha pobożności żydowskiej w ydarzenia Łukaszow ej ewangelii dziecięctwa. D w a spośród trzech przy tej okazji wyśpiew ane hym ny są m odlitw ą dziękczynną w ypow iedzianą w dom u pryw atnym , a więc poza św iątynią i po za synagogą. Są to M agnificat i Bene-
dictus. Ojciec Ja n a Chrzciciela - Z achariasz - w ypow iada typow o staro testam en taln ą
m odlitw ę uw ielbienia Boga połączoną z błogosław ieństw em now onarodzonego dziecka. M aryja składa Bogu dzięki za dobrodziejstw o do k o n an e dla Niej, p o d k reśla jąc znaczenie tego w ydarzenia dla licznych pokoleń. Jednocześnie uw ielbia M aryja święte Imię Boże. W szystkie trzy pieśni: M agnificat, Benedictus i N unc dim ittis są przykładem błogosław ieństw a w stępującego i są przepełnione cytatam i ze Starego T estam en tu .14
Za czasów Jezusa innym i znanym i błogosław ieństw am i u Żydów było błogosła wieństwo związane z kultem w św iątyni, a w dom u m odlitw y przy stole odm aw iane w form ie błogosław ieństw a, stanow iąc tym sam ym ryt liturgii dom ow ej. J a k w ażną była m odlitw a błogosław ieństw a przy stole, niech świadczy chociażby stosow ana u Żydów reguła, nakazująca, że nie w olno było człowiekowi spożyw ać z d ó b r tego św iata bez błogosław ieństw a, a k to by zasiadł do stołu bez błogosław ieństw a, ten sprzeniew ierzał się sam em u Bogu.
Nowy T estam ent przejm uje staro testam en taln e znaczenie błogosław ieństw a i używa je w ielokrotnie, ja k we w spom nianych hym nach ewangelii dziecięctwa u św. Łukasza: l,6 4 .6 8 -7 9 15 i 2 ,2 8 -3 2 16.
W opisie O statniej W ieczerzy w ystępują zarów no słowo eucharistéo, ja k i eulogéo. Jest przy tym charakterystyczne, że opisy te tzn. św. Pawła z listu do K oryntian ( 11,23-26). św. M ateusza (26,26-29), św. M arka (14,22-25) i św. Ł ukasza (22,15-20), różnią się nieco od siebie. Pan Jezus bierze na O statniej W ieczerzy niekw aszony chleb, błogosław i, łam ie i rozdaje go uczniom . Podobnie czyni z kielichem . Różnice zaist niałe w użyciu słów przy oddzielnym błogosław ieństw ie chleba i kielicha wyjaśnić m ożna odm iennym i adresatam i now otestam entalnych pism , a co za tym idzie, uwzg lędnieniem przez au to ró w m entalności odbiorców . „Podczas gdy piszący do chrześci ja n nie-żydów Paweł i Ł ukasz m ów ią, że Jezus przed podaniem chleba i kielicha
„czynił dzięki“, „odm ów ił m odlitw ę dziękczynną“ (eucharistésas) - piszący do Żydów M ateusz i Palestyńczyk M arek czynią znam ienne rozróżnienie. O to dow iadujem y się od nich, że przed podaniem chleba „odm ów ił On błogosław ieństw o (eulogésas), a „dzięki czynił“, „odm ów ił m odlitw ę dziękczynną“ (eucharistésas) dopiero przed podaniem kielicha“17.
11. D 7 1 ^ K C 7 Y N 1 E N IE W L IT U R G II Ż Y D O W S K IE J
Ja k ju ż przy wyjaśnieniu znaczenia słów eucharistéo i eulogéo m ożna było zauw a żyć, eulogéo stoi bliżej zarów no m entalności żydowskiej, ja k i użycia tego w yrażenia w kulcie i literaturze żydowskiej. D la Żydów był ten, kom u się dziękuje eulogetós - błogosław iony, pochw alony. Przede wszystkim błogosław iony był Bóg. On przem ów ił do swego ludu i Jego słow o jest w szechm ocne. Stąd słowo Boże nie oznacza jedynie
L. L ig ie r, Theologia et liturgia S S . E ucharistiae. Origo et significatio M agnae O rationis Eucharisticae, Rzym 1964, s. 5.
14 Por. M. K o k o t. M agnificat ir św ietle psalm ów . W: F. G ry g le w ic z . Stu d ia z teologii iii’. Ł u k a sza , P o zn ań 1973, s. 80-87.
15 „N iech będzie uw ielbiony P an . Bóg Izra ela" (Eulogetós K y rio s ho theós tu Israel). 16 „On w ziął Je w o b jęcia, błogosław i! Boga (ka) eulógesen ton theon) i m ów ił".
17 L. M y c ie ls k i, M odlitw y O statniej W ieczerzy i ich wpływ na pow stanie m odlitw eucharystycznych K ościoła. Ruch Biblijny i L iturgiczny 21 (1968) s. 345.
dosłow nego brzm ienia Jego wypowiedzi skierow anej do liidzi, oznacza n ato m iast akcję, osobistą Jego interw encję i Jego obecność w słowie. Żydzi podczas m odlitw y staw ali się św iadkam i potęgi słow a Bożego, skierow anego do nich ja k o do Ludu W ybranego. W ybranie to nie było je d n ak ani ja k ąś zasługą ani wynikiem ludzkich starań , m ożna je przypisać wyłącznie m iłosierdziu Bożem u i Jego przychylności dla Swego Ludu. Bóg bow iem tra k tu je swój L ud ja k ojciec swoje dzieci, co najlepiej w yraża psalm ista w słowach:
„Jak się lituje ojciec n ad synam i,
tak Pan się lituje n a d tym i, co się G o b o ją. W ie On z czego jeste śm y u tw o rzen i,
p a m ię ta , że jesteśm y p ro ch em " (Ps 103,13-14).
N aró d W ybrany wyznaw ał w m odlitw ie nie tylko sw oją m ałość i zależność od Boga, ale przede wszystkim dziękow ał Bogu, oddając M u chwałę za otrzym ane od Niego dobrodziejstw a. Uwielbianie Boga za otrzym ane dary odnosiło się przew ażnie do darów udzielonych całej w spólnocie, całem u N arodpw i W y b ran em u .18
W tym duchu m odlił się Izrael do P ana, Boga swego. Żydow skie błogosław ieństw a m iały miejsce przy różnych okazjach, przew ażnie podczas m odlitw o ch arakterze oficjalnym . Przy tym istniał pewien porząd ek m odlitw , w przybliżeniu w edług nastę pującego schem atu. C hodzi tu o porządek nabożeństw i m odlitw p raktykow anych przez Żydów podczas istnienia świątyni.
1. O sobista m odlitw a pryw atna - 1-e błogosław ieństw o (.Jocer)
- 2-e błogosław ieństw o (Ahabhah rabbah)
- Szem a Izrael (Pwt 6,4-9; 11,13-21; Lb 15,37-41) - M odlitw a końcow a (Emet We-jacib)
2. M odlitwy przy stole
- Błogosławienie chleba przed jedzeniem - Trzy błogosław ieństw a kielicha po jedzeniu 3. M odlitw a publiczna w świątyni
- od brzasku do w schodu słońca
- wieczorem o 9 (nona) aż do zachodu słońca
4. T ygodniow e sp o tk a n ia na lekturę Praw a i P roroków , jak też do dialogow ego uczenia się.19
Porządek ten nie uw zględnia rzecz ja sn a dorocznych świąt żydow skich, w tym najważniejszego z nich, św ięta Paschy, a tylko codzienne i tygodniow e m odlitw y. Porządek m odlitw po zniszczeniu św iątyni uległ oczywiście zasadniczej zm ianie. Jeżeli m odlitw y pryw atne i przy stole, czyli tzw. liturgii dom ow ej zachow ały swoje znacze nie, to m odlitw a publiczna w świątyni przestała istnieć. W zam ian za to i w połącze niu z tygodniow ym i spotkaniam i na lekturze Pism a św., odm aw iano o d tą d w synagodze S zem a Izrael i m odlitw y osiem nastu błogosław ieństw (Szem oneh Essreh albo Tefillah: te kon k retn ie zam iast dotychczasow ych ofiar składanych w świątyni) trzy razy dziennie.
Dla p o ró w n an ia z porządkiem m odlitw zachow yw anych przez w yznaw ców Praw a Starego T estam entu w arto przytoczyć, jakie m odlitw y odm aw iali naw róceni chrześci janie. Pierw otna gm ina chrześcijańska była w swej początkow ej fazie ściśle zw iązana ze św iątynią i z synagogą. A postołow ie i wierni uczęszczali bowiem pilnie do św iątyni na m odlitw ę i brali udział w nabożeństw ach razem z Żydam i (por. Łk 24,52). Stąd pierw otny K ościół posługiw ał się m odlitw am i zaczerpniętym i ze św iątyni i synagogi, tekstam i natchnionym i duchem Starego Przym ierza.20 Po wyłączeniu chrześcijan
18 Z ob. L. L ig ie r, Theologia et liturgia , dz. cyt., s. 4.
15 Por. M. A r r a n z , S c h e d e d is to ria d e lla litu r g ia bizantina. Cz. 1: Liturgia antica ep re-b iza n tin a , Rzym 1973, s. 5 -7 (m ps).
20 Por. F. J ó ź w i a k , Z naczenie m o d litw y w dziełach iii\ Łukasza. W: F . G ry g le w ic z , Stu d ia z teologii św. Ł u ka sza , P o zn ań 1973, s. 134.
[5] A N A F O R Y 69 z synagogi, wierni pochodzący z judaizm u zachow ali m odlitw ę osobistą analogiczną do żydow skich, m odlitw y liturgii dom ow ej, czyli m odlitw y przy stole, k tóre coraz bardziej łączyły się u chrześcijan z E ucharystią. T ak każe przynajm niej przypuszczać pierwszy list do K oryntian św. Pawła w rozdziale jedenastym . Z arów no m odlitw y chrześcijan tzw. K ościoła typu synagogalnego, ja k szczególnie m odlitw y chrześcijan po wyłączeniu ich z synagogi, miały zasadnicze znaczenie dla rozw oju E ucharystii.
M odlitw y na zgrom adzeniach chrześcijan zwłaszcza typu synagogalnego m ożna schem atycznie ująć w następujący sposób:
a) M odlitw a pochw alna rano i w ieczorem inspirow ana przez S zem a Izrael b) m odlitw a w staw iennicza znajdująca się p o d wpływem Tefillah
c) L ektura Starego i Nowego T estam entu z hom ilią i dialogiem d) wreszcie E ucharystia z k o m u n ią.21
O znaczeniu żydowskiej liturgii dom ow ej a szczególnie święta Paschy na ukształ
tow anie się chrześcijańskiej E ucharystii pow iem y kilka słów nieco dalej, po p rzed sta wieniu dziękczynienia w m odlitw ie Szem a Izrael i w m odlitw ie 18-tu błogosła- wieńst, znanej p o d nazw ą Szem oneh Essreh lub też Tefillah.
1. M odlitwa „Szema Izrael“ - „Słuchaj Izraelu“
Szem a Izrael jest niczym innym , ja k recytacją kilku miejsc Pism a św., a m ianow i
cie: Pwt 6,4-9; 11,13-21 i Lb 45,37—41. Pod względem teologicznym m odlitw a ta jest pierwszym biblijnym wyznaniem potw ierdzającym wiarę w jedynego Boga i w Jego O patrzność. C harakteryzuje się dw om a błogosław ieństw am i w prow adzającym i m o d litwę i błogosław ieństw em na jej zakończenie. O to pierwsze błogosław ieństw o m o d litwy Szem a Izrael zwane Jocer:
„Bądź p o ch w alo n . P anie, n asz Boże, K rólu w szechśw iata. Ty fo rm u jesz św iatło i stw a rza sz ciem ności. Ty tw orzysz p o k ó j i stw a rza sz w szystkie rzeczy. W T w oim m iłosierdziu o b d arzy łeś ziem ie i ty ch , k tó rz y ją zam ieszkują, św iatłem . W Tw ojej d o b ro ci o d n aw iasz stw orzenie każdego dnia bez przerw y. J a k liczne są Tw oje dzieła, o Panie. W szystko stw orzyłeś w Twojej m ąd ro ści, ziem ia jest p rzep ełn io n a Tw'oimi b o g a c t w am i. K ró lu , Ty sam je d e n jeste ś w yniesiony p o n a d w szystkie czasy, jed y n ie Ty p o ch w alo n y , jed y n ie w spaniały i w ysław iony o d najd aw n iejszy ch dni. Boże w szechśw iata, w T w oim p rzeb o g aty m m iłosierdziu zm iłuj się n ad n am i, Panie, m ocy n asza, sk a ło naszej o b ro n y , tarczo naszego zb aw ien ia, ucieczko n asza".
„B łogosław iony Bóg. p o tężn y w m ąd ro ści, p rzy g o to w ał i stw orzył p ro m ie n ie sło ń c a, u fo rm o w ał d o b ro ku chw ale Sw<ego Im ienia, ustanow i! ciała niebieskie w edług m ocy sw ojej. P rzyw ódcam i jeg o w ojska są święte isto ty , k tó re w ychw alają W szechm ocnego, gio szą cześć Boga i Je g o św iętość. B ądź p o ch w alo n y , Panie, Boże nasz, z p o w o d u św ietności dziel rąk Tw oich i ze w zględu na źró d ła św iatła, k tó re stw orzyłeś. Niech Cię w ielbią. Selah.
Bądź p o c h w a lo n , nasza sk a lo , nasz K rólu i 7 b aw icielu , S tw órco św iętych isto t, niech zaw sze będzie p o ch w alo n e T w oje Im ię, niech będzie p o ch w alo n y K ról n asz, k tó ry a n io łó w p o w o łu je do istn ien ia. Je g o wszyscy A niołow ie sta ją p o n a d w szystkim i głoszą u n iso n o z bo jaźn ią w ielkim głosem słow a Boga żyw ego i k ró la w szechśw iata. W szystkie o n e są m iłe, w y b ran e, w szystkie p o tę ż n e i w szystkie w ypełniają ze stra- .chem wolę sw ego Stw órcy, w szystie o tw ierają swe usta w św iętości i czystości i m elo d y jn ie śp iew ają, cześć o d d a ją , sław ią, w ychw alają, a d o ru ją i głoszą św iętego k ró la o ra z im ię Boże, K ró la p o tężn eg o , w ielkiego i straszn eg o , On jest św ięty. I wszyscy oni b io rą na siebie w zajem nie ja rz m o K rólestw a N iebieskiego, d o d ają sobie o tu ch y i sław ią sw ego Stw órcę: ze spo k o jem duszy w spaniałym języ k iem i ze św iętą słodyczą o d p o w ia d a ją W'szyscy jed n o g ło śn ie i ze czcią w ołają: „Św ięty, Święty, Ś w ięty ..."22
Jak w pierwszym błogosław ieństw ie m odlitw y Szem a Izrael jest zaakcentow any fakt stw orzenia i w ielkość Im ienia Bożego, ta k w drugim błogosław ieństw ie (Ahabhah
rabbah) jest podkreślone nadchodzące zbawienie:
21 Por. M. A r r a n z , S chede di sloria della liturgia, dz. cyt., s. 7.
22 7 o b . L. B o u y e r, Eucharistie. Théologie et Spiritualité de la prière eucharistique, T o u rn a i 1966, s. 66-67; zob. tak że L. L ig ie r , Textus liturgiae iudaeorum. W: A . H änggi - I. P ah l, P rex Eucharistica. Textus variis liturgiis antiquioribus selecti, F rib o u rg Suisse 1968, s. 36-37.
„P anie, nasz Boże, Ty nas u k o ch ałeś w Tw ojej niezm ierzonej m iłości. Ty « 's to su n k u d o nas o k azałeś się m iłosierny w' Tw'ej p rzeo b fitej d o b ro c i... P oniew aż W' im ię Tw ojej św iętości, w'ielkiej i straszn ej, zaufaliśm y, cieszym y się i rad u jem y ze zbaw ienia Tw'ego. S prow 'adz nas ze czterech ko ń có w ziem i i sp raw , abyśm y w olni w kroczyli d o ziemi naszej. Ponieważ. Ty jeste ś Bogiem , któ ry d o k o n u je zbaw ienia i w’y braleś nas spo m ięd zy w szystkich ludów i języków ' i d o p ro w ad ziłeś n a s d o św'iętego im ienia T w ego w sp an iałeg o do m ężnego w y zn aw an ia C iebie i d o w yznaw ania jed n o ści z pow 'odu u m iło w a n ia ...“23
O ba błogosław ieństw a są przeniknięte duchem żydowskiej m odlitw y p o ran n ej, która przynosi Bogu chwałę przede wszystkim ja k o Stwórcy. W yrażają one jednocześ nie dzięki za św iatło, za św iatło w znaczeniu duchow ym , a więc za św iatło zrozum ie nia, za św iatło wiedzy, a dla Żydów był to przede w szystkim d a r poznania i rozum ienia Tory. Tu jest Bóg w ychw alany nie tylko ja k o dobry Stworzyciel, lecz także ja k o m iłosierny wybaw ca, który w kracza w historię Ludu W ybranego, by go zgrom adzić w jedno.
2. „Tefillah“ albo M odlitwa 18-tu błogosław ieństw
Tefillah albo M odlitw a osiem nastu błogosław ieństw , znana też p o d im ieniem Szem oneh Essreh, norm alnie była odm aw iana podczas sk ład an ia ofiar w świątyni
ran o i wieczorem o godzinie 9 (nona). D o podkreślenia są trzy pierwsze i trzy ostatnie błogosław ieństw a, k tó re były recytow ane także w soboty i w dni świąteczne, a o d n o siły się szczególnie do sam ego Boga. Trzy pierwsze z tych błogosław ieństw , czyli
B erakot m odlitw y Tefillah wychw alają Boga za Przym ierze, które On zaw arł z ojcam i.
Pierwsze błogosław ieństw o jest zarazem dziękczynieniem za obietnicę m ającego przyjść M esjasza. W drugim błogosław ieństw ie oddaje m odlitw a chwałę Bogu za wezwanie do życia i za to, że Bóg daje życie naw et um arłym , czyli że pow ołuje zm arłych ponow nie do życia. W tej m odlitw ie jest w yrażona w iara w zm artw ychw sta nie, k tóre jest ostatecznie dziełem dobrego Boga. Trzecie błogosław ieństw o wynosi nato m iast i wysławia Imię Boże, k tóre zostało objaw ione ojcom . T em at jak że miły żydow skiem u duchow i pobożności.
Interesujące dla nas są także końcow e błogosław ieństw a Tefillah. Siedem naste z kolei błogosław ieństw o przedstaw ia się ja k o dziękczynienie p a r excellence: „D zięku jem y Ci, Panie, nasz i naszych ojców Boże, za Twoje dobrodziejstw a, za T w oją d o b ro ć
i m iłosierdzie, którym i Ty w yposażyłeć i stw orzyłeś nas ja k i ojców naszych. G dy byśmy powiedzieli „nasze nogi chwieją się“, to wtedy w spiera nas Tw oja łaska (por. Ps 93,18). Bądź pochw alony, Panie, ja k dobrze jest T o b ie dziękow ać“.
O statnie błogosław ieństw o prosi Boga o p o kój dla Izraela, dla m iasta i dla dzie dzictw a. A wszyscy o d pow iadają n a to: „Bądź pochw alony, Panie, Ty który p rzy n o sisz p o k ó j“.24
Trzy pierwsze błogosław ieństw a m odlitw y Szem oneh Essreh przyw ołują na pam ięć pierw szą część anafory, ale także i błogosław ieństw o Jocer z m odlitw y „Słuchaj Izraelu “, wychwala się bowiem w nich Boga, Jego Imię, oddaje M u cześć i śpiewa Święty. Trzy ostatnie błogosław ieństw a liturgii 18-tu błogosław ieństw m ogą p rzy p o m nieć tylko n iektóre anafory, gdzie składa się dziękczynienie w łączności z a n a m nezą, może też przyw odzić na pam ięć epiklezę, jak też szczególnie m odlitw ę o pokój.
W arto przy tym przypom nieć o znaczeniu żydow skich m odlitw odm aw ianych przy stole, czyli liturgii dom ow ej i Paschy dla u kształtow ania się chrześcijańskiej E ucharystii. Po wieczerzy odm aw iano B irkal ha-mazon, k tóre było w pełnym tego słow a znaczeniu dziękczynieniem . Birkal ha-mazon składające się z dw óch części: w spólną dla w szystkich świąt i zm ienną -odm aw ianą zależnie od danego święta.
23 L. B o u y e r, E ucharistie, dz. cyt., s. 67-68; zob. L. L ig ie r . T exlus liturgiae iudaeorum , dz. cyt., s. 37-38.
24 T am że, s. 43; zob. także: T enże, T exlus selecti de m agna oratione eucharistica addita H aggadah P asehae et nonnullis Judaeorum benedictionibus, R zym 21965, s. 135-136.
[5] A N A F O R Y 71 W pierwszej części wspólnej znaczenie dla nas ma ta p artia m odlitw , k tó ra ja k o dziękczynienie w chodzi w trzeci seder - czyli porządek - obch o d u wieczerzy p asch al nej. Te m odlitw y wywarły swój wpływ na treść m odlitw eucharystycznych w ogóle i na anafory K ościoła W schodniego. O dnajdujem y w nich analogiczne myśli i dzięk czynienie o p o d obnych tem atach. Szczególnie „Dziękczynienie po wieczerzy“ - B ir k a t
ha-mazon - w swojej pierwszej m odlitw ie części głównej zaczynającej się od słów: Birkat ha-zan błogosław i Boga za pokarm : „Błogosław iony bądź, Panie, nasz Boże,
Królu wszechśw iata, który karm isz cały świat d o b ro cią, łaskaw ością i m iłosierdziem , który dajesz wszelkiemu ciału chleb... Błogosław iony bądź, Panie, który karm isz w szechśw iat...“25
W następnej m odlitw ie dziękczynnej za d a r wieczerzy, zwanej B irkat ha-arec chodzi o błogosław ieństw o ziemi: „D ziękujem y Ci, Panie, Boże nasz, który dałeś nam w dziedzictw o uprag n io n ą ziemię, d o b rą i szeroką; że nas w yprow adziłeś, Panie, nasz Boże, z ziemi egipskiej i wyzwoliłeś nas z dom u niewoli... Błogosławiony bądź, Panie, nasz Boże, za ziemię i za p o k a rm “26.
Wreszcie trzecia m odlitw a Birkat H ieruszalayim jest p ro śb ą za m iastem Je ro z o limą. Zaczyna się od słów: „Zmiłuj się, Panie, nasz Boże, nad ludem Twoim Izraelem i nad m iastem Tw oim , Jerozolim ą i nad Syjonem , przybytkiem Twojej chw ały, nad królestw em rodziny D aw ida, Twego Pom azańca i nad wielkim , świętym dom em , nad którym jest wzywane Tw oje święte Im ię...“ 27
111. D Z IĘ K C Z Y N IE N IE W Ś W IA D E C T W A C H W C Z E S N O C H R Z E Ś C IJA Ń S K IE J L IT E R A T U R Y
D o tego rodzaju św iadectw, jeśli chodzi o nasz tem at, zaliczyliśmy Didache, czyli
N aukę Dwunastu Apostołów, K onstytucje Apostolskie i św iadectw a św. Ju sty n a i św.
H ipolita.
1. Didache
W Nauce Dwunastu Apostołów znajdują się błogosław ieństw a, które m ają wiele wspólnego z żydow skim i Berakot, a m ianow icie z błogosław ieństw em pierwszego kielicha podczas posiłku w ieczornego i z błogosław ieństw em łam anego chleba, ja k też upodabnia się do trzech błogosław ieństw ostatniego kielicha przed jego przyjęciem z nabożeństw a liturgii dom ow ej. M odlitw y, k tóre znajdują się w Didache m ają teolo giczny charak ter. Składa się w nich bowiem dzięki Bogu za Jezusa C hrystusa, Syna Jego.
„Co do E ucharystii, tak ie o d m aw iajcie m odlitw y d ziękczynne, najpierw za kielich: D ziękujem y C i. O jcze n asz, za św ięty w inny szczep D aw id a,
sługi I w ego. k tó ry nam p o z n a ć d ałeś przez Je z u sa sługę Swego. T obie chw ała na wieki.
N astęp n ie za łam an y chleb:
D ziękujem y Ci, Ojcze nasz, za życie i za w iedzę, k tó rą nam po zn ać dałeś przez Je zu sa siugę Swego. T obie chw ała na w ieki." (9 ,1 -3 )
„D ziękujem y Ci, O jcze św ięty, za św ięte Imię Tw oje, k tó rem u zgotow ałeś m ieszkanie w sercach naszych, i za w iedzę, w iarę i za nieśm iertelność,
k tó rą nam p o zn ać dałeś przez Je zu sa, sługę Twego, l obie chw ała na wieki.
25 7 o b . L. L ig ie r, T exlus liturgia?, d z. cyt., s. 26-27; p o r. L. M y c ie ls k i, M o d litw y O sta tn iej W ieczerzy, dz. cyt., s. 348.
2,1 L. L ig ie r, T estus liturgia? ludaeorum , dz. cyt., s. 27. 27 T am że, s. 27-28.
T y, Panie w szechm ocny, stw orzyłeś w szystko d la Im ienia Tw ego, p o k ó j i n a p ó j dałeś ludziom na pożyw ienie, ab y Ci d zięk o w an o , nam zaś d a ro w a łe ś p o k a rm duch o w y o raz n ap ó j i życie w ieczne, przez Je zu sa sługę Swego.
P rzede w szystkim je d n a k dziękujem y C i, że jesteś w szechm ocny. T obie chw ała na w ieki" (10.2—4 i.2S
7 w róćm y uwagę, że w rozdziale 9 Didache w wierszu drugim dziękuje się za szczep D aw ida, za Jezusa C hrystusa, który jest potom kiem D aw ida., Jeżeli w tym wierszu dziękuje się za kielich, wymienia się przynajm niej winny szczep, to w wierszu trzecim tegoż rozdziału dziękuje się za chleb nie w prost, ale przede wszystkim za życie i za wiedzę. Są to elem enty m odlitw tak ulubione przez nabożeństw a żydowskie. A więc w drugim błogosław ieństw ie Szem a Izrael dziękczynienie w spom ina św iatło i wiedzę, następne błogosław ieństw o dziękuje za życie, którego daw cą jest sam Bóg, a którego On nie skąpi nawet um arłym , pow ołując ich do życia.
Didache dziękuje dalej za święte Imię Boże, dla którego w szystko zostało stw o
rzone. Imię Boże cieszy się p o n a d to szczególnym uznaniem w m odlitw ach żydow skich. W „Słuchaj Izraelu" w pierwszej jego części jest k ilk ak ro tn ie wysławiane Imię Boże a jest to obok m om entu stw orzenia głów ny m otyw tej m odlitw y. C hw ała o d d a w ana lm ieniow i Bożemu przyw odzi na myśl prośbę z najważniejszej m odlitw y chrześ cijan: „Ojcze nasz”, a mianowicie: „Święć się Imię Tw oje". Chw alić Imię Boże, czyli uw ażać je za święte p o n a d wszystko i czcić je ja k o takie, stoi w przeciw ieństw ie do bezczeszczenia go i p rofanow ania. Imię Boże m oże być we właściwy i należny mu sposób uczczone tylko w Jego Ludzie. A tego ju ż zaczęło brakow ać Izraelow i podczas niewoli babilońskiej. Stąd Bóg, ja k zaśw iadcza o tym p ro ro k Ezechiel, sam w kracza w akcję, by przyw rócić należną Swemu lm ieniow i cześć: „W tedy zatroszczyłem się o święte me imię, k tóre oni Izraelici, zbeszcześcili w śród ludów' pogańskich, do których przybyli (...). Chcę uświęcić wielkie imię m oje... i poznają ludy, że Ja jestem Pan, wyrocznia P ana Boga - gdy okaże się świętym względem was przed ich oczam i" (Ez 36,21.23). Uświęcić imię Boże oznaczałoby zbierać Lud W ybrany ku jego o d n o wie, ku zachow aniu Praw a Bożego w śród jego w iernych.29 O to proszą wciąż Izraelici, żyjąc w rozproszeniu w m odlitw ach S zem a Izrael czy też. w m odlitw ie 18-tu błogosła wieństw, czy też, ja k zauważyliśm y, m odlitw y Didache, oddając cześć lm ieniow i Bożemu i prosząc o zebranie Kościoła Swego ze wszystkich krańców ziemi.
Dla ilustracji i potw ierdzenia naszych rozw ażań niech będzie w olno przytoczyć jeszcze Pierwszy lisi Klem ensa do Koryntian. List cieszący się wielką pow agą w p o cząt
kach chrześcijaństw a zaw iera w swej bogatej treści m odlitw ę (59,2 - 61,3), bardzo charakterystyczną dla naszego tem atu:
-A o to w ytrw ałe m odlić się i błagać będziem y, by T w ó rca w szech rzeczy p o liczo n ą liczbę w y b ran y ch sw oich n ieu szczu p lo n ą zach o w ał w całym świecie.
Przez u m iło w an eg o Syna sw ego, Je zu sa C h ry stu sa. Przez k tó re g o pow ołał nas z ciem ności d o św iatła, z niew iadom ości d o p o z n a n ia ch w ały Im ienia Sw'ego, iżbyśm y ufność złożyli w T w oim Im ieniu,
k tó re jest p o czątk iem w szelkiego stw o rz e n ia .“3"
W słow ach m odlitw y zwracają uwagę tem aty szczególnie znane nam z m odlitw żydow skich, a m ianow icie: stw orzenie św iata i ludzi, pow ołanie z ciem ności do św iatła, pow ołanie z niew iadom ości do poznania chwały Im ienia Bożego. Imię Boże jest tu szczególnie w yróżnione i p o dkreślona jego ważkość.
-s Por. N auka D wunastu Apostołów . PO K , t. I. P oznań 1924, s. 32-34; zob. tak że M . M ic h a ls k i, N auka D w unastu Apostołów. W; A ntologia literatury p a try styczn ej, i. 1, W arszaw a 1975, s. 18-19.
Por. Ci. L o h f in k , W ie hat Jesus G em einde gew ollt? Z w gesellschaftlichen D im ension des chtistilichen Glaubens. I reiburg in Br. 1982, s. 25-28.
[5] A N A F O R Y 73
2. Constitutiones Apostolorum
Constilutiones Apostolorum, datow ane na koniec IV wieku, przynoszą św iadectw o
postępującego form ow ania się anafory i reprezentują już raczej końcow ą jej fazę w ukształtow aniu się stałych m odlitw eucharystycznych. R ozdział VII K onstytucji
Apostolskich .świadczy nie tylko o pierw otnej stru k tu rze i m entalności daw nych
chrześcijan, lecz przynosi wiele dow odów na zależność od liturgii żydow skich n a b o żeństw. R ozdział V III n ato m iast zaw iera dziękczynienie anaforalne, w którym m ożna rozróżnić część teologiczną, kosm iczną i an tropologiczną z jednoczesnym p rzed sta wieniem historii zbaw'ienia. Dziękczynienie poprzedza m odlitw a „Święty“. D oksolo- gia kończąca anaforę w Konstytucjach Apostolskich ma także w yraźny koloryt m odlitw żydow skich.31
Biorąc to w szystko p o d uwagę, m ożna za L. B o u y e re m powiedzieć, że chrześci jańskie m odlitw y eucharystyczne według ich najstarszych świadectw (Didache i Con
stitutiones Apostolorum ) pow stały na bazie liturgii żydowskiej zarów no w ich
zewnętrznym kształcie ja k i ich teologicznej wymowie treści.32
3. Justyn i Hipolit
Nauka Dwunastu Apostołów i Konstytucje Apostolskie należą do świadectw o Eu
charystii, k tóre poprzedziły czas an afo r o form ach stałych. D o tego rodzaju świa dectw należy zaliczyć jeszcze wypowiedzi św. Ju sty n a na tem at św iętow ania E ucharystii ja k też M odlitwę Eucharystyczną z Tradycji Apostolskiej św. H ipolita, kapłana rzymskiego. W św iadectw ach obu świętych na T em at E ucharystii jest szcze gólnie podkreślone w k anonie Mszy św. dziękczynienie.
Św. Justyn nazywa ofiarę składaną przez chrześcijan podczas ich uroczystych spotkań ofiarą dziękczynną albo czynnością dziękczynienia. W trzynastym rozdziale swojej Apologii wymienia pow ody do składania dziękczynienia Bogu: za życie i za O patrzność Bożą. W Dialogu z Tryfonem natom iast mówi św. M ęczennik, że chrześci janie oprócz tego, że za chleb i napój dziękują, w yrażają swą w dzięczność C hrystu sowi za Jego cierpienia, k tóre On p o n ió sł za nas na Krzyżu.
W Tradycji A postolskiej św. H ip o lita ukazują się ju ż w yraźne k o n tu ry celebrow a nia E ucharystii.33 W pierwszej części jego M odlitwy Eucharystycznej znajduje się dziękczynienie. Po dialogu z ludem biskup rozpoczyna anafo rę słowam i:
„D ziękujem y Ci, Boże, za T w ego u m iłow anego Syna Je zu sa C h ry stu sa , k tó reg o Ty w czasie ostateczn y m postałeś ja k o W ybaw cę, Z b aw iciela i A nioła Tw ojej w oli, k tó ry je st T w oim nierozdzielnym Słow em . Przez Niego stw orzyłeś w szystko, bo tak się T o b ie p o d o b a ło . Je g o to posłałeś z nieba przez ło n o D ziew icy. W Niej poczęty sta l się człow iekiem i objaw ił Się ja k o T w ój Syn. n aro d ził się z D u ch a Sw. i D ziew icy. On wypełnił T w oją w olę i zdobył d ła Ciebie lud św ięty, w yciągnął ręce swe i cierpieniem uw olnił tych od cierpienia, k tó rzy w Ciebie w ierzą“.34
W tych zwięzłych słow ach wyraża anafo ra H ipolita dziękczynienie o charakterze teologicznym , osobą bow iem , do której się bezpośrednio zw raca, jest Bóg Ojciec. M ożna ją też. trak to w ać ja k o m odlitw ę chrystologiczną, poniew aż głównym m otywem dziękczynienia jest właśnie Jezus C hrystus: w pierwszych zdaniach dziękuje się za Niego ja k o O dkupiciela, przez Niego stw arza Bóg wszystko, i On stał się człowiekiem
A- J u n g m a n n , Texlus Ecclesiae antiquae. W: A . H a n g g i - 1. P a h ł, P rex Eucharist ica, dz. cyt., s 90 p i ZOl> S ' L ' f j ' C h a m P i o n . B enedictions and D oxotogies in the Epistles o f Paul, O xford 1934,
3" L. B o u y e r, Eucharistie, dz. cyt., s. 136.
II M odlitw a E u ch ary sty czn a, używ ana obecnie w Kościele k ato lick im , bazuje na M odlitw ie E ucha- iy stycznej z Tradycji A p o sto lskiej iw . H i p o lita . Por. B. N e u h e u s e r , E ucharistiaperenne. Saggio d i com - m ento leologico-liturgieo sulle nuove preghiere eucaristiche, W: Preghiere Eucaristiche. Testo e com m ento Q u aderni di R ivista L iturgica n. 14, T o rin o 1969. s. 33-59.
’J J. A. J u n g m a n n , T e x lu s E c c le s ia e , d z . c y t ., s. 81 : z o b . ta k ż e L. B o u y e r, E u c h a r is tie . d z . c y t., s. 1 6 8 -1 6 9 .
za przyczynt! D ucha Świętego dla naszego zbaw ienia. D ziękczynieniu tem u nie m ożna odm ów ić ch arak teru trynitarnego, uwzględnia bowiem wszystkie trzy O soby Trójcy Świętej.
W anaforze H ipolitow ej są do podkreślenia myśli pochodzące z liturgii żydow skiej. a m ianowicie chw ała śpiew ana Bogu za dzieło stw orzenia i o d k upienia, a więc myśli z m odlitw Słuchaj Izraelu i z Tefillah. Stw orzenie i przyszłe zbawienie jest tem a tem trzech pierwszych błogosław ieństw Tefillah, a tem atem trzech ostatnich błogosła wieństw tejże m odlitw y jest natom iast dziękczynienie za stw orzenie i za przyniesiony pokój.
IV. D Z IĘ K C Z Y N IE N IE W T R Z E C H G Ł Ó W N Y C H T Y P A C H W S C H O D N IC H A N A F O R
Liczne anafory wczesnego chrześcijaństw a, które d o tarły do naszych czasów, rozm ieszczone są w trzech regionach, w których najczęściej występowały. To nie jest jed n ak kryterium do rozróżniania w schodnich anafor. K ryterium rozróżnienia leży w ich stałym p orządku m odlitw odm aw ianych przez kapłana. Stąd wym ienia się następujące typy anafor: typ antiocheński, typ aleksandryjski i typ syro- chaldejski lub syryjsko-w schodni.35 S trukturę an a fo r tych trzech głównych typów przedstaw iono w tabeli nr. 1.
Studiując tabelę, czyli stru k tu rę w schodnich an afo r, należy zaznaczyć, że w naj dawniejszych form ach m odlitw y eucharystycznej prefacja, jak się ją dzisiaj nazywa i posługuje w Kościele katolickim , nie była oddzielona od całości K anonu Mszy św., czyli w chodziła ju ż w zakres i treść anafory. Tę część anafory, zaczynając od m om entu po dialogu celebransa z ludem do śpiewu „Święty" jest dla nas najbardziej interesującą, w niej bowiem znajdują się przede wszystkim główne m otywy do sk ład a nia dziękczynienia. D o d z is ia j b r a k j e s t j e d n o l i t e j ty p o lo g ii a n a f o r . J e s t to w y n ik ie m , j a k się w y d a je , i d e n t y f i k o w a n ia n ie s łu s z n ie o b r z ą d k u l i t u r g i c z n e g o z a n a f o r ą . A n a f o r a j e s t n a jc z ę ś c ie j s t a r s z a o d c a łe g o r y tu l i t u r g i i , k t ó r y z o s t a ł z b ie g ie m c z a s u o b u d o w a n y lic z n y m i p ó ź n ie js z y m i d o d a t k o w y m i o b r z ę d a m i . S p o ty k a się n a s t ę p u j ą c e r o z r ó ż n ie n ia r y tó w w s c h o d n ic h : a ) a l e k s a n d r y j s k i , a n t i o c h e ń s k i ( s y r y j s k o - z a c h o d n i ), b i z a n t y j s k i , a r m e ń s k i i s y r y j s k o - w s c h o d n i c z y li p e r s k i (W . d e V rie s. Ot iente crisiiano ieri e oggi, Rzym 1949. s. 14); b) ryt a lek san d ry jsk i, an tio c h e ń sk i (w schod nio i zach o d n io -sy ry jsk i), arm eń sk i i bizantyjski (M. G o r d i l lo . Com pendium tlteologiae orientalis, Rzym '1950. s. 4 -5 i IX): c) ryt b izantyjski, a rm eń sk i, an tio c h e ń sk i, chaldejski i alek san d ry jsk i (N. E d e lb y , Liturgikon. „Messbuch" der byzantinischen Kirche, R e cklinghausen 1967,s. 16); d ) ryt egipski czyli a le k sa n d ryjski. syryjski czyli an tio c h e ń sk i, arm eń sk i i bizantyjski (C. K u c h a r e k , The byzantine-slav L itu rg y o f St. John Chrysostom . Its Origin a n d Evolution. A llendale 1971, s. 1X0). W reszcie na terenie lite ra tu ry polskiej podział na ryt syryjski i alek san d ry jsk i stosuje 11. P a p r o c k i (M odlitw y liturgiczne. W: Sw. J a n C h r y z o s to m . W ybór Pism . W arszaw a 1974, s. 10-11). Jeżeli je d n a k «'ydzieli się ryt arm eń sk i ja k o od ręb n y o b rząd ek (ów g e n e ra ja k g o nazyw a C. K u c h a r e k w The byzantine-slav Liturgy, dz. cyt., s. 179), p o z o sta n ą trzy ty lk o ryty ja k o najczęściej w ym ieniane przez badaczy: a lek san d ry jsk i, a n tio ch eń sk i i syryjsko- chaldejski. T o w szystko o d n o si się je d n a k d o p o d ziału rytów ja k o takich.
T y pologią a n a fo r ja k o tak ich zajm u ją się n a to m ia st L. L ig i e r i A. R a e s. L. L ig ie r d o k o n u je w' sw oim dziele Tlieologia cl liturgia S S . Eucharistiae, (dz. cyt., s. 72) p o d z ia łu w schodnich a n a fo r na typ a n tio c h e ń ski. d o k tórych zalicza a n a fo ry bizan ty jsk ie i arm eń sk ie, typ egipski czyli alek san d ry jsk i i typ syryjsko- chaldejski czyli perski. W edług tego podziału p rezen tu je też on tek sty a n a fo r w sw ojej książce T e x tu sselecti, d o d a ją c o so b n o a n a fo ry arm eń sk ie.
A. R a e s w m o n u m e n ta ln y m dziele P res E ucharistica w ydanym p rze z A. H iin g g i i 1. P a h l podaje typ y anafor identyczne z tym i, któ re uwzględnia ta k ż e L. L ig ie r, a więc: typ antiocheński, aleksa n d ryjski i syryjsko-cha/dejski (A. R a es, Anaphorae orientu/es. W: A . H iin g g i - 1. P a lii, P res Eucharistica, dz. cyt., s. X lll - XV). p o d a ją c jed n o cześn ie pow ody tak ieg o ro zró ż n ie n ia . T y p u nie definiuje się wg liczby alb o przy m io tó w m o d litw k ap ła ń sk ic h , k tó re w ystępują w a n a fo ra c h , ani też wg różności akcji ry tu aln y ch , b io rący ch udział w sp ra w o w a n iu o fiary o só b , lecz jed y n ie wg ró żn eg o p o rz ą d k u , któ ry w an a fo rz e zajm ują m odlitw y k ap łań sk ie. W szędzie tam , gdzie po d ialo g u w stępnym pierw sze m iejsce przysługuje m odlitw ie dziękczynnej, to chw ała za stw o rzen ie w szechśw iata i za o d k u p ie n ie ro d zaju ludzkiego o d d a w a n a jest Bogu O jcu. N astępne m odlitw y m ianow icie: słowa u sta n o w ien ia E u ch ary stii, an a m n e z a , epikleza i m odlitw a w staw iennicza są uło żo n e w tro ja k i sp o só b , ja k to w idać najlepiej w a n a fo ra c h z IV w ieku, zap isan y ch wg tradycji a lek san d ry jsk iej, an tio ch eń sk iej (z K a p a d o c ja ) i Syrii W schodniej. P ochodzenie geo g raficzn e tych trzech typów nie p rzesz k o d ziło , aby n p. pew ne a n a fo ry typu a n tio c h e ń sk ie g o rozp rz estrzen iły się nie tylko u w szystkich O re k ó w , G ru z in ó w , Słow ian, R u m u n ó w , W ęgrów czy A lb ań czy k ó w , zostały przyjęte także w śród A rm eńczyków , K o p tó w i E tiopczyków (p o r. A. R a e s , A naphorae orientates, dz. cyt., s. 99).
[ 5 ] ANAFORY 7 5
T a b e la 1.
STRUK TURA W S C H O D N IC H A NAFOR
Anafora typ« syryjsko- -chaldejsk.
- D ialog przed „Prefacją“ - M odlitw a przed „Święty“
- W prow adzenie do „Świę ty “ i odpow iedź ludu - „Święty“ - M odlitw a po „Święty“ - D oksologia - A nam neza (?) - Epikleza - D oksologia końcow a - Am en Anafora typ« aleksandryjskiego
- D ialog przed „Prefacją“ - M odlitw a przed
„Święty“
- M odlitw a w staw ienni cza, czyli wiernych - W prow adzenie do
„Święty“ i odpow iedź ludu
- „Święty“
- M odlitw a po „Święty“ - E pikleza I
- Słowa U stanow ienia - A nam neza - E pikleza II (właściwa) - D oksologia - A m en Anafora typu antiocheńskiego
- D ialog przed „Prefacją“ - M odlitw a przed
„Święty“
- „Święty“
- M odlitw a po „Święty“ - Słowa U stanow ienia - A nam neza
- Epikleza
- M odlitw a w staw ienni cza
- D oksologia - Am en
N ajstarsze anafory notow ane są po śró d an a fo r typu syryjsko-chaldejskiego. Od nich też rozpoczniem y om ów ienie dziękczynienia. Rozważym y następnie dziękczynie nie w typie an afo r aleksandryjskich, by w końcu przejść do zastanow ienia się nad form ą dziękczynienia w typie anafory antiocheńskiej.
1. Anafora typu syryjsko-chaldejskiego albo wschodniosyryjskiego
D o typu syryjskc>-chaldejskiego należy a n a fo ra znana pod nazwą Anafora A posto
łów Addaja i M ari. Święci A ddaj i M ari uchodzą zgodnie z tradycję za najstarszych
A postołów Syrii i Persji. W edług najstarszej historii chrześcijaństw a, Edessa, gdzie się zrodziła liturgia A d d aja i M ari, nie była zw iązana z A ntiochią, lecz raczej z C ezareą i z P o n tu s w obecnej Azji M niejszej ja k o z Kościołem m acierzystym . Edessa była silnym ośrodkiem sem ickich tradycji kulturow ych, a jednocześnie znajdow ała się pod pew nym wpływem k u ltury helleńskiej. T o wszystko zadecydow ało o ostatecznym kształcie anafory A ddaja i M a ri}6
A nafora Apostołów Addaja i M ari jest uw ażana za najstarszą spośród zachow anych
pisem nych m an u sk ry p tó w .37 J a k w spom niano, a n afo ra ta należy więc d o nastarszych m odlitw eucharystycznych. C harakterystyczne dla tego ty p u an a fo r jest niekiedy spotykany b ra k anam nezy i słów ustanow ienia E ucharystii we właściwym tego słowa znaczeniu. E pikleza n atom iast znajduje się na końcu anafory.
Dziękczynienie w A nafor ze Apostołów Addaja i M ari zw raca się do trójjedynego Boga. D ziękuje się, albo lepiej na w zór m odlitw żydow skich oddaje się chwałę Bogu i wysławia się G o za Jego Im ię, wysławia się Boga, który w swojej dobroci stw orzył świat i m ieszkańców tej ziemi. W ychw ala się Boga za przyniesione ludziom zbawienie, które staje się wynikiem Jego wielkiego m iłosierdzia w stosunku do ludzi.
T a dziękczynna m odlitw a w yraźnie o charakterze teologicznym przypom ina form ę i sposób m odlitew nego w yrażania myśli znanego nam z m odlitw żydowskich.
56 C. K u c h a r e k , The byzanline-slav L itu rg y, dz. cyt., s. 167.
37 N ajstarszy zach o w an y d o k u m e n t liturgii perskiej w ydaje się być frag m en tem a n a fo ry i jest obecnie przechow yw any w British M useum p o d nr. k at. MS. Brit. M us. A dd. 14669 п.; tekst zob. A. R a e s. Anaphorae orientales, dz. cyt., s. 375-380 i L. L ig ie r, Textus selecti, dz. cyt., s. 69-75.
D ZIĘ K C ZY N IEN IE W T R Z E C H G Ł Ó W N Y C H TY PACH W S C H O D N IC H AN AFOR
T a b e la 2.
Syryjsko-chaldejski (Addaj i M ari)
D ziękczynienie = M odlitw a pochw alna za Imię Boże
za stw orzenie św iata i m ieszkańców ziemi za odkupienie - znak m iłosierdzia Bożego
Aleksandryjski
Dziękczynienie podzielone na dwie części:
- n a początek anafory
- p o m odl. wstawienniczej przed „Sanctus“
Tem aty:
- stw orzenie wszystkich rzeczy - stw orzenie człowieka n a obraz i
p odobieństw o Boże
- odkupienie przez Jezusa Chr. - udział ludzi w m ądrości i jasności
Bożej
św. Jakuba
- za Stw orzyciela rzeczy w idzialnych i nie wid z. - za źródło życia - za nieśm iertelność - za całe stworzenie - za odkupienie przez zesła
nie Syna Swego (G al 4,4-6)
Antiocheński
T
św. B azylegoza praw dziw ego Boga za poznanie praw dy za Stwórcę
za to , że Bóg przem ów ił przez swoje Słowo - Je zusa C hrystusa (H ebr
1, 1)
św. Jana Chrysostoma
D zięki Bogu, że On jest - niew ypow iedziany - niezgłębiony - niew idzialny
- niepojęty
za wieczne istnienie Bo ga i Jego niezm ienność za Jedynego Jego Syna za Jego D ucha św. za pow ołanie z nieist nienia do bytu
za O dkupienie (J 3,16) za niezliczone d o b ro dziejstw a Boże za tę liturgię
O ddaw anie chwały Im ieniow i Bożemu, składane podziękow anie Bogu za stw orzenie przyw ołują na pam ięć pierwsze błogosław ieństw o żydow skiego S zem a Izrael. O gólni kow e tylko w spom nienie zbaw ienia jest także sem ickiego typow o c h arak teru .
Po odm ów ieniu „Święty“ składa się Bogu ponow nie dziękczynienie, wyliczając pow ody do wdzięczności:
„I ze w szystkim i tym i m o cam i niebieskim i dzięki Ci sk ła d am y , my słudzy T w oi. d elik atn i, słabi i ch orzy, poniew aż o k azałeś n a m ła sk ę , k tó rej się nie d a o d p łacić: p o n ie w a ż o b d arzy łeś nas ludzką n a tu rą , ab y ożywić n as sw oim b oskim tchnieniem : p o n iew aż wywyższyłeś naszą p o k o rę , o d b u d o w ałeś naszą ru in ę i ożyw iłeś naszą śm iertelność, d aro w ałeś nam nasze w iny i uspraw iedliw iłeś nasze p rzestęp stw o , ośw ieciłeś naszą inteligencję, pognębiłeś. P an ie, nasz Boże, naszych p rzeciw n ik ó w i pozw oliłeś zatry u m fo w a ć naszej słabej n a tu rz e dzięki m iłosierdziu T w ojej n iep rzeb ran ej łask aw o ści".38
I w racając do znanego nam ju ż stylu, kończy tę m odlitw ę, uogólniając pow ody dziękczynienia, tak charakterystycznym i dla liturgii żydowskiej słowami:
38 A. R a e s. A naphorae oriciuales. dz. cyt., s. 377; L. L ig ie r , T exlus selecii, dz. cyt., s. 71.
[5] A N A F O R Y 77
„Z po w o d u Tw ojej po m o cy zaw sze nam okazyw anej i łask T w oich przynosim y C i h y m n y , chw ałę, w yznanie i ad o racje, teraz i zaw sze i n a w ieki w ieków “ .39
2. Anafory typu aleksandryjskiego
Z tego typu an afo r uwzględnim y tzw. A m fo r ę M arka Ewangelisty i inną 7.Eucholo-
gionu Serapiona. S tru k tu ra Anafory M arka Ewangelisty przedstaw ia się następująco:
1) D ziękczynienie na początku anafory
2) Pierwsza m odlitw a z uwzględnieniem ofiary, którą to m odlitw ę m ożna nazwać preepiklezą
3) Liczne wezwania modlitwy wstawienniczej (m odlitwy wiernych) i kom m em o- racji zakończonych słow am i, k tóre się pow ołują na O fiarę i bezpośrednio przy g o to wują do epiklezy
4) D ziękczynienie prow adzące w prost do śpiew u „Święty“ 5) Epikleza I
6) Słowa U stanow ienia E ucharystii 7) A nam neza
8) E pikleza II ja k o prośba o przem ianę darów i uczestników Eucharystii 9) D oksologia.40
W edług L. Bouyera. an a fo ra ta um ieszcza na początku rozszerzone dziękczynienie (1) i (4) i jest jedynie p rz erw an a m odlitw ą wiernych (2) i (3). Dziękczynienie prow adzi w prost do śpiewu „Święty“. W dziękczynieniu składanym Bogu w A naforze M arka
Ewangelisty zaznaczają się znane nam już tem aty z liturgii żydowskiej, tzn. stw orzenia
i zbaw ienia. Człowiek stw orzony na obraz i podobieństw o Boże uległ upadkow i grzechow em u, ale dzięki zbaw czem u wcieleniu się C hrystusa został na now o p o d n ie siony do pierw otnej godności i został dopuszczony do udziału w m ądrości i jasności Bożej.
Po ponow nym podjęciu w ątku chwały oddaw anej Bogu w centrum rozw ażań anafory znajduje się ponow nie Im ię Boże. A to jest ja k nam ju ż w iadom o znany rys charakterystyczny dla semickiej m odlitw y. K onkretnie dziękuje się, uw zględniając całą Trójcę św., przede wszystkim Bogu O jcu za:
- stw orzenie człowieka na obraz i podobieństw o Boże - za d a r raju i jego rozkosze
- za niepogardzenie człowiekiem i nieopuszczenie go
- za pow ołanie poprzez Praw o i P ro ro k ó w (a więc Stary T estam ent)
- za uform ow anie i odnow ienie tego S akram entu (tu natom iast uw zględnia się Nowy Testam ent);
dziękuje się dalej za Syna Bożego, przez którego wszystko zostało stw orzone, a przede wszystkim m ądrość i praw dziw e światło.
Za to wszystko składane są dzięki Bogu Ojcu w raz z Synem Jego Jed n o ro d zo n y m i z D uchem Sw. Z tym tak szeroko zakrojonym dziękczynieniem przynoszona jest jednocześnie ta O fiara Bogu Ojcu.
K rótko przed Sanctus (a po długich kom m em oracjach i m odlitwie w iernych) jest ponow nie Bóg uwielbiony za wszechmoc swoją i razem ze wszystkim i niebieskim i M ocam i śpiewa się Bogu hymn: Święty, Święty, Święty.
Spośród licznych an afo r typu aleksandryjskiego zasługuje na w spom nienie jeszcze jedna, a m ianowicie znajdująca się w Euchologionie Serapiona, d a to w an a na IV wiek. W tej anaforze nie występuje słow o „dziękow ać“. Bóg jest jed n ak w ychwalany w b a r dzo interesujący sposób, a mianowicie pojęciam i w ystępującym i w teologii tzw. apo- fatycznej, używającej w yrażeń zaprzeczonych na określenie przym iotów Boga. To szczególnie dziękczynienie ma zupełnie c h a rak ter teologiczny.
„G o d n e to je st i spraw iedliw e. Ciebie n iestw o rzo n y O jcze Je d n o ro d z o n e g o Je z u sa C h ry stu sa chw alić, hym ny Ci śpiew ać. C iebie w ysław iać. C hw alim y C ię, Boże n iestw o rzo n y , a. d la w szelkiej stw o rzo n ej n a tu ry niedościgły, niew ypow iedziany i niep o jęty “ .
l a m /e . A. R a e s, Anaphorac orientales. dz. cyt., s. 377: L. L ig ie r. T estu s setecii. dz. cyt., s. 71. 4" A. R a e s . Anaphorue oricnm tcs. dz. cyt., s. 101-115; tekst i s tru k tu ra zob. L. B o u y e r, 1'uchanslic. dz.
W dalszym ciągu wielbiąc Boga podobnym i pojęciam i wylicza a n a fo ra pow ody chwalby Boga:
„C hw alim y C iebie, k tó re g o p o z n a je Syn, a k tó ry przez N iego zostałeś ob jaw io n y , u k azan y i p rzed staw io n y n a tu rz e stw orzonej, C hw alim y C iebie, któ ry p o zn ajesz Syna i o b jaw iasz św iętym chw ałę w tych rzeczach, k tó re d o N iego należą, k tó ry jesteś ro zp o zn aw an y przez Tw oje z ro d z o n e Słow o, jesteś w idzialny i stajesz się z ro zu m iały d la św iętych. C hw alim y C iebie, niew idzialny O jcze, daw co nieśm iertelności, Ty jeste ś źródłem życia, źródłem św iatła, źródłem wszelkiej łaski i w szelkiej p ra w d y , k ochający ludzi i u b o g ich , k tórych jed n o czy sz w szystkich na n o w o ze so b ą , w szystkich do siebie p o ciąg asz przez naw ied zen ie T w ego u m iło w a
nego S y n a“.41
3. Anafory typu antiocheńskiego czyli zachodnio-syryjskiego
Trzy anafory tego typu m ają największe rozprzestrzenienie i znaczenie w Kościele w schodnim . Są to anafory: św. Ja k u b a , b ra ta Pańskiego, św. Bazylego z Cezarei i św. J a n a C hrysostom a. A nafory te stanow ią jednocześnie jeden z w ażniejszych etapów pow staw ania an a fo r o charakterze stałym .
Gratiarum actio')tsX w nich szeroko zakrojone, przy czym noszą wszelkie znam iona
teologiczno-chrystologicznego dziękczynienia.
a) A n a f o r a św . J a k u b a , b r a t a P a ń s k ie g o
A n afo ra nosząca imię św. Ja k u b a , b ra ta Pańskiego, pow stała w edług wszelkiego praw d o p o d o b ień stw a w okolicach Jerozolim y. Po dialogu z ludem celebrans rozpo czyna dziękczynienie:
„ G o d n e to jest i spraw iedliw e, przyzw oite i należne, C iebie chw alić, C iebie h y m n am i w ysław iać, T obie błogosław ić, cześć T o b ie o d d aw ać , T w órcy rzeczy w idzialnych i niew idzialnych dziękow ać, T o b ie , Sk arb cu d ó b r n iebieskich, ź ró d ło życia i nieśm iertelności, Boże i P anie w szy stk ieg o “.42
W dalszym ciągu opisuje M odlitw a E ucharystyczna św. J a k u b a sławę oddaw an ą Bogu przez całe stw orzenie łącznie z Jerozolim y, łącznie ze świętym i i niebieskim i M ocam i, których głosy się jednoczą śpiewając: Święty.
Niezwykle interesującą jest m odlitw a odm aw iana p o Sanctus. C hodzi w niej bow iem o odkupienie upadłej ludzkości przez Jezusa C hrystusa, czyli chodzi k o n k ret nie o ekonom ię zbaw ienia. Boży plan zbaw ienia zostaje wypełniony przez posłanie Jezusa C hrystusa na sposób, jak i go przedstaw ia św. Paweł w liście d o G alatów (4,4-6), m ianowicie że gdy nadeszła pełnia czasu posłał Bóg Syna Swego narodzonego z niew iasty i w ten sposób Bóg przyw rócił ludziom utraco n e synostw o.43
b) B iz a n ty js k a a n a fo ra . św . B a z y le g o z C e z a re i
J a k każda an a fo ra rozpoczyna się także i ta. chw albą oddaw an ą Bogu i dziękczy nieniem przy jednoczesnym wyliczeniu pow odów do tego:
„ W ład co , P a n ie Boże, O jcze w szechm ogący, g o d n e to je s t fsp raw ied liw e a T w ojej w spaniałej św iętości n ależn e, chw alić C iebie, T o b ie dzięki sk ła d a ć , C iebie w ysław iać, p o n iew aż Ty ty lk o jeste ś praw dziw ym Bogiem , T o b ie sk ła d ać o fiarę sercem sk ru szo n y m i w d u c h u p o k o ry , ofiarę n aszej ro zu m n ej służby, p o n iew aż Ty u d o stę p n iłeś n am p o z n a n ie T w ojej p raw d y . A k tó ż zdolny je st d o w ypow iedzenia Twojej p o tęg i, d o tak ieg o o p iew an ia, aby wszyscy usłyszeli T w oją ch w ałę, (k tó ż jest zd olny) do ro zsław ien ia w szystkich cu d ó w T w oich w każdym czasie? T y, k tó ry jeste ś W ład cą całego stw o rzen ia, P an ie n ieb a i ziemi i w szelkich stw o rzeń w idzialnych i niew idzialnych, k tó ry siedzisz n a tro n ie chw ały i głębiny o g ląd asz, nie m ający p o c z ą tk u , k tó ry nie m ożesz być w idzialny, a n i p o jęty , a n i o g arn ięty , p o zo stający niezm ienny. O jcze P a n a N aszego Je z u sa C h ry stu sa , w ielkiego Boga i Z baw iciela, nadziei n a sz e j...“44
4i A. R a e s, A naphorae orientales, dz. cyt., s. 129; L. L ig ie r , Textus selecti, dz. cyt., s. 94. 4- A. R a e s, A naphorae orientales, dz. cyt., s. 145; L. L ig ie r , Textus selecti, dz. cy t., s. 35.
4-’ M. A r r a n z , L ’économ ie du salut dans la pr'tère du „Post-Sanctus" des anaphores de type antiochéen. W: L 'économ ie du salut dans ta liturgie. C onférences S ainte-Serge X V Ile Sem aine d ’études liturgiques, Rzym
1982, s. 29-57.
[5] A N A F O R Y 79 Tekst powyższy, zaw ierający treść dziękczynienia, jak i teksty m odlitw po „Święty" są bogate w cytaty Pism a św. N aw iązuje m .in. do tekstu ż listu do Rzym ian (12,1) rationabile hoc obseąuium - naw ołując do złożenia Bogu rozum nej służby. W m odlitw ie po Sanctus nazywa a n afo ra św. Bazylego W ielkiego Jezusa Słowem Bożym, a w ten sposób naw iązuje do ekonom ii zbaw ienia, ja k ją w idział list do H ebrajczyków (1,1 n). W anaforze jest oprócz tego p odkreślona świętość, do której są wezwani wszyscy ludzie. D latego też i epikleza naw iązuje do tej myśli, prosząc o zesła nie D ucha św. na uczestników Eucharystii i na te dary, aby je Bóg pobłogosław ił i uświęcił i okazał chleb ten Ciałem Pana i Boga i Zbawiciela naszego Jezusa C hry stusa. A kielich ten sam ą najczcigodniejszą Krwią Pana i Boga i Zbaw iciela Naszego Jezusa C hrystusa. Świętość ma prow adzić do jedności zgrom adzonych, m odli się bowiem Kościół: „Nas natom iast wszystkich, kom unikujących z jednego C hleba i Kielicha zjednocz w jedności uczestnictw a w D uchu Świętym “...45
W racając do dziękczynienia w bizantyjskiej anaforze św. Bazylego, należy pow ie dzieć, że jest ono teologicznego c h a rak teru , tzn. m odlitw y dziękczynne zw racają się do Boga Ojca, chociaż dziękuje się Mu przez Jego Syna Jezusa C hrystusa. W anaforze spotykam y elementy liturgii nabożeństw żydow skich szczególnie właśnie w części teologicznej dziękczynienia, np. podziękow anie za stw orzenie św iata w idzialnego i niew idzialnego, za życie i za odkupienie.
c) A n a f o r a św . J a n a C h r y s o s to m a
A nafora, ciesząca się najw iększym rozprzestrzenieniem i użyciem we wszystkich Kościołach praw osław nych, jest najczęściej celebrow ana w ciągu roku. Po zwykłym dialogu z wiernym i m odli się kapłan: „G odne to jest i spraw iedliw e T obie przynosić chwalę. Tobie dziękow ać, hołd Ci oddaw ać na każdym miejscu Twego p a n o w a n ia .“46 Zaraz na wstępie są wyliczane m otywy chw alby i dziękczynienia: „Bo Ty jesteś Bogiem niew ypow iedzialnym , niezgłębionym , niew idzialnym , niepojętym , zawsze istniejący i pozostający niezm ienny. Ty i Twój Je d n o ro d zo n y Syn i D uch Św .“
Zaznacza się tu w yraźnie trzy Osoby Boskie, ja k o że najpierw dziękuje się i wielbi Boga Ojca, zaznaczając że cechy przysługujące Bogu Ojcu należą się także Jego Synowi jak i D uchow i Sw. Jest to z pew nością zw rot pom yślany przeciw ko herezjom trynitarnym . D alsze słowa anafory naw iązują do m om entu stw orzenia i odkupienia przez Jezusa C hrystusa: „Ty nas pow ołałeś z nieistnienia do bytu i kiedy upadliśm y, podniosłeś nas na now o, i nie zaprzestałeś czynić wszystkiego, aby nas doprow adzić do nieba, by nam darow ać przyszłe Twoje K rólestw o“.
„Za to wszystko dziękujem y Ci i Twem u Jed n o ro d zo n em u Synowi i Twem u D uchow i Świętemu. Za wszystkie dobrodziejstw a Twoje, które znamy i za te, których nie znam y, za rzeczy widzialne i ukryte, którym i nas darzysz.“47
Bóg jest niepojęty nie tylko w swoim istnieniu ale również i w swoich dob ro d ziej stwach. E ucharystia jest m .in. p am iątk ą Bożych dobrodziejstw , za które człowiek składa Bogu dzięki.
A nafora św. Ja n a C hrysostom a nie przestaje w yrażać Bogu wdzięczności za wszystko i oto przechodząc do Sanctus jeszcze raz składa dzięki, tym razem za tę służbę, k tórą Bóg raczy przyjąć z rąk naszych.
B ezpośrednio po Św ięty w raca an afo ra do ekonom ii zbaw ienia, k tó rą Bóg reali zuje przez Syna Swego, poniew aż „tak Bóg um iłow ał świat, że swego jed n o ro d zo n eg o Syna dał, aby każdy, kto wierzy w Niego, nie zginął, ale m iał życie wieczne“. Ten m om ent wdzięczności, naw iązujący do ekonom ii zbaw ienia, jest zaczerpnięty z E w an gelii św. Jan a ( 3 ,16)48. T ak więc tu om aw iana an afo ra i inne typu antiocheńskiego nawiązują do różnych miejsc Pism a św. i różnych m otyw ów ekonom ii zbawienia: anafora św. Jak u b a ma za główny m otyw posłanie Syna Bożego na świat w'g listu do
T am że. s. 239. J" T am że. s. 225. Jr T am że. s. 225.
