S tu d ia Teologiczne 2 (1984)
K S. JA N G R A JEW SK I
TERMINOLOGIA MODLITWY W BIBLII
T r e ś ć : W prow adzenie; I. O k reślen ia stosow ane w S ta ry m T estam encie: I I. T erm in y w y stę p u jąc e w N ow ym T estam encie; Z akończenie.
W PROW AD ZEN IE
Term iny biblijne nie są jedynie beztreściowymi dźwiękami, ale zna kam i w yrażającym i głęboką tre ś ć .1 Zapoznanie się z term inam i modlitwy pomoże zatem lepiej poznać natu rę modlitwy, jej różnorodność, a nawet podstaw y teologiczne i etapy rozwoju.
W związku z bogactwem term inów , w yrażeń i określeń odnoszą cych się do modlitwy, jakie stw ierdzam y w Piśmie św., omówimy szcze gółowo najpierw terminologię stosowaną w Starym Testamencie, następ- pnie zaś — w Nowym. Rozgraniczenie to pozwoli jednocześnie uchwycie rozwój m odlitw y zarówno pod względem jej form y jak i treści.
I. O K R EŚLEN IA STOSOW ANE W STA RYM TESTA M EN CIE
W Starym Testamencie do w yrażeń ogólnych oznaczających wszelką m odlitw ę należy przede w szystkim hebrajski czasownik palal, (w formie H itpael) i pokrew ny jem u rzeczownik tefila h . * Trudno jest określić etymologię pierw iastka słownego pil. Zdaniem większość5 egzegetów pier w iastek ten przypom ina o stosowanym w pogańskim otoczeniu Izraela zwyczaju czynienia nacięć przy modlitwie, zapewne w celu zwrócenia
1 P o r. S. Ł a c h , T e r m in y w P salm ach na o kreślen ie m o d litw y , W: W a rsza w
s k ie stu d ia bib lijn e, W arszaw a 1976, s. 64.
uwagi b óstw a.3 Brak jednak biblijnych tekstów na potwierdzenie tego znaczenia rdzenia pil W jednym miejscu Starego Testam entu, które mówi o tego rodzaju kulcie Baala (I K ri 18,28), słowo to nie jest uży wane. Dlatego też niektórzy egzegeci podają w wątpliwość wymienioną etym ologię.4 Czasownik palal, w ystępujący często w Psałterzu, spoty kam y w dwóch konstrukcjach: w połączeniu z et i z przyim kiem be - cad. W połączeniu z el czasownik palal wskazuje, że modlący zwraca się do Boga, z be-cad — że psalm ista modli się za kogoś innego. Samo w yra żenie hitpallel nie określa jeszcze rodzaju modlitwy. Do ustalenia ro dzaju modlitw y trzeba posłużyć się jeszcze innym i kryteriam i, jak kom pozycja czy treść. Rzeczownik tefillah w ystępuje również bardzo często w Psałterzu (np. Ps 4,2; 6,10; 17,1; 39,10; 42,9; 54,4 itp.)
Innym w yrażeniem ogólnym na określenie różnego rodzaju modlitw jest słowo gara które w ystępuje w Biblii 730 razy (q. 661 razy, ni. 62 razy, pu. 7 ra z y ).6 Słowo gara znaczy tyle co: „wołać”, „wzywać” Odnosi się ono zarówno do Boga (w sensie modlitwy) jak też i do czło wieka (w sensie zwykłego wołania, przyzywania). Wyłącznie oznacza
tylko w tedy modlitwę, gdy łączy się z określeniem beśem JHW H (np Ps 105,1) czy z innym wyrazem śem np. P s 99,66). Czasownik gara’ m o że oznaczać albo modlitwę uwielbienia, albo błagalną zarówno jakiejś jednostki (Ps 3,5; 4,2 itp.) jak i całego narodu (Ps 79,6; 80,19).
Następnym term inem używ anym w S tarym Testamencie na określe nie modlitw y jest słowo atar, które etymologicznie oznacza praw dopo dobnie akt o fia ry .6 W ystępuje ono w Im perfectum Qal albo z przyim kiem
el (Wj 8,26; 10,10) lub z l* w znaczeniu modlić się za kogoś (Rdz 25,21).
Zachodzi również ów pierw iastek w formie Nifal w P erfectum czy Infi- nitivus absolutus w znaczeniu pozwolić się komuś uprosić, czy w ysłu chać kogoś (Rdz 25,21). Również w Hifil rdzeń tr m a znaczenie prosić Boga, modlić się (np. Wj 8,4).
Istnieje jeszcze inne w yrażenie ogólne określające różne rodzaje m odlitwy: śhh. Pierw iastek ten w formie H itpael oznacza upadanie na tw arz, które towarzyszyło prawdopodobnie każdej modlitwie. Opinia ta jest Jjednak przedm iotem dyskusji wśród uczonych,-7 Znają też autorzy natchnieni postawę stojącą przy modlitwie z w yciągniętym i rękami (por Ps 28,2) czy też klęczącą przed Bogiem (por. Ps 95,6).
8 L. S t a c h o w i a k , M o d litw a w P iśm ie św ., A K 328 (1963), s. 301. 4 P o r. J. H e r m a n n , euchom ai C, ThW N, t. 2, s. 789.
6 P or. C.J. L a b u s c h a g n e , gr ru fe n , THAT, t. 2, s. 666; L. K o e h 1 e r __
W. B a u m g a r t n e r , L e x ic o n in V eteris T e sta m e n ti L ibros, L eid en 1958, s. 849; G. L i s o w s k y , K o n k o rd a n z zu m h ebräischen A lte n T e sta m e n t S tu ttg a r tt 19822 s’
1269. ’ ‘
6 T akie znaczenie m a te n te rm in w ję z y k u a ra b sk im oraz ja k się w y d a je n iek ied y w h e b ra jsk im (zw łaszcza w hifil): por. n p Wj 8,4.25” — L. S t a c h o w i a k a rt. cyt., s. 301.
7 Por. S. Ł a c h , T e r m in y w P salm ach n a o kreślen ie m o d litw y , a r t. cyt., s. 65, por. L. K o e h 1 e r-W . B a u m a f t n e r, dz. cyt., s. 959.
Oprócz wymienionych wyżej term inów ogólnych, oznaczających wszel ką modlitwę, w Starym Testamencie spotykam y term iny szczegółowe, zaczerpnięte z życia dla oznaczenia tylko jednego rodzaju modlitw y jak uwielbienie, prośbę czy przebłaganie. Term inem podstawowym na okreś lenie uw ielbienia Boga jest pierw iastek hll (chwalić), który w Piel ozna cza obowiązek wielbienia B oga.8 Term in ten znalazł swe miejsce w P sałterzu (por. Ps 22,24; 113,11; 117,1 itp) i od niego pochodzi słowo A lleluja (chwalcie Jahwe). Od rdzenia hll wywodzi śię rzeczownik
t ehillah służący na oznaczenie modlitw y pochwalnej (np. P s 34,2; 35,28;
40,4).
Również czasownik zamar (śpiewać) w ystępuje niejednokrotnie w Biblii w sensie modlitwy, w ychw alania Boga (Ps 7,7; 75,10; 147,7). Cza sami łączy się on bezpośrednio z im ieniem Jahw e poprzedzonym ,przez zaimek le (np. 27,6).
Niekiedy autorzy Starego Testam entu posługują się dla w ezw ania do uwielbienia Boga gram atyczną form ą Iussivu od rdzenia m r (mó wić) 9 czy ngd (zw iastow ać)10 czy wreszcie gil (cieszyć się).11 Pierw iastki słowne zkr i jd c w form ie Hifl oraz slm w formie Piel w niektórych
tekstach m ają także znaczenie uw ielbienia.12
Inną grupę term inów szczegółowych modlitw y stanowią w yrażenia próśb narzekań i wołań do Boga. Znaczenie próśb m ają takie czasowni ki jak sal (prosić),13 daras lub bagas (poszukiw ać).1S Ponieważ
prośbom niejednokrotnie tow arzyszyły różne wzdychania i jęki, dlatego na oznaczenie modlitw y używano słów w yrażająych krzyk (np. z cq, s°q,
sw c). Ponadto należy wymienić tu czasowniki takie jak jęczeć anah (por).
Ps 31,11), szlochać hamah (Ps 43,5; 46,4.7) i płakać bakah (por. Ps 78,64). Podobnie zresztą w ystępują form y rzeczownikowe w yrażające prośby względem Boga. Są nim: krzyk (secagah, wołanie \(śewa°, śoa, śua°), jęk
(anahah, szlochanie hamön), płacz beki).
W końcu, na oznaczenie przebłagania, zostały użyte w S tarym Testa mencie słowa przeprosin i prośby o łaskawość. Na szczególną uwagę
zasługuje tu czasownik hanan, który w formie H itpael znaczy: „prosić o przebłaganie” (por. Ps 142,2). 16 Od pierw iastka hnn wywodzą się rze czowniki oznaczające modlitwę przebłagalną: hänüm m i t ehinnah. Psalm y pokutne używ ają (a zwłaszcza Ps 51) wielu (innych słów na oznacznie modlitwy. Można tu wymienić takie jak: m eheh (zgładź), kabbeseni (obmyj się), tahäreni (oczyść się) itp.
8 P or. C. W e s t e r m a n n, hll pi. loben, TH AT, t. 1, s. 498. 8 P or. H. H. S c h m i d, m r sagen, TH AT, t. I, s. 211.
10 Por. C. W e s t e r m a n n , ng d hi. m itte ü e n , TH A T II, t, 2, s. 31—37.
11 Por. J. B e r g m a n - H . R i n g a r e n , gjl g üah, THAT, t. 1, 8/9, (1973), s. 1013. 11 Por. J. B e r g m a n - H . R i n g a r e n, gjl giläh, THAT, t. 1, 8/9, (1973) s. 1013.
jd e rke n n en , THAT, t. 1, s. 682.
13 P o r. G. G e r l e m a n , S Z fra g en , b itte n , THAT, t. 2. s. 842; S. Ł a c h , a rt, cyt., s. 67.
14 Por. G. G e r l e m a n - E. R u p r e c h t , drś fra g e n nach, TH AT, t. 1. s, 460. 18 P or. G. G e r l e m a n , bq$ pi. suchen, THAT, t. 1, s. 335.
S eptuagita nie wniosła do teologii m odlitw y nowych istotnych ele m entów. Przyczyniła się raczej do ujednostajnienia term inologii mod litwy. Czasownik atar i palal zostały przetłum aczone na proseuchomai lub euchomaj. Inne zaś term iny zachowały semicki k o lo ry t.17
Na podstawie powyższych danych można stw ierdzić w S tarym Tes- temencie w sposób szczególny w Psałterzu, bogactwo term nów uży tych na określenie m odlitwy. Jedne z tych term inów m ają charakter ogólny, inne zaś szczegółowy i oznaczają tylko pewnego rodzaju m odlit wy jak uwielbienie, prośbę czy przebłaganie!. N aw et takie czasowniki jak amar czy zakar, które nie m ają podstawowego znaczenia modlitwy, w pew nych tekstach to znaczenie przyjm ują. Analiza filogiczna okreś leń modlitwy wskazuje również, że każda modlitwa jest jakim ś dialo giem człowieka z Bogiem oraz pokorną wobec niego postawą.
II. TERM IN Y UŻYW ANE W NOWYM TESTA M EN CIE
W Nowym Testamencie istnieje rów nież cały szereg term inów , w y ra żeń i określeń odnoszących się do m o d litw y .ią
Podstaw owym i zarazem ogólnym term inem w skazującym na jaki kolwiek kontakt m odlitew ny z Bogiem jest czasownik proseuchomai. Etymologia tego czasownika nie jest pewna. Być może ma on jakiś zwią zek z ofiarą składaną bożkom w celu uzyskania ich pomocy w trudnych sytuacjach życiowych. W literatu rze hellenistycznej można bowiem znaleźć szereg przykładów zanoszenia m odlitw y podczas składania o fia r.19 W arto przy tym zaznaczyć, że chodzi tu praw ie wyłącznie o m odlitw y-prośby dotyczące spraw m aterialnych. U A rystotelesa, Platona i Herodota czas- sownik proseuchomai spotykam y jednak w znaczeniu „oddawać cześć”. 29 Należy tu dodać, że chociaż autorzy Nowego Testam entu korzystali ze słownictwa św iata hellenistycznego, to nadaw ali często tem u słownictwu nową, teologiczną treść. Ponadto modlitwa Nowego Testam entu jest kon tynuacją i rozwinięciem modlitw y Starego P rzy m ierza.81 Z etymologii nie można więc wyciągać zbyt daleko idących wniosków.
Czasownik proseuchomai w tłum aczeniu polskim obejm uje wiele od cieni językowych: prosić, wymagać, błagać, wzywać, ślubować, przyrzekać
uroczyście oraz mówić cokolwiek od siebie z pew nością.22 Term in ten
17 Por. L. S t a c h o w i a k , a rt. cyt., s. 302.
18 P o r. J . Ł a c h , M o d litw a w y z n a n ie m w ia ry. W: Z p ro b le m a ty k i etosu b ib lij
nego, W arszaw a 1980, s. 114— 115.
ia P or. H. S c h o n w e i s s , p roseuchom ai, pregare, im plorare; śuchom ai,
chiedere ,pregaret p ro m e tte re so ln n e m en te , ja re u n voto; eu c h e, preghiera, voto; proseuchS, preghiera, DCB 1395.
80 P o r. J . B a n a k, M o d litw a w P iśm ie św ię ty m , M P 4 (1981) s. 72. 21 P or. X. L. D u f o u r, M odlitw a, SNT, s. 404.
** P o r. H . S c h o n w e i s s , a rt. cyt., s. 1395; Z. A b r a m o w i c z ó w n a , S ło w
n ik g recko -p o lski, t. 3, W arszaw a 1962, s. 701. 20
w ystępuje w Nowym Testamencie 85 ra z y ,23 najczęściej w pismach św. Łukasza (Ewangelia i Dzieje Apostolskie). Nieobecny jest natom iast u św. Jana; ani w Ewangelii, ani w Listach nie znalazł swego zastosowa nia. 24 Przedm iotem proseuchomai jest przede w szystkim Bóg Ojciec; następnie w niektórych tekstach term in ten odnosi się bezpośrednio do Jezusa (por. Ap 5,8; Dz 9, II. 39). Z Jezusem C hrystusem zm artw ych wstałym, określanym często ty tułem P ana (kyrios), można wejść w ży wy, bezpośredni kontakt (por. Dz 9,10; 2 Kor 12,8). I stąd modlitwa
w Kościele pierw otnym przybiera ch arakter dialogu, jest aktem kon kretnym i osobowym. Jest ona w yrazem w iary i ufności. Szczególnym tego przejaw em jest wezwanie aram ejskie Abba — „Ojcze”. 26
W yrażeniam i pokrew nym i od proseuchomai są: euchomai (prosić, żądać, przyrzekać uroczyście, czynić ślub), euche (modlitwa, ślub) oraz
proseuche (modlitwa). W yrażenia te w sposób ogólny w yrażają modlitwę
i tylko analiza konkretnych testów mogła by wskazać jej odciencie i specyfikę (por. Łk 3,21; 6,12; 19,18.28; 22,44; 23,34; Dz 1,14.24; 9,2; 10,9; 13,3).
Innym term inem określającym modlitwę jest deoviai — prosić, bła gać. W yrażeniami pokrew nym i są tu deesis, (prośba, modlitwa) oraz
prosdeomai „mieć potrzebę” 26. W grece klasycznej deomai stosuje się
zarówno do bóstwa, jak i do człowieka. Septuaginta używa tego słowa na oznaczenie „płakać”, .„błagać”. Tłumaczy go najczęściej z hebrajskie go khanan hitp. — prosić o łaskę (por. Oz 12,3; Job 19,16; 1 K ri 8,33.47). W Nowym Testamencie deomai m a dwa znaczenia: świeckie i reli gijne. W znaczeniu świeckim może oznaczać bądź form ułę grzecznościo wą (np. proszę Cię — por. Dz 8,24; 21,29) bądź w sensie prośby i błaga nia (por. 2 Kor 25,20; Dz 2,40; Gal 4,12;). W sensie religijnym deomai jest odnoszony do Boga (Ojca) lub Jezusa. Chodzi tu szczególnie o mo- dlitw ę-prośbę (np. Łk 5,12) w yrażaną niekiedy w błaganiu (por. Łk 8,28, 9,38). Czasami deomai przybiera znaczenie w staw iennictw a (np. Dz 8,24; Rz 10,1; 2 Kor 1,11), w yrażając tym samym jedność bratersk ą między chrześcijanami. Rzeczownik deesis w ystępuje często razem z w yraże niem proseuche (które m a jednak znaczenie bardziej ogólne).27 Term in
!S J. B a n a k (art. cyt.) p o d a je 86 razy ; por. W. B a u e r , W ö rterb u ch z u den
S c h r ifte n des N e u en T e sta m e n ts u n d der ü b rig e n u rc h ristlic h e n L ite r a tu r, B erlin
19716, s. 1415—1417; A. S c h m o l l e r, H a n d ko n k o rd a n z zu m G riechischen N euen
T esta m e n t, S tu ttg a r t 1973 15, s. 436—437.
24 G dzie tr a k tu je się o m o d litw ie C h ry stu sa (n)p. J II, 41; 17, I), są u ży te w y raż en ia „m ów ienia”, „rozm ow y”. Je d y n y m znakiem ze w n ętrzn y m je st tu w zn ie sienie oczu do nieba. N ieobecość te rm in u p roseuchom ai u J a n a w sk a z u je n a jego specyficzną teologię: Je zu s je st w ciągłym k o n ta k c ie z Bogem ; m o d litw a nie m a specjalnego oddzielnego a k tu ; całe życie Je z u sa je s t m o d litw ą!'
28 B ędzie o ty m szerzej m ow a w dalszej części pracy.
26 P or. H. S c h ö n w e i s s, deom ai, chiedere, pregare, deess, richiesta, preg-
hera, prosdeom ai, a vare biosogno, DCB, s. 1393—1395.
prosdeomai — mieć potrzebę — w ystępuje tylko jeden raz (Dz 17,25) i
podkreśla samowystarczalność i niezależność Boga.
Jeszcze inny term in używ any dość często na określenie modlitwy:
aiteo ■—• prosić, uprosić. W pismach now otestam entalnych w ystępuje on 70 r a z y .28 W kontekście świeckim form a gram atyczna m edialna (item ai) stosowana jest praw ie wyłącznie do osób wyższej rangi por. Mt 14:,7; 27,20; Łk 23,23; Dz 9,2) i przybiera tym samym oficjalny c h a ra k te r.21 Na płaszczyźnie religijnej aiteo jest aktem prośby skierowanej do Boga Na takie znaczenie wskazuje paralelizm z omówionym już czasownikiem
proseuchomai (por Mt 11,24; Col 1,9). Term in aiteo w yraża pewność, że
prośba zostanie w ysłuchana.30 Owa pewność pozytywnego skutku prośby w ynika z faktu „poszukiwania” rozumianego w Biblii jako postawy. „Proście a będzie wam dane; szukajcie a znajdziecie; kołaczcie a otworzą w am ” (Mt 7,1). Term inam i pokrew nym i czasownika aiteo są: aitema (prośba, modlitwa — por. Flp 4,6; I J 5,15), apiteo (domgać się, żądać — por. Łk 6,30; 12,20), exaiteomai (żądać, domagać się — por. Łk 22,31) oraz paraiteomai (zaklinać, błagać, odwoływać się — )por. Łk 14,18; Dz 25,11).
N astępny term in erotao (prosić), w odróżnieniu od aiteo, ma charak te r bardziej intym ny. W zastosowaniu do m odlitw y term inem tym ze
szczególnym upodobaniem posługuje się św. Jan. „U Jana zarówno Jezusa, używ ają właśnie czasownika erotao”. 31 Poza Biblią czasownik ten w znaczeniu „prosić” nie występuje.
Inne wyrażenie — gonypeteo (czcić na kolanach, uwielbiać) — w y raża modlitwę intensyw ną. U Greków gonypeteo oznaczało akt niewol nika wobec swego władcy. W sensie religijnym znaczyło m odlitw ę za noszoną ku określonym bożkom. Czasownik gonypeteo w Nowym Tes tam encie m a kilka odcieni znaczeniow ych.32 W pewnych tekstach w y ra ża lęk, respekt i hołd -składany Królowi (por. Mk 15,19), Sędziemu (Rz 14,11) i kosmicznemu P anu (Flp 2,10). Szczególne znaczenie gonypeteo znajdujem y u Łk 5,8 gdzie w yraża pokorną postawę wobec łaski, której udziela Jezus. W wielu miejscach term in gonypeteo zostaje użyty dla wyrażenia gestu towarzyszącego modlitwie (por. Ł k 22,41; Dz 7,60; 9,40).
Znaczeniowo podobny do term inu gonypeteo jest term in proskyńeo — czcić, wielbić na kolan ach .33 Wywodzi się on prawdopodobnie od sło
28 N iem al ró w n e rozm ieszczenie w ew an g eliach ; rza d k o w y stę p u je u św P aw ła; nie w y stę p u je w cale w lista c h p a sto ra ln y c h , w liście do H eb rajczy k ó w i'A p o k a lipsie.
:: P or. H. S c h o n w e i s s , aiteo dom andare, chiedere, esigere, pretendere:
dtem a, preghiera, richiest.a; apaitśo, reclam are, richiedere indietro; e za ite o m a i, esigere per se, chiedere en ergicam ente; p a ra iteo m a i, ev ita re eon un a scusa, scon- g u ra re, respingere, DCB, s. 1389.
30 P or. M t 6,8; 18,19; 21,22; J 14,13; 15,7.16; 16,23.
31 Cyt. J. B a n a k , M o d litw a w P iśm ie św ię ty m , M P 4 (1981) s. 73.
32 P or. H. S c h o n w e i s s , gonypeteo, ve n era re in ginocchio, DCB, s. 1393. ,s Por. J. P r a d o , P reghiera, EB 5, 864.
wa „całować”. W świecie greckim znany był zwyczaj całowania ziemi {której oddawano cześć boską) czy też obrazu bożka. N astępnie proskynéo znaczyło u Greków akt w ew nętrzny hołd składanego bożkom czy też rzymskiemu w ład cy .34 W Nowym Testamencie proskynéo jaw i się 59 razy (z tego 24 razy w Apokalipsie, 11 razy u św. Jana i 9 razy u św. Mateusza). Term in ten odnosi się jedynie do Boga (Ojca) lub Chrystusa. Teksty Dz 10,25 i Ap 19,10 wskazują, że przedm iotem proskynéo nie mo że być nikt inny, ani apostołowie, ani byty niebieskie. Czasownik
proskynéo odniesiony do Jezusa podkreśla, że On jest K rólem (Mt 2,2),
Panem (Mt 8,2), Synem Bożym (Mt 14,33) i że może działać z mocą Bożą (Mt 14,33; Mk 5,6; 15,19). W Mt 4,9, kiedy szatan domaga się od C hrys tu sa aktu adoracji, otrzym uje odpowiedź: „Panu Bogu swemu będziesz oddawał pokłon...” (Mt 4,10 por. Ap 9,20; 13,4.8). W yrażenie proskynéo jaw i się zatem jako postawa religijna w yrażając uwielbienie praw dziw e go Boga. Uwielbienie to ma się dokonywać w kulcie i modlitwie (por. J 12,20; Dz 8,27; 24,11). W Apoklipsie proskynéo przybiera sens m odlit wy adoracyjnej (np. Ap 4,8—11; 5,8— 10.12—14).
W arto wymienić jeszcze term in w yrażający podziękowanie w mod litwie. Jest nim czasownik eucharistéo — być wdzięcznym, dziękować, odmówić dziękczynienie. Od tego słowa pochodzi „eucharystia”. Wy rażenie eucharistéo łączy się często ze słowem m im néskom ai — wspo- mieć, przypom nieć.35 To ostatnie słowo odgrywa istotną rolę w teologii modlitwy. Do Boga zwracano się, b y „przypom niał” sobie człowieka i jego sprawy. W M agnificat mówi się, że Bóg „wspomniał (mnésthenai) na miłosierdzie” (Łk 1,54). Dobry łotr odezwał się do Jezusa na krzyżu: „Jezu wspomnij na mnie gdy wejdziesz do swego królestw a” (Łk 23,42).
Lista term inów m odlitw y w Nowym Testamencie byłaby niepełna gdyby pominąć takie w yrażenia jak: ainéo (wielbić — por. Łk 2,13),
eulogéo (wysławiać, wychwalać, błogosławić), boáo i krazo (krzyczeć).
Ze względu na to, że wskazane term iny w ystępują stosunkowo rzadko bądź też ideę m odlitw y oddają w sposób uboczny, nie będziemy ich o- m awiali zbyt szczegółowo.
Jak widzimy, w Nowym Testamencie istnieje wielkie bogactwo te r minologii dotyczącej fenomenu modlitwy. M odlitwa — to nie tylko ja kikolwiek ogólny kontakt z Bogiem (proséuchomai), ale także konkretna
i określona prośba (déomai), uwielbienie (proskynéo) i podziękowanie (eucharistéo). Ma ona różny charakter: energiczny (aitéo) intym ny
(erotáo) i intensyw ny (gonypetéo). Może w yrażać się też na zew nątrz w
różny sposób: słowami mówionymi, postawą klęczącą a naw et krzykiem
(krazo ).
34 P or. H. S c h ö n w e i s s , g onypetéo, adorare in ginoschio, (p ro sky n ëtës.
adoratore, DCB, s. 1401.
ZAKOŃCZENIE
Reasum ując to, co zostało powiedziane odnośnie terminologii m odlitw y w Piśmie św., należy stwierdzić w ielką liczbę słów użytych dla w y ra żenia dialogu człowieka z Bogiem. Zauważa się przy tym pewien rozwój, swoistą, szeroko rozum ianą ewolucję treści modlitwy. W S tarym P rzy mierzu odczuwano modlitwę nie tyle jako kontem plujące zjednoczenie z Jahw e, lecz jako akcję, jako integralną część życia każdego Izraelity. Przesunięcie akcentu w kierunku m edytacji czy kontem placji w m odlitw ie nastąpiło dopiero w czasach późniejszych, w sposób już w yraźny w No wym Testamencie.
Autorzy natchnieni przyjęli wiele słownictwa m odlitw y ze świata im współczesnego, nadając m u jednak głębszą teologiczną treść. Niektóre term iny w Biblii m ają podwójne znaczenie: świeckie i religijne, jak kolwiek niejednokrotnie jest rzeczą tru d n ą przeprowadzić linię dem ar- kacyjną oddzielającą te oba znaczenia. Tylko dokładna analiza poszcze gólnych tekstów Biblii może określić specyfikę modlitwy.
L A T E R M IN O L O G IE D E L A P R IÈ R E
R é s u m é
D ans la B ible il y a trè s g ra n d n o m b re de te rm e s q u i e x p rim e n t la p riè re e t ses aspects. D ans l ’A ncien T esta m e n t le p lu s fré q u a n ts sont: palal e t gara; d a n s le N ouveau T estam e n t: p roseüchom ai, diom ai, aitéd, erôtâo, g onypetéo et ainéô.
L ’A ncien T e sta m e n t co n n a it la p riè re to u t d ’ab o rd com m e l ’actio n , com m e la p a r t in té g ra le de la v ie de ch a q u e d ’Isra é lite . C e tte p riè re est le d ialogu e n tré l’hom m e e t D ieu. L a p r iè r e v e rita b le est h u m le e t sincère.
D ans le N ouveau T e sta m e n t la p r iè r e re p re n d la sig n ificatio n co n tem p latif. Les a u te u rs in sp iré s o n t p ris q u elq u es te rm e s de la v ie la ïq u e en les d o n n an t p arfo is le sens relig ieu x . P lu s d 'u n e fois est dificile s é p a re r le sens relig ie u x du
