Zróżnicowanie regionalne krajów Europy Środkowo-Wschodniej i jego zmiany w latach 1995-2000

(1)

Tekst ukazal sie jako: Domanski B., Guzik R., Micek G., 2003, Zróznicowanie regionalne krajów Europy Srodkowo-Wschodniej i jego zmiany w latach 1995-2000, Biul. Kom. Przestrz. Zagosp. Kraju PAN, 204, 125-142.

Boleslaw Domanski, Robert Guzik, Grzegorz Micek

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagiellonski

Zróznicowanie regionalne krajów Europy Srodkowo-Wschodniej i jego zmiany w latach 1995-2000

Dziesiec krajów Europy Srodkowej i Wschodniej podjelo w minionej dekadzie starania o przyjecie do Unii Europejskiej. W przypadku osmiu z nich negocjacje zakonczyly sie decyzja otwierajaca im droge wstapienia do Unii w 2004 roku, kolejne moga zostac przyjete kilka lat pózniej. Jednym z istotnych celów polityki unijnej jest zmniejszanie nierównosci regionalnych, realizowane miedzy innymi za pomoca funduszy strukturalnych.

Skala oraz zmiany zróznicowan regionalnych w krajach kandydackich w okresie przedakcesyjnym nabieraja w tej sytuacji szczególnego znaczenia. Wielu autorów analizuje dysproporcje regionalne w pojedynczych panstwach (np. Nemes-Nagy 1994; Pavlinek 1995;

Buckwalter 1995; Domanski R. 1997; Rykiel 1997; Gorzelak 1998; Smith 1998; Horvath 1999; Hampl 2001; Weclawowicz 2002), rzadsze sa studia porównawcze dotyczace wiekszej liczby krajów (Carter i in. 1996; Gorzelak 1996; Blažek 1999; Tomeš, Hampl 1999; Bachtler i in. 2000; Tomeš 2001).

Podstawowym wskaznikiem poziomu rozwoju gospodarczego regionów, stosowanym takze jako kryterium dostepu do funduszy strukturalnych Celu 1 w UE, jest produkt krajowy brutto (PKB) na mieszkanca. Uwaza sie zazwyczaj, ze do porównan miedzynarodowych lepiej nadaje sie poziom PKB mierzony wedlug parytetu sily nabywczej niz wedlug kursów wymiany walut. Analize zróznicowania regionalnego Polski w porównaniu do zróznicowania innych krajów Europy przeprowadzila ostatnio na podstawie tego wskaznika T. Czyz (2001), wykorzystywali go równiez A. Behrens (2000) oraz M. Dunford i A. Smith (2000).

W niniejszym artykule podjeto analize zróznicowania regionalnego krajów Europy Srodkowej i Wschodniej kandydujacych do Unii Europejskiej na poziomie NUTS2 w oparciu o kilka cech. Jako wymiary poziomu rozwoju gospodarczego regionów w 2000 roku przyjeto:

- PKB na mieszkanca wedlug parytetu sily nabywczej,

(2)

2 - stope bezrobocia,

- uslugi dla firm (% pracujacych w posrednictwie finansowym, obsludze nieruchomosci i innych dzialalnosciach zwiazanych z prowadzeniem interesów – sekcje J i K),

- standard zycia mierzony liczba samochodów prywatnych na 1000 mieszkanców.

Pierwszym celem opracowania jest porównanie stopnia zróznicowania regionalnego w krajach Europy Srodkowo-Wschodniej i Unii Europejskiej w zakresie ww. zjawisk.

Wynikiem analizy zróznicowania w tych dziedzinach jest wyróznienie typów regionów rozwinietych i zapóznionych w krajach kandydackich w przededniu akcesji do UE. Ostatnim celem jest odpowiedz na pytanie jak procesy rozwoju w latach 1995-2000 zmienialy zróznicowanie regionalne badanych krajów.

Stopien zróznicowania regionalnego w krajach Europy Srodkowo-Wschodniej na tle krajów Unii Europejskiej

Szesc krajów kandydujacych do UE (Polska, Rumunia, Bulgaria, Wegry, Czechy, Slowacja) podzielonych jest na kilka lub kilkanascie jednostek NUTS2, mozliwe jest wiec przeprowadzenie dla nich analizy zróznicowania regionalnego na tym poziomie. Cztery pozostale (Slowenia, Estonia, Lotwa, Litwa) stanowia jednostki NUTS2 jako calosc.

Zdecydowanie najwieksze zróznicowanie w obrebie poszczególnych krajów obserwujemy w zakresie uslug dla firm, które sa dzialalnoscia zwiazana z hierarchia osadnicza, a wiec w nieproporcjonalnym stopniu skoncentrowana w glównych miastach.

Silne jest równiez zróznicowanie stopy bezrobocia i PKB, umiarkowane wskaznika motoryzacji, a bardzo male aktywnosci zawodowej (Tab. 1). J. Blažek (1999) pokazuje, ze bardzo niewielkie jest takze przestrzenne zróznicowanie plac.

Wiele krajów UE charakteryzuje silniejsze zróznicowanie bezrobocia od panstw Europy Srodkowo-Wschodniej. Dotyczy to w szczególnosci Wloch, Niemiec i Belgii.

Nierównosci wystepujace w tym zakresie w Finlandii, Holandii, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii zblizone sa do obserwowanych w Czechach, róznice na Wegrzech, Slowacji i w Bulgarii podobne do tych w Portugalii. Zróznicowanie w Polsce i Rumunii jest nizsze niz w jakimkolwiek kraju UE.

Pod wzgledem PKB na mieszkanca skala zróznicowan regionalnych w panstwach UE jest zazwyczaj mniejsza. Na tym tle zwraca uwage duza rozpietosc poziomu PKB na Slowacji, w Czechach i Rumunii, a w mniejszym stopniu równiez na Wegrzech. Polska i Bulgaria sa krajami gdzie nierównosci regionalne w tym zakresie sa niewielkie i odpowiadaja obserwowanym w Hiszpanii, Portugalii i Austrii, sa natomiast mniejsze niz w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Wloszech czy Finlandii.

(3)

Tab. 1. Zróznicowanie regionalne krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej i Unii Europejskiej na poziomie NUTS2 w 2000 roku

Srednia wielkosc

jednostki NUTS2 Wspólczynnik zmiennosci (w %)¹⁾

Kraj

Liczba jednostek

NUTS2 Powierzchnia (tys. km²)

Liczba ludnosci (mln)

Aktywnosc zawodowa

Liczba

samochodów Bezrobocie PKB Uslugi dla firm

Czechy 8 10 1,3 6 17 42 43 47

Slowacja 4 12 1,3 13 28 37 58 67

Wegry 7 13 1,5 9 15 33 31 42

Bulgaria 6 18 1,4 11 15 37 16 •

Polska 16 20 2,4 7 16 22 21 29

Rumunia 8 30 2,8 5 30 15 40 81

Belgia 11 3 0,9 8 8 50 37 •

Holandia 12 3 1,3 4 7 43 17 •

Wielka Brytania 37 7 1,6 7 21 42 28 •

Niemcy 40 9 2,1 6 8 55 24 •

Austria 9 9 0,9 3 10 25 20 32

Grecja 13 10 0,8 8 38 25 15 •

Portugalia 7 13 1,4 7 54 34 22 •

Wlochy 20 15 2,9 16 11 65 24 •

Francja ²⁾ 22 21 2,6 9 11 23 17 •

Hiszpania 18 28 2,2 11 18 43 21 •

Finlandia 6 56 0,9 10 13 44 26 •

Szwecja 8 56 1,1 4 16 29 15 33

1 stosunek odchylenia standardowego i sredniej wazonej liczba mieszkanców

2 pominieto 4 zamorskie jednostki NUTS2

Zródlo: opracowanie wlasne na podstawie International European Statistical Database (2002), Regions: Statistical Yearbook (2002).

(4)

Wysokie nasycenie samochodami spoleczenstw Europy Zachodniej sprawia, ze zróznicowania regionalne w tej dziedzinie sa niewielkie, poza najnizej rozwinietymi krajami sródziemnomorskimi. W Europie Srodkowo-Wschodniej stosunkowo male zróznicowanie wystepuje w Czechach, Polsce, Bulgarii i na Wegrzech, wieksze natomiast na Slowacji i w Rumunii (jednakze i tak zdecydowanie nizsze niz w Portugalii i Grecji).

Róznice regionalne w aktywnosci zawodowej sa wszedzie niewielkie. Nieco wieksze obserwujemy jedynie na Slowacji i w Bulgarii, Hiszpanii i Finlandii, a najwieksze we Wloszech.

Ogólnie rzecz biorac krajem o najwiekszyc h rozpietosciach regionalnych pod prawie kazdym wzgledem jest wsród krajów kandydackich Slowacja. Czechy cechuje silnie zróznicowany poziom PKB, bezrobocia i uslug dla firm, a dosc wyrównany wskaznika motoryzacji (najwieksze nasycenie wsród krajów kandydackich). Podobna sytuacje, przy mniejszej skali zróznicowan, obserwujemy na Wegrzech. Rumunie wyrózniaja najwieksze kontrasty w zakresie uslug dla firm i motoryzacji, duze w poziomie PKB, ale male w bezrobociu. Dokladnie odwrotnie jest w Bulgarii, gdzie znacznemu zróznicowaniu bezrobocia, towarzysza niewielkie róznice w poziomie PKB i motoryzacji. Polska nalezy do krajów Europy Srodkowej i Wschodniej o najmniejszym zróznicowaniu regionalnym w kazdej dziedzinie.

Interpretacja powyzszych zróznicowan nie jest mozliwa bez uwzglednienia specyfiki podzialu terytorialnego róznych krajów. Podzial na male jednostki terytorialne oraz ich duza liczba sprzyjaja wyzszym wskaznikom koncentracji (Jedut 1961; Tomeš, Hampl 1999). Z tego powodu najbardziej uzasadnione jest porównywanie krajów o podobnej liczbie i wielkosci jednostek NUTS2, np. Polski z Hiszpania lub Wlochami, Czech, Wegier i Bulgarii z Portugalia i Austria. Z tego punktu widzenia dysproporcje regionalne w Polsce ocenic mozna jako stosunkowo niewielkie, w Bulgarii jako umiarkowane, znaczne natomiast w Czechach i Rumunii, na Wegrzech i Slowacji¹.

Istotny wplyw na obraz zróznicowania regionalnego ma delimitacja regionu stolecznego, zwlaszcza jesli stolica dominuje gospodarczo w kraju, a liczba jednostek NUTS2 jest mala. Skrajny przypadek stanowi tu Slowacja, gdzie kontrast miedzy regionem bratyslawskim (obejmujacym oprócz stolicy strefe podmiejska) a reszta kraju jest wyjatkowo

1 J. Blažek (1999) i J. Tomeš (2001) pokazuja, ze przy podziale na kilkadziesiat jednostek terytorialnych zblizonych do NUTS3 zróznicowanie regionalne w Czechach i na Slowacji jest równiez wieksze niz w Polsce i na Wegrzech w zakresie bezrobocia, inwestycji zagranicznych i udzialu rolnictwa, a podobne pod wzgledem PKB i plac.

(5)

duzy. Przewaga Pragi w Czechach jest równiez bardzo widoczna, zwlaszcza w zakresie PKB, jednak ze wzgledu na generalnie wyzszy poziom rozwoju kraju nie az tak bardzo jak Bratyslawy na Slowacji. Niewielki region obejmujacy Bukareszt mniej wyróznia sie w swoim kraju niz Praga i Bratyslawa. Dominacja Budapesztu, wchodzacego w sklad nieduzego regionu Srodkowych Wegier (Kozep-Magyarorszag), jest jeszcze mniejsza, umiarkowany jest równiez dystans miedzy regionem Poludniowo-Zachodnim, obejmujacym Sofie, a reszta Bulgarii. Na tym tle przewaga rozleglego województwa mazowieckiego nad innymi regionami Polski jest zdecydowanie najmniejsza².

Analizowane rozpietosci dobrze ilustruje róznica miedzy pierwszym a drugim oraz drugim a ostatnim regionem kraju w zakresie kazdego wskaznika (Tab. 2). Widac wyraznie, ze zróznicowanie regionalne w panstwach Europy Srodkowej i Wschodniej poza regionami stolecznymi nie jest duze. Odnosi sie to w szczególnosci do Czech, Slowacji, Bulgarii, a takze Rumunii. W Polsce, jako w najwiekszym analizowanym kraju o duzych regionach, róznice w gronie 15 województw sa nieco wieksze, jeszcze wieksze obserwujemy jednak miedzy 6 regionami wegierskimi. Nawet tu jednak dysproporcje regionalne sa wyraznie mniejsze niz w wiekszosci krajów Unii Europejskiej, miedzy innymi w Hiszpanii, Wloszech, Wielkiej Brytanii, Austrii, Portugalii i Grecji (zob. Dunford, Smith 2000)³.

Warto zauwazyc, ze, podobnie jak w krajach UE, brak jest prostego zwiazku miedzy stopniem zróznicowania regionalnego a poziomem rozwoju gospodarczego krajów.

Typy regionów w Europie Srodkowo-Wschodniej

Wobec niewielkiego przestrzennego zróznicowania wskaznika aktywnosci zawodowej, a tym samym jego malej mocy dyskryminacyjnej, oraz powiazania ze stopa bezrobocia, syntetyczny wskaznik rozwoju gospodarczego regionów skonstruowano w oparciu o cztery zmienne: PKB na mieszkanca, stope bezrobocia, odsetek pracujacych w sekcjach J i K oraz liczbe samochodów na 1000 mieszkanców⁴. Analiza objeto 53 regiony NUTS2 – 49 regionów szesciu krajów dyskutowanych wyzej oraz Slowenie, Estonie, Lotwe i Litwe.

Najwyzszy poziom rozwoju w Europie Srodkowej i Wschodniej reprezentuje Praga, a nastepnie Bratyslawa, region budapesztenski oraz Slowenia (Rys. 1). Do regionów wysoko

2 Jesli potraktowac Warszawe jako odrebna jednostke, róznice miedzy nia a drugim w kolejnosci polskim regionem NUTS2 beda pod wzgledem PKB podobne jak w Czechach i na Slowacji, a pod wzgledem zatrudnienia w sekcjach J i K oraz wskaznika motoryzacji nawet wyzsze.

3 Zdecydowanie wieksze kontrasty regionalne wystepuja równiez w Rosji (Bradshaw i in. 1998), pamietac trzeba jednak o ograniczeniach takich porównan ze wzgledu na rozmiary tego kraju i jego jednostek regionalnych.

4 Suma standaryzowanych wartosci ww. zmiennych.

(6)

Tab. 2. Rozpietosci regionalne w krajach kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej na poziomie NUTS2 w 2000 roku

Max – 2 - róznica miedzy regionem pierwszym a drugim 2 – Min - róznica miedzy regionem drugim a ostatnim

Zródlo: opracowanie wlasne na podstawie International European Statistical Database (2002), Regions:

Statistical Yearbook (2002).

Wskaznik syntetyczny

+0,5 +2,5 +5,0

-0,5 -2,5

B1 B2 B3

B4 B5

B6 R1

R2

R3 R4

R5 P8

P9 P10

P15

P12 P11

P13 P14 P16

P6 P5 P2

P1

P7

P P4

P3

R6

R 7

R8 H2 H1

H3 H4

H5 H6

H7 S1S2

S3 S4

C1 C2

C3

SI C4

E

LV

LT

C5

C 6 C7 C8

Rys. 1. Poziom rozwoju regionów NUTS2 krajów kandydackich Europy Srodkowo- Wschodniej w swietle wskaznika syntetycznego

Nazwy regionów – zobacz tab. 3.

rozwinietych zaliczyc mozna ponadto dwa inne regiony stoleczne (województwo mazowieckie i Bukareszt) oraz znaczna czesc Czech. Ponadprzecietny poziom rozwoju

PKB wg sily nabywczej (w USD na 1 mieszkanca)

Bezrobocie (%)

Liczba samochodów (na 1000 mieszkanców)

Uslugi dla firm (odsetek pracujacych) Kraj

Max – 2 2 – Min Max – 2 2 – Min Max – 2 2 – Min Max – 2 2 – Min

Czechy 15514 1673 3,3 8,5 76 103 9,0 2,2

Slowacja 12496 1624 11,2 7,3 121 30 11,0 1,2

Wegry 4306 5665 0,7 4,8 47 69 4,7 3,6

Bulgaria 1774 1038 10,7 11,6 70 43 • •

Polska 3649 3648 0,5 11,9 12 153 2,5 5,7

Rumunia 5258 1940 1,6 2,3 18 110 9,2 1,0

(7)

cechuje takze najslabiej rozwiniete regiony czeskie (Pólnocno-Zachodni oraz Morawsko- Slaski i Srodkowe Morawy), regiony wegierskie miedzy Budapesztem a Wiedniem (Zachodnie i Srodkowe Zadunaje), wielkopolski, bulgarski Poludniowo-Zachodni (najnizsza pozycja wsród regionów stolecznych) oraz Estonie. W gronie obszarów srednio rozwinietych znajdujemy trzy polskie województwa (pomorskie, slaskie i malopolskie), dwa poludniowe wegierskie, Zachodnia Slowacje oraz Litwe i Lotwe.

Regiony slabo rozwiniete obejmuja wiekszosc polskich województw, Srodkowa i Wschodnia Slowacje (ponad polowa kraju), wschodnie Wegry oraz calosc Rumunii i Bulgarii poza regionami stolecznymi. Najnizszy poziom rozwoju charakteryzuje w tym gronie wschód i poludnie Rumunii (nieco wyzszy poziom reprezentuja Siedmiogród i regiony zachodnie), regiony bulgarskie oraz województwo warminsko- mazurskie.

Istnieje stosunkowo silna liniowa zaleznosc miedzy poziomem rozwoju 53 regionów NUTS2 mierzonym za pomoca PKB a rozwojem uslug dla firm (wspólczynnik korelacji 0,819). Mozna zwrócic uwage na dwie grupy regionów odbiegajacych od ogólnej prawidlowosci (Rys. 2). W Pradze i innych rozwinietych regionach Czech, regionie budapesztenskim, zachodnich Wegrzech oraz Slowenii wysokiemu poziomowi PKB nie towarzyszy równie wysoki odsetek pracujacych w uslugach dla firm. Z odwrotna sytuacja, tj.

silnie rozwinietymi uslugami dla firm przy relatywnie nizszym ogólnym poziomie gospodarczym, mamy do czynienia w przypadku Bukaresztu, a takze licznych polskich województw, w tym mazowieckiego, dolnoslaskiego, pomorskiego i slaskiego oraz Estonii i Lotwy. Proporcjonalne ksztaltowanie sie obu zjawisk cechuje miedzy innymi Bratyslawe i inne regiony slowackie oraz Wielkopolske.

Zdecydowanie slabszy i nieliniowy jest zwiazek miedzy poziomem PKB a stopa bezrobocia (wspólczynnik korelacji 0,463). Z punktu widzenia zróznicowania tych dwóch zjawisk wyróznic mozna kilka typów regionów (Tab. 3). Niskie bezrobocie oraz wysoki PKB charakteryzuje wiekszosc Czech, zachodnie i srodkowe Wegry (z Budapesztem) oraz Bukareszt i Slowenie. Relatywnie wyzsze bezrobocie przy wysokim poziomie PKB jest cecha mazowieckiego, Bratyslawy oraz silnie uprzemyslowionych regionów czeskich – Morawsko- Slaskiego i Pólnocno-Zachodniego. Wysokim bezrobociem wsród regionów srednio rozwinietych odznaczaja sie znaczne obszary Polski (m.in. slaskie, wielkopolskie, pomorskie, dolnoslaskie, opolskie, lódzkie), Zachodnia Slowacja i Litwa. W gronie pozostalych regionów

(8)

8

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0

C1

S1

SI

H1

H3 P7

R8 C3

P12 P11 P1 P16 H2

R1 LT

LV C6

E

R4

pracujacy w sekcjach J i K (% ogólu pracujacych)

PKB na 1 mieszkanca wg parytetu sily nabywczej

P14 P15 S2

P4

R5 P13

P10 H7

R7

y=-1080,4x+2233,2 R =0,671²

Rys. 2. Zaleznosc poziomu PKB i rozwoju uslug dla firm w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej

na srednim poziomie rozwoju przecietne bezrobocie obserwujemy w malopolskim, wschodnich Wegrzech, regionie sofijskim i Estonii, niskie w rolniczych poludniowych Wegrzech. Typowe wysokie bezrobocie i niski PKB znajdujemy w Bulgarii, Srodkowej i Wschodniej Slowacji oraz niektórych czesciach Polski (swietokrzyskie, warminsko- mazurskie, podkarpackie). Regionami slabo rozwinietymi o umiarkowanym bezrobociu sa województwa wschodniej Polski (podlaskie i lubelskie) oraz Lotwa, a o bardzo niskim bezrobociu wiekszosc regionów Rumunii. Wspólna cecha wszystkich ostatnich regionów jest wysoki odsetek pracujacych w rolnictwie, gdzie mamy do czynienia z bezrobociem ukrytym.

Znaczna jest korelacja miedzy PKB a liczba samochodów na 1000 mieszkanców (0,809). Do obszarów o relatywnie wysokim nasyceniu samochodami w stosunku do ogólnego poziomu rozwoju nalezy wiekszosc regionów czeskich lacznie z Praga, województwo wielkopolskie, Slowenia, Estonia, Litwa, a na nizszym poziomie takze regiony

(9)

(10)

10

Tab. 3. Typy regionów krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej z punktu widzenia poziomu PKB i stopy bezrobocia w 2000 roku

Stopa bezrobocia (%) PKB na

mieszkanca (wg sily

nabywczej) ponizej 8% 8 - 16% powyzej 16%

powyzej 10000 USD

Praha (C1) Stredni Cechy (C2)

Jihozapad (C3) Severovychod (C5) Kozep-Magyarorszag (H1)

Kozep-Dunantul (H2) Nyugat-Dunantul (H3)

Bucuresti (R8) Slowenia (SI)

Severozapad (C4) Jihovychod (C6) Stredni Morava (C7) Moravskoslezsko (C8)

Mazowieckie (P7) Bratislavsky (S1)

-

7000 - 10000 USD

Del-Alfold (H4) Del-Dunantul (H7)

Eszak-Alfold (H6) Eszak-Magyarorszag (H5)

Malopolskie (P6) Yugozapaden (B4)

Estonia (E)

Litwa (LT) Dolnoslaskie (P1) Kujawsko-pomorskie(P2)

Lubuskie (P4) Lódzkie (P5) Opolskie (P8) Pomorskie (P11)

Slaskie (P12) Wielkopolskie (P15) Zachodniopomorskie (P16)

Zapadne Slovensko (S2) Stredne Slovensko (S3) Vychodne Slovensko (S4)

ponizej 7000 USD

Nord-Est (R1) Sud (R3) Sud-Vest (R4)

Vest (R5) Nord-Vest (R6)

Centru (R7)

Lotwa (LV) Lubelskie (P3) Podlaskie (P10)

Sud-Est (R2)

Severozapaden (B1) Severen tsentralen (B2)

Severoiztochen (B3) Yuzhen tsentralen (B5)

Yugoiztochen (B6) Podkarpackie (P9) Swietokrzyskie (P13) Warminsko-mazurskie (P14)

Zródlo: opracowanie wlasne na podstawie Regions: Statistical Yearbook (2002).

bulgarskie (Rys. 3). Z drugiej strony liczba samochodów jest w relacji do poziomu PKB stosunkowo mala na Wegrzech, Slowacji i w Bukareszcie, a w Polsce w województwach dolnoslaskim, zachodniopomorskim i warminsko- mazurskim. Wiekszosc polskich regionów wykazuje zgodnosc z ogólnym trendem zaleznosci miedzy PKB a wskaznikiem motoryzacji.

(11)

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000

Liczba samochodów na 1000 mieszkanców

PKB na 1 mieszkanca wg parytetu sily nabywczej y=153,02lnx-1140,7

R =0,654²

C1 SI

S1

H1 C2 C3

C5

R1

E

P7

H3

P14 P1 B4

LT P15

B2B3 B5

H2

R8

R4 R6

C6

Rys. 3. Zaleznosc wskaznika motoryzacji i poziomu PKB w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej

Dynamika PKB 1995-2000

Zróznicowanie dynamiki wzrostu gospodarczego regionów bylo w analizowanym okresie bardzo duze. Odzwierciedla ono z jednej strony tempo rozwoju gospodarczego calych krajów – najszybsze Polski, szybkie Wegier, Slowacji, Slowenii, Litwy i Estonii, powolne Czech, brak wzrostu Rumunii i Bulgarii, a z drugiej róznice wewnatrzkrajowe.

Zdecydowanie najszybciej rosnacym regionem Europy Srodkowej i Wschodniej bylo w latach 1995-2000 województwo mazowieckie (wzrost PKB o 78%). Wsród obszarów o najbardziej dynamicznym wzroscie znalazla sie równie z Wielkopolska, dwa regiony zachodnich Wegier i Bukareszt oraz Estonia i Litwa (Rys. 4). Szybki wzrost, chociaz nie az tak szybki jak obszarów wczesniej wymienionych, dotyczyl glównych miast Czech, Slowacji i Wegier, Slowenii oraz licznych regionów Polski (malopolskie, dolnoslaskie, swietokrzyskie, lódzkie i pólnoc kraju). Wzrost powyzej 20% zanotowaly ponadto pozostale regiony Polski, Slowacji i Wegier, a w Czechach jedynie region otaczajacy Prage.

(12)

12

B 1 B2 B3

B4 B5

B6 R1

R2

R 4 R3 R5 P8

P9 P10 P15

P12 P11

P13 P16 P14

P6 P5 P2

P1

P7

P P4

P3

R6

R 7

R8 H 2 H1

H3 H4

H5 H 6

H7 S1S2

S3 S4

C1 C2

C3

SI C 4

E

LV

LT

C5 C6 C 7C8

150 165

135 120 110 100 1995 = 100

Rys. 4. Dynamika wzrostu PKB na mieszkanca (wedlug sily nabywczej) wedlug regionów krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej w latach 1995-2000

Zwiazek dynamiki wzrostu w latach 1995-2000 z poziomem rozwoju regionów byl niezbyt silny (wspólczynnik korelacji 0,589) i nieliniowy (Rys. 5). Najwyzej rozwiniete regiony Pragi i Bratyslawy oraz Slowenie charakteryzowal mniej dynamiczny wzrost na przyklad w porównaniu do województwa mazowieckiego i Bukaresztu. Zachodnie Wegry i Wielkopolska oraz Estonia i Litwa stanowia grupe srednio rozwinietych obszarów o wysokiej dynamice.

Zapóznione regiony rumunskie i bulgarskie odznaczaly sie stagnacja lub nawet regresem (w tym region sofijski). Slaba dynamika cechowala srednio i slabiej rozwiniete regiony czeskie, umiarkowany wzrost wykazywaly nizej rozwiniete regiony Slowacji oraz wschodnich i poludniowych Wegier. Wsród regionów slabo rozwinietych duza dynamika wyrózniala Polske wschodnia i pólnocna. W Czechach, na Wegrzech i Slowacji tempo wzrostu bylo bardzo silnie skorelowane z poziomem rozwoju – najszybciej rosly regiony najwyzej rozwiniete, najwolniej najslabsze. W Polsce prawidlowosc ta równiez wystepowala, czego

(13)

80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000

y=15,405x R =0,313

0,232 2

P7

H1 S1

SI C1 H2 H3

R8

R3 R1 R2

R4 LTE

P15

PKB na 1 mieszkanca wg parytetu sily nabywczej w 2000 roku

Przyrost PKB w latach 1995-2000 (PKB 1995 = 100)

P6 P11

P13 P1

P10 P14 P9 P3

P5 P16

P12 S2

C2

C5 C3 C6

C4 C8 B4

B6

B1

B2 R5 R6 R7 C7

H7

Rys. 5. Zaleznosc dynamiki wzrostu PKB w latach 1995-2000 i jego poziomu (wedlug sily nabywczej) w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej

wyrazem byl najszybszy wzrost mazowieckiego i wielkopolskiego. W przypadku pozostalych województw zwiazek ten byl jednak mniej wyrazny, np. szybszy wzrost slabiej rozwinietych obszarów wschodniej i pólnocno-wschodniej Polski niz slaskiego i opolskiego.

Krancowa rozbieznosc trendów rozwojowych obserwowalismy w Rumunii, gdzie szybki wzrost Bukaresztu kontrastowal z regresem lub minimalnym wzrostem calej reszty kraju. Niewielkie wzrost zanotowaly nieco wyzej rozwiniete regiony zachodnie i Siedmiogród w porównaniu z regresem najslabszych regionów wschodnich i poludniowych.

Powyzsze tendencje oznaczaja, ze we wszystkich pieciu analizowanych krajach Europy Srodkowej i Wschodniej nastapil w drugiej polowie lat 90. XX wieku wzrost dysproporcji miedzyregionalnych – najwiekszy w Czechach i na Wegrzech. Wyraza to wzrost wspólczynnika zmiennosci dla PKB na mieszkanca w 2000 r. w stosunku do 1995 r. Jedynym krajem gdzie miala miejsce tendencja przeciwna jest Bulgaria – wzrost zanotowaly tu regiony najslabiej rozwiniete, a regres relatywnie rozwiniete. Potwierdza to ogólna prawidlowosc, ze szybki wzrost gospodarczy wiaze sie ze zwiekszaniem dysproporcji regionalnych.

Zwiekszenie zróznicowan regionalnych nastepowalo przede wszystkim w wyniku szybkiego wzrostu regionów stolecznych. Analiza rys. 6 pozwala stwierdzic, ze narastanie

(14)

14

róznic regionalnych dotyczylo takze pozostalych regionów Wegier i Polski, a w pewnym stopniu równiez Czech i Rumunii. Tendencji takiej nie obserwowano na Slowacji, gdzie róznice miedzyregionalne poza Bratyslawa nie ulegly zmianie.

Dynamiczny wzrost w latach 90. ubieglego stulecia sprawil, ze wiele polskich województw osiagnelo poziom rozwoju Slowacji (poza Bratyslawa) i wiekszosci regionów wegierskich polozonych poza zachodnia osia Budapeszt-Wieden. Najlepsze z nich (poza mazowieckim) obecnie niewiele ustepuja slabiej rozwinietym regionom czeskim (Morawy i Pólnocny- Zachód). Z drugiej strony najbardziej zapóznione województwa wschodnie reprezentuja poziom PKB, uslug dla firm i motoryzacji tylko minimalnie dystansujacy wzglednie rozwiniete regiony Bulgarii i Rumunii (poza stolecznymi).

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000

GDP 1995 GDP 2000

Slowenia Czechy Wegry Slowacja Polska Estonia Litwa Lotwa Bulgaria Rumunia

USD

Rys. 6. Poziom PKB na mieszkanca (wedlug sily nabywczej) w regionach krajów

kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej w 1995 i 2000 roku

Wnioski

Regionalne zróznicowanie krajów kandydackich oznacza, ze wnioski na temat poziomu rozwoju calych panstw moga byc daleko idacym uogólnieniem, zwlaszcza w przypadku krajów, w których nieproporcjonalnie silny wplyw na wskazniki narodowe

(15)

wywieraja miasta stoleczne. Skrajnym przykladem jest tu Bratyslawa, która sprawia, ze Slowacja jako calosc miesci sie w grupie najwyzej rozwinietych panstw Europy Srodkowej i Wschodniej, podczas gdy wiekszosc jej regionów nalezy do slabo lub przecietnie rozwinietych i odpowiada poziomowi rozwoju wiekszosci polskich województw. Regiony stoleczne Czech i Slowacji sa jedynymi jednostkami NUTS2, w których PKB per capita przekracza 75% sredniego poziomu w UE, nie beda wiec one mialy dostepu do funduszy strukturalnych w ramach Celu 1. Duze i narastajace w wyniku procesów rozwojowych ostatniej dekady dysproporcje miedzy regionem stolecznym a reszta kraju, stanowia szczególne wyzwanie dla polityki regionalnej wszystkich panstw Europy Srodkowej i Wschodniej. Oznaczaja one równoczesnie, ze na odrebna analize zasluguje zróznicowanie regionalne poza regionami stolecznymi.

Ogólne zróznicowanie regionalne w krajach Unii Europejskiej jest wieksze niz w panstwach Europy Srodkowej i Wschodniej w zakresie bezrobocia, podobne lub mniejsze natomiast pod wzgledem poziomu PKB na mieszkanca. Poza regionami stolecznymi zróznicowanie regionalne w panstwach Europy Srodkowej i Wschodniej jest jednak mniejsze niz w porównywalnych wielkosciowo krajach UE. Skala zróznicowan jest w tym ujeciu najmniejsza w Czechach, Bulgarii i na Slowacji, relatywnie wieksza w Rumunii i Polsce, a najwieksza na Wegrzech. Jesli uwzglednic regiony stoleczne najmniejsze kontrasty regionalne na poziomie NUTS2 obserwujemy w Polsce, a najwieksze na Slowacji i w Czechach. Brak jest wyraznego zwiazku miedzy poziomem rozwoju a stopniem zróznicowania regionalnego.

Wystepuje silna zaleznosc miedzy ogólnym poziomem rozwoju gospodarczego regionów mierzonym PKB na mieszkanca a rozwojem uslug dla firm, oraz znacznie slabsza z poziomem bezrobocia. Wiele polskich regionów, w tym mazowieckie, cechuja dobrze rozwiniete uslugi dla firm przy nizszym poziomie rozwoju gospodarczego niz w najwyzej rozwinietych obszarach Europy Srodkowej. Obok regionów rozwinietych o niskim bezrobociu (Czechy, zachodnie Wegry, Slowenia, Bukareszt), znajdujemy regiony wysoko i srednio rozwiniete gdzie bezrobocie jest znaczne – dotyczy to niektórych regionów Polski, Slowacji i Czech. Wysokie bezrobocie i niski PKB cechuje Bulgarie, znaczne obszary Polski oraz srodkowa i wschodnia Slowacje. Regionami slabo rozwinietymi o umiarkowanym bezrobociu sa rolnicze tereny wschodniej Polski i poludniowo-wschodnich Wegier oraz Rumunia. W sumie, uwzglednienie kilku wskazników pozwala w pelniejszy sposób uchwycic zróznicowanie regionalne niz sam poziom PKB – w swietle tego ostatniego wiekszosc regionów kazdego kraju miesci sie zazwyczaj w tej samej klasie.

(16)

16

W wiekszosci krajów Europy Srodkowej i Wschodniej najszybciej rosly w latach 1995-2000 regiony wyzej rozwiniete, a wolniej najslabsze, w Rumunii wzrost Bukaresztu kontrastowal nawet ze stagnacja lub regresem znacznych czesci kraju. Oznacza to, ze dysproporcje miedzyregionalne ulegly zwiekszeniu. Skladal sie na to przede wszystkim dalszy szybki wzrost regionów stolecznych, a w mniejszym stopniu równiez poglebianie sie róznic miedzy pozostalymi regionami. W przypadku Polski tendencja ta byla nieco slabsza niz w innych krajach, poza Bulgaria. Z jednej strony najbardziej dynamicznym wzrostem w Europie Srodkowej i Wschodniej odznaczaly sie rozwiniete województwa mazowieckie i wielkopolskie, z drugiej szybki byl równiez rozwój slabiej rozwinietych województw wschodnich i pólnocnych.

U podlo za obserwowanych róznic w dynamice wzrostu gospodarczego lezy przede wszystkim odmienna struktura gospodarcza regionów, zwiazane z tym kwalifikacje kadry, poziom infrastruktury oraz wielkosc regionalnych rynków zbytu. Wolniejszy rozwój lub nawet stagnacja cechuja wiele regionów slabiej zurbanizowanych, znaczne bezrobocie jest z kolei cecha obszarów tradycyjnego, wyspecjalizowanego przemyslu lub upadku panstwowego rolnictwa. Szczególne znaczenie ma tu zróznicowanie hierarchiczne – najszybszy wzrost wykazuja glówne osrodki regionalne i ich obszary metropolitalne, w tym zwlaszcza stoleczne. Osrodki te wyrózniaja, oprócz wyzej wymienionych cech, najsilniejsze powiazania z zagranica, miedzy innymi za posrednictwem firm ponadnarodowych. We wszystkich krajach poza Bulgaria wystepuja róznice w poziomie rozwoju na linii wschód- zachód. Odzwierciedlaja one czesciowo róznice uksztaltowane w ubieglych stuleciach, a równoczesnie korzysci polozenia w poblizu granicy z krajami wyzej rozwinietymi (np.

zachodnie Wegry, poludniowo-zachodnie Czechy). Stosunkowo nowym wymiarem zróznicowania regionalnego, silnie akcentowanym przez niektórych autorów, jest tworzenie sie osi lub stref rozwoju wzdluz korytarzy transportowych laczacych glówne osrodki Europy Srodkowej i Zachodniej, np. Warszawa-Poznan-Berlin, Kraków-Wroclaw-Drezno, Praga- Pilzno-Norymberga, Budapeszt-Györ-Wieden oraz Budapeszt-Bratyslawa-Praga-Berlin (zob.

Gorzelak 1996; Domanski R. 1998; Tomeš, Hampl 1999).

Z punktu widzenia polityki regionalnej krajów kandydackich zasadnicze znaczenie maja strukturalne i spoleczne przyczyny slabosci zostajacych w tyle regionów peryferyjnych oraz mozliwosci ich przezwyciezenia. R. Camagni (2002) podkresla, ze regiony, w przeciwienstwie do panstw, konkuruja na zasadzie przewagi absolutnej, a nie komparatywnej.

Oznacza to, ze obszarom zapóznionym, które nie wykazuja poprawy w zakresie podstawowych warunków konkurencyjnosci, grozi dlugotrwaly regres gospodarczy.

(17)

Literatura

Behrens A., 2000, Per capita GDP below 75% of the EU average in 50 of 211 EU regions.

Statistics in Focus, Theme 1-2, Eurostat.

Bachtler J., Downes R., Gorzelak G. (red.), 2000, Transition, cohesion and regional policy in Central and Eastern Europe, London.

Blažek J., 1999, Regional development and regional policy in Central East European countries in the perspective of the EU eastern enlargement {w:} M. Hampl (red.) Geography of societal transformation in the Czech Republic, Prague: Charles University of Prague, 181-208.

Bradshaw M., Stenning A., Sutherland D., 1998, Economic restructuring and regional change in Russia (w:) J. Pickles, A. Smith (red.) Theorising transition: the political economy of post-communist transformation, London: Routledge, 147-171.

Buckwalter D.W., 1995, Spatial inequality, foreign investment, and economic transition in Bulgaria, Professional Geographer, 47, 3, 288-98.

Camagni R., 2002, Territorial competitiveness, globalisation and local milieux, European Spatial Research and Policy, 9, 2, 63-90.

Carter F., Jordan P., Rey V. (red.), 1996, Central Europe after the fall of the iron curtain:

geopolitical perspectives, spatial patterns and trends, Frankfurt am Main: Peter Lang.

Czyz T., 2001, Zróznicowanie regionalne Polski w ukladzie nowych województw, Biuletyn KPZK PAN, 197, 7-35.

Domanski R., 1997, Przestrzenna transformacja gospodarki, Warszawa: PWN.

Domanski R. (red.), 1998, The changing map of Europe: the trajectory Berlin – Poznan – Warsaw, Warszawa: Friedrich Ebert Stiftung.

Dunford M., Smith A., 2000, Catching up or falling behind? Economic performance and regional trajectories in the ‘new Europe’, Economic Geography, 76, 2, 169-95.

Gorzelak G., 1996, The regional dimension of transformation in Central Europe, London:

Jessica Kingsley Publishers.

Gorzelak G., 1998, Regional and local potential for transformation in Poland, Warszawa:

Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Uniwersytet Warszawski.

Hampl M., 2001, Geografie transformace v Ceské Republice: celkové zhodnocení, (w:) Hampl M. (red.) Regionální vývoj: specifika Ceské transformace, Evropská integrace a obecná teorie, Praha: Univerzita Karlova v Praze, 27-41.

Horvath G., 1999, Changing Hungarian regional policy and accession to the European

(18)

18

Union, European Urban and Regional Studies, 6, 2, 166-77.

International European Statistical Database, 2002, Bruksela: Eurostat.

Jedut R., 1961, Metoda koncentracji w zastosowaniu do badania rozmieszczenia ludnosci na przykladzie Polski, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, 16, 5, 119-156.

Nemes-Nagy N., 1994, Regional disparities in Hungary during the period of transition to a market economy, GeoJournal, 32, 4, 363-68.

Pavlinek P., 1995, Regional development and the disintegration of Czechoslovakia, Geoforum, 26, 351-72.

Regions: Statistical Yearbook, 2002, Bruksela: Eurostat.

Rykiel Z., 1997, Relacje centrum-peryferie w Polsce w warunkach transformacji ustrojowej (w:) Kuklinski A. (red.) Problematyka przestrzeni europejskiej, Warszawa: Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Uniwersytet Warszawski, 230-251.

Smith A., 1998, Restructuring the Regional Economy: Industrial Transformation and Regional Development in Slovakia, Cheltenham: Edward Elgar.

Tomeš J., 2001, Soucasné tendence vývoje regionální diferenciace ekonomiky v Evrope (w:) Hampl M. (red.) Regionální vývoj: specifika Ceské transformace, Evropská integrace a obecná teorie, Praha: Univerzita Karlova v Praze, 169-190.

Tomeš J., Hampl M., 1999, The development of regional differentiation in Eastern Central European countries during the transformation era (w:) Hampl M. (red.) Geography of societal transformation in the Czech Republic, Prague: Charles University of Prague, 131- 152.

Weclawowicz G., 2002, Przestrzen i spoleczenstwo wspólczesnej Polski, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

(19)

Spis tabel

Tab. 1 Zróznicowanie regionalne krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej i Unii Europejskiej na poziomie NUTS2 w 2000 roku

Tab. 2 Rozpietosci regionalne w krajach kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej na poziomie NUTS2 w 2000 roku

Tab. 3 Typy regionów krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej z punktu widzenia poziomu PKB i stopy bezrobocia w 2000 roku

(20)

20 Spis rysunków

Rys. 1. Poziom rozwoju regionów NUTS2 krajów kandydackich Europy Srodkowo- Wschodniej w swietle wskaznika syntetycznego

Rys. 2. Zaleznosc poziomu PKB i rozwoju uslug dla firm w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej

Rys. 3. Zaleznosc wskaznika motoryzacji i poziomu PKB w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej

Rys. 4. Dynamika wzrostu PKB na mieszkanca (wedlug sily nabywczej) wedlug regionów krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej w latach 1995-2000

Rys. 5. Zaleznosc dynamiki wzrostu PKB w latach 1995-2000 i jego poziomu (wedlug sily nabywczej) w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej

Rys. 6. Poziom PKB na mieszkanca (wedlug sily nabywczej) w regionach krajów kandydackich Europy Srodkowo-Wschodniej w 1995 i 2000 roku