Kierunek Zachód : polityka integracji europejskiej Ukrainy po 1991 roku

Polityka integracji europejskiej Ukrainy po 1991 roku

«>

SOCIETAS

seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY

97

Kierunek Zachód

Polityka integracji europejskiej Ukrainy po 1991 roku

Kraków

© Copyright by Piotr Bajor, 2015

Recenzent dr hab. Marek Czajkowski

Redakcja Irena Gubernat

Projekt okładki Paweł Serielak

ISBN 978-83-7638-647-8

Publikacja dofinansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel. /faks: 12 431 27 43, 12 421 13 87 e-mail: akademicka@akademicka. pl

www. akademicka. pl

Spis treści

Wstęp... 7

Rozdział 1. Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR... 11

1. 1. Uwarunkowania procesu integracji europejskiej Ukrainy... 11

1. 2. Broń jądrowa jako czynnik determinujący stosunek państw zachodnich do Ukrainy... 14

1. 3. Umowa o partnerstwie i współpracy... 30

1. 4. Organy współpracy dwustronnej Ukraina-UE... 35

1. 5. Strategia integracji Ukrainy z UE... 37

1. 6. Wspólna Strategia UE wobec Ukrainy... 38

1. 7. Europejskie aspiracje a ukraińska rzeczywistość... 41

Rozdział 2. Proces integracji europejskiej Ukrainy w XXI wieku... 59

2. 1. Europejska Polityka Sąsiedztwa... 59

2. 2. Pomarańczowa rewolucja - ukraińskie nadzieje i unijny sceptycyzm... 63

2. 3. Ukraina wobec programu Partnerstwo Wschodnie... 72

Rozdział 3. Wizy - nowa „żelazna kurtyna” na europejskich granicach? ... 81

3. 1. Umowy o uproszczeniu reżimu wizowego i readmisji... 81

3. 2. Umowy o małym ruchu granicznym... 88

3. 3. Ukraina na mapie wizowej UE... 95

3. 4. Plan działań na rzecz liberalizacji reżimu wizowego... 101

Rozdział 4. Partnerstwo czy członkostwo? ... 113

4. 1. Umowa stowarzyszeniowa... 113

4. 2. Rewolucja godności i jej wpływ na proces integracji europejskiej Ukrainy... 127

Zakończenie... 133

Spis tabel i wykresów... 137

Bibliografia... 139

Załącznik. Umowa o partnerstwie i współpracy między Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi z jednej strony, a Ukrainą z drugiej strony... 161

Title I. General principles... 163

Title II. Political Dialogue... 164

Title III. Trade in goods... 165

Title IV. Provisions affecting business and investment... 168

Title V. Current payments and capital... 176

6 Spis treści

Title VI. Competition, intellectual, industrial and commercial property protection

and legislative co-operation... 177

Title VII. Economic co-operation... 179

Title VIII. Cultural co-operation... 193

Title IX. Financial co-operation... 193

Title X. Institutional, general and final provisions... 194

Indeks nazwisk... 217

Wstęp

Oddawana

w ręce

Czytelników

książka poświęcona została jednemu

z najważniej­

szych kierunków

polityki zagranicznej Ukrainy,

jakim

jest

integracjaiwstąpienie

do

Unii

Europejskiej.

Dyplomacja

wielostronna, przede wszystkim w

ramach struktur międzynarodowych,

jest istotnym elementem współczesnych stosunków międzyna­

rodowych

i

polityki zagranicznej państw. Podobnie w

przypadku

państwa ukraiń­

skiego, współpraca

zorganizacjami

międzynarodowymi

zajmowałapo 1991 r.szcze

­

gólne miejsce

w

realizowanej polityce

zagranicznej.

Ukraina od

pierwszych

dni

po uzyskaniu

niepodległości

deklarowała aktywny

udział

w

tych

formach współpracy

i rozpoczęła

działania skierowane na

wstąpienie

do organizacji

międzynarodowych

1

.

1 A. 3 лен ко, Зовнниньополтична стратеггя i дипломатия Украти, Ки1в 2008, s. 40.

2 Укра'та: утвердження незалежно! держави (1991-2001), ред. В. М. Литвин, Ки1в 2001, s. 639; А. Зленко, Дипломатия i полтина. Украта в процесс динам1чнихгеополтичнихзмт, XapKie 2003, s. 140.

3 А.. Зленко, Дипломатия i полтина..., s. 140.

Szczególne znaczenie

w

polityce zagranicznej rodzącego

się

państwa ukraiń­

skiegoposiadała Organizacja NarodówZjednoczonych,

w powstanie

irozwój

której wkład mieli

również ukraińscy dyplomaci.

W dniu 1

maja 1945

r. do

San Franci

­ sco

przybyła ukraińskadelegacja

składająca

się

z

12

osób,

a

na

jej

czele

stał

minister

spraw

zagranicznych

USRR

Dmytro Zacharowicz Manujilśkyj. Został on wybrany

szefem komitetu

przygotowującego tekst

preambuły i

pierwszego rozdziału Karty Narodów

Zjednoczonych

zatytułowanego

„Celeizasady

”

.

Ten

podpisany25 czerwca

1945 r. dokument

USRR

ratyfikowała w sierpniu

tego rokui tym

samym

została

jed­

nym

z państw założycielskich

ONZ

2

.

Po 1945 r. Ukraina miała

zręby

własnej dyplomacji, której działalność

skupiała

sięwłaśnie

na

forum ONZ.W

tym czasie

brałaudział

w

pracachposzczególnych

or­

ganów oraz

trzyrazy

była

niestałym

członkiem Rady

Bezpieczeństwa

ONZ

(w

latach

1948-1949, 1984-1985,

2000-2001)

3.

Dyplomaci Ukrainy w okresie

zimnej

wojny

byli

całkowicie zależni

od

decyzji

płynących z Moskwy. Pomimo

tego

zdobywali jednak

doświadczenie ikontakty,któ

­

re

okazałysięprzydatnew

bardzo

trudnej

sytuacji powstania

niepodległegopaństwa

8 Wstęp

ijegouznawania

na

międzynarodowej arenie. Równieżpierwszy

minister spraw

za

­

granicznych

niepodległej Ukrainy

Anatolij Złenko

przez wiele lat

pracował

w

syste

­ mie Narodów Zjednoczonych,

który powszechnie

na Ukrainie określa

się

mianem

„kuźni ukraińskiejdyplomacji”

4

.

4 Ibidem-, Л.Ф. Гайдуков, В.Г. Кремень, Украта в лижнародних eidHocunax кпщя XX ст., [w:] А/Нжнародш eidnocunu та зовнпиня полтпика (1980-2000роки). Шдручник для студ.

eysie, ред. Л.В. Губерський [et al.], Ки!в 2001, s. 545.

5 Expansion of the CSCE/OSCE, [on-line] http://www.osce.org/who/timeline/1990s/05 (15.06.2013).

6 IMF. List of Members, [on-line] http://www.imf.org/external/np/sec/memdir/memdate. htm (15.06.2013); Закон Украти про вступ Украти до М1жнародного валютного фонду, М1жна- родного банку реконструкцн та розвитку, Miжнapoднoi фтансово! корпорацн, М1жнарод- но! асощацИ розвитку та Багатостороннъого агентства по гарантиях ¡нвестицШ, „Голос Укра!ни” 1992 (24 VI).

7 Н.В. Голуб, П.А. KniMKiH, Украта та лижнародш оргатзац'и, Ки!'в 2003, s. 103-104;

Ceimoea Оргашзаи)я Торг1вл1 (СОТ), [on-line] http://www.mfa.gov.ua/mfa/ua/publication/con tent/744.htm (15.06.2013). Zob. także: OduHpiK Укртни у СОТ, ред. М. СвенчицкГ Ки!в 2009.

8 Постанова Kaóiuemy Minicmpie Укра'ши в1д30червня 1993р. Nb492 ПроутворенняДер­

жавно! хажв1домчо1' KOMicii з питань вступу Украши до Ради Свропи, [on-line] http://zakon.

Uzyskanie

niepodległości było

więc

wyraźną

cezurą polityki Ukrainy

wobec

or­

ganizacji

międzynarodowych. Jak

wspomniano, państwo

to deklarowało i podjęło działania

skierowane na

aktywny

udział

wtej formie

współpracy międzynarodowej.

Już30

stycznia

1992

r.

Ukraina przystąpiła

do procesu

KBWE

5

.

W

tym roku została równieżczłonkiemBankuŚwiatowego,a

3

września

1992 r.

MiędzynarodowegoFun

­ duszu Walutowego6

.

Z kolei 30 listopada

1993 r.

rozpoczęły się rozmowy

w

sprawie

przystąpie­

nia

Ukrainy do systemu GATT

(WTO). Najważniejsze

problemy

dotyczyły

dwóch

kwestii: zakończenia

rozmów o dostępie do

rynków

towarów

i usług zpaństwami-

-członkowskimi Grupy Roboczej oraz

harmonizacjiustawodawstwa

ukraińskiego do

wymogów WTO.

W

czasie negocjacji

odbyło

się 17 oficjalnych

i szereg

nieoficjal

­ nych posiedzeń

Grupy Roboczej. 5 lutego

2008 r. w

Genewie

na posiedzeniu Rady

Generalnej WTO podpisany

został protokół

o wstąpieniu Ukrainy. Dokument ten

10

kwietnia 2008 r. został ratyfikowany przez Radę

Najwyższą,a

16 kwietnia 2008 r.

podpisany przez Juszczenkę.

Ostatecznie po kilkunastu latach trudnych

negocjacji 16

maja 2008

r.

Ukraina zostałapełnoprawnymczłonkiem

tej organizacji7

.

Jednym

z priorytetów

ukraińskiej polityki

zagranicznej

w

pierwszych latach

nie

­

podległości

było

również

uzyskanie członkostwa

w

Radzie Europy.

W

dniu

14 lipca 1992

r. Ukraina złożyła

wniosek

o wstąpienie do

RE,

a 16

września

1992 r.

RadaNaj

­ wyższa otrzymała

status

obserwatora w

ZgromadzeniuParlamentarnymREiukraiń

­ scy deputowani mogli

braćudział

w jego obradach.

W

dniu

30czerwca

1993 r. stwo­

rzono

również

specjalną komisję państwową,

która zajmowałasiękwestią

uzyskania

członkostwa. Jej

przewodniczącym został zastępca

ministra

spraw zagranicznych

Borys

Iwanowicz Tarasiuk

8.

Proces ten jednaksię

opóźniał

w związku z

koniecznością dostosowania

prawa ukraińskiego

do

zasadi

wymogów

RE

oraz obowiązującą

w tympaństwiekarą

śmier­

ci. W

1995r.

wprowadzono

nanią

moratorium,

co

umożliwiło Ukrainie

przystąpie

­

nie

do organizacji9

.

Zgromadzenie

Parlamentarne RE26września 1995 r. pozytyw

­

nie zaopiniowałowniosek

Ukrainy, a

19 października 1995

r.

Komitet

Ministrów

RE

przyjął

rezolucję zawierającą

zaproszenie do

członkostwa.

Na

tej

podstawie

31 paź

­

dziernika 1995

r.

RadaNajwyższaUkrainy

przyjęła „Ustawę o przystąpieniu do Rady

Europy”10. Oficjalna

ceremonia

wstąpienia

do

tej

organizacji odbyła się

9 listopada

1995 r.

wStrasburgu

11

.

rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=492-93-%EF (15.06.2013); H.B. Голуб, П.А. KniMKiH, op. cit., s. 69.

4 В. Головненко, Смертна кара. Морально-npaeoei аспекты застосування, [on-line]

http://www.viche.info/journal/726/ (15.06.2013).

10 Закон Украши про приеднання Украши до Статуту Ради Европы, „Голос Украши”

1995 (4 XI).

11 Н.В. Голуб, П.А. KniMKiH, op. cit., s. 69-70; Участь Украшиу дгяпьносгт Ради Европы, [on-line] http://www.mfa.gov.ua/mfa/ua/publication/content/8240.htm (15.06.2013).

12 О. I waniak, Bez kary śmierci, „Rzeczpospolita” 2000 (23 II).

13 1менем Украши PicuenuK Конституцшного Суду Украши у cnpaei за конституцшним поданням 51 народного депутата Украши щодо eidnoeidnocmi КонституцП Украши (кон- cmumyniiiHocmi) положенъ статей 24, 58, 59, 60, 93, 190-1 Кримшального кодексу Украши в частит, що передбачае смертну кару як вид покарання (справа про смертну кару), [оп- -line] http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=v011p710-99 (15.06.2013).

14 Закон Украши Про внесения змш до Кримшального, Кримшально-процесуального та Виправно-трудового кодексе Украши, „Голос Украши” 2000 (29 III); О. Iwaniak, op. cit.-, В. Головненко, op. cit.

Jednakkilka

miesięcy później w

dalszym ciągu

wykonywano

karę

śmierci,

po

­ wołując

się

na błędy proceduralne przy

podejmowaniudecyzji o

wprowadzeniu mo­

ratorium.

Szacuje

się, żeod 1991 do 1997

r. na Ukrainie rozstrzelano ok.

800

osób.

W

1997

r. moratorium

ponowniezaczęło

obowiązywać.

W

związku z

tym kara

śmier­

ci niebyłajużwykonywana,

choć

prawnie

dalej obowiązywała

isądywydawałytakie

wyroki

12

.

29grudnia1999r.

Sąd Konstytucyjny Ukrainy uznał

jednak,

że kara

śmierci

jest niezgodna

zkonstytucją,itym

wyrokiem

definitywnie zakończył

dyskusję w ni­

niejszej

sprawie

13

.

W 2000 r. Rada

Najwyższa wprowadziłazmiany

do

Kodeksu

kar­

nego,w

którym

usunęła

karę śmierci

i

zastąpiła

ją

dożywociem14

.

Ukraina

po 1991

r.

deklarowała

również

pozablokowośći niewchodzeniew

skład

strukturmiędzynarodowych

o

charakterzemilitarnym.

Dlatego

teżnie

przystąpiła do

„Układuobezpieczeństwiezbiorowym

WNP

”

z 15

maja

1992 r. oraz początkowo

po

­ wściągliwie odnosiła

się

do procesu rozszerzenia

NATO.Z

biegiem lat

doszło

do

zmia

­ ny

stanowiska

Ukrainy wobec

Sojuszui

członkostwo w

tej organizacji

uznane zostało

za

jeden z priorytetów euroatlantyckiego kierunku polityki

zagranicznej

państwa.

Niepodległa

Ukraina

unikałarównieżudziału

we

wszelkich

projektach

i

inicja­

tywach rosyjskich skierowanych

na

reintegrację

obszaru poradzieckiego. Znamien­

10 Wstęp

ne

było,

że

kilka

dni po ratyfikowaniu

umowy

o powstaniu WNP Rada Najwyższa

Ukrainy

wypowiedziała się

na

temat

tej struktury. W specjalnym

oświadczeniu

ka­

tegorycznie sprzeciwiła się

przekształceniu

WNP w

nowy

twór

prawno-polityczny

z

własnymi organami władzy

państwowej

oraz

podmiotowością międzynarodową

15

.

15 Заява Верховно! Ради Укра!ни з приводу укладення Украиною Угоди про ствдружшсть незалежних держав, [on-line] http://zakonl.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=2003-12 (16.06.2013).

16 Постанова Верховно!Ради Укра!ни Про Ocnoeni напрями зовнпинъо! полдники Укра!- ни, [on-line] http://zakon5.rada.gov.ua/laws/show/3360-12 (16.06.2013); А. 3пенк.о,3овндиньо- полтична стратегия..., s. 178-179. Рог. A. Eberhardt, Polityka „wielowektorowości" Ukrainy a propozycja Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (ENP), „Biuletyn PISM” 2004, nr 22, (24 V).

To

oświadczenie

było niejako wyznacznikiem polityki

Ukrainy

wobec WNP.

Ukrainaniepodpisałabowiem

statutu

i

jest państwem założycielskim, ale

nie

człon­

kiem

tej

struktury. W

okresie

prezydentury Juszczenki

podjęłarównieżpróbębudo

­

wy alternatywnychwobec

Rosji

sojuszy

politycznych na

części

przestrzeni poradziec- kiej,

co

doprowadziło

doradykalnego

pogorszenia

się relacji

z

Rosją.

Nakreślona

powyżej

polityka

Ukrainy

wobec

organizacji międzynarodowych po­

twierdza,

że tę formę

współpracy

Kijów traktował i

w

dalszym

ciągu traktuje jako jeden z

istotnych elementów

polityki

zagranicznej.

Na tym tle szczególne miejsce

zajmuje

proces

integracji

europejskiej

Ukrainyi

określony cel,

jakim

było

uzyskanie członkostwa

w Unii Europejskiej. Priorytet

ten

pojawił

się

praktycznie

wraz

z uzy­

skaniem

niepodległościizostałzawarty

w

przyjętej 2 lipca 1993

r.

„Uchwale ogłów

­

nych

kierunkach

polityki zagranicznej

”

.

W

dokumencie tym

deputowani

wyrazili

wolę

zawarcia ze Wspólnotami Europejskimi

dwustronnej

umowy

o

partnerstwie i współpracy,

którą uznano „za

pierwszykrok

w kierunku stowarzyszonego,

a na

­ stępnie

pełnego

członkostwa w

tych strukturach

”16

.

Proces

integracji europejskiej

Ukrainy

odgrywał szczególne

znaczenie,ponieważ

w

dużej

mierze był czynnikiem

wpływającym

na transformację

społeczną i gospo

­

darczą

Ukrainy oraz determinował procesy

polityczne

w tym kraju. Dlatego też

celem niniejszej

książki jest przedstawienie

wyników

badań poświęconych uwarunkowa­

niomoraz

najważniejszym czynnikom

kształtującym

politykę

integracjieuropejskiej

Ukrainy. W tym

zakresie

omówiono

podstawy

prawne współpracy, jej

przebieg,de

­

terminanty

oraz

bariery

wpływające na mglistą

perspektywę

przystąpienia

państwa

ukraińskiego do struktur europejskich.

Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

1.1. Uwarunkowania procesu integracji europejskiej Ukrainy

Rozpad

Związku Radzieckiego w

1991 r.

oraz

całkowitazmianasytuacji

geopolitycz­

nej

w regionie

stanowią

cezurę otwierającą okres współpracy Ukrainy

zestrukturami

europejskimi. O

ich

formalnym

aspekcie można

mówić

od momentu

referendum niepodległościowego z

dnia

1 grudnia

1991

r., kiedy Ukraińcy

zatwierdzili

przyjętą kilka miesięcy

wcześniej

Deklarację niepodległości.

Już

następnego

dnia minister

sprawzagranicznych

Holandii

Hansvan

den Broek

w

imieniu WE

i

państw członkowskich wydał oświadczenie, w

którym

uznany

został demokratyczny charakter

głosowania

ijego

wyniki. Jednocześnie

wyrażono

w

nim

nadzieję,

że

Ukraina

przyjmie

na siebie

wszelkie zobowiązania wynikające dla

niej

z

umów zawartych przez

ZSRRi

przystąpi do

wszystkich

międzynarodowych

ukła

­

dów

w

zakresie

kontroli nad nierozprzestrzenianiem

broni masowego rażenia17.

17 Declaration on Ukraine (EPC Ministerial Meetin, Brussels, 2 December 1991), [on-line]

http://aei.pitt.edU/3242/l/000355_l.pdf, s. Ill (19.07.2013); O.M. IUepeTioK, Cepoinmeepauju- ni ¡Mnepamueu YKpaiHU, PiBHe 2006, s. 30; O. Krayevska, Transformation of the EU-Ukraine relations in the process of the EU enlargement, [w:] Transformacje systemowe w Polsce i w krajach postkomunistycznych, red. M. Chałubiński, Pułtusk 2008, s. 527; A. Dumała, Stosunki Ukrainy z Unią Europejską, [w:] Ukraina w stosunkach międzynarodowych, red. M. Pietra ś,T. Kapuśniak, Lublin 2007, s. 323.

18 Conclusions of the Maastricht European Council (9 and 10 December 1991). Treaty on European Union - Enlargement - Uruguay round - Co-operation in the Spheres of Justice and Home Kwestie

zmian w ZSRR były

omawiane

podczas szczytu WE w Maastricht 9-10 grudnia

1991

r.

W przyjętej wówczas

deklaracji

Rada

Europejska

„przyjęła

do wiadomości” decyzję Rosji, Ukrainy

i

Białorusi

o

powołaniu

Wspólnoty

Niepodle­

głych Państw.Rada

podkreśliła

konieczność

zachowania

przez

wszystkie strony

kon

­

struktywnego

dialogu

w

celuzagwarantowania,by

„wchodząca w moment krytyczny

transformacjaZSRR

odbyła

sięw

demokratyczny

i

pokojowy

sposób”

18

.

12 Rozdział 1 . Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

Rada Europejska wyraziła

zadowolenie z

faktu,

że państwa

te zadeklarowały

wzajemne

uznaniei

poszanowanie integralności terytorialnej oraz nienaruszalności istniejących

granic

w

ramach

WNP. Pozytywnie oceniła

wyrażoną

gotowość wypeł­

nienia

międzynarodowych zobowiązań

ZSRR i zapewnienia

jednolitej

kontroli

nad

rozlokowaną

na

ichterytorium broniąatomową.

Przypomniała

znaczenie,jakie

WE

i państwa członkowskie

przywiązują

do

respektowania przez wszystkie republiki

Aktukońcowego

KBWE

z

Helsinek, Paryskiej

Karty

Nowej Europy oraz pozostałych

dokumentów

KBWE

dotyczących praw

człowieka19

.

Affairs - Food supply situation in Moscow and St. Petersburg - European Political Cooperation - Declaration on the peace process in the Middle East, on developments in the Soviet Union and on racism and xenophobia, Annex 2, [on-line] http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.doireferen ce=DOC/91/7&format=HTML&aged=l&language=EN&guiLanguage=en (19.07.2013).

19 Ibidem.

20 Ibidem.

21 Ibidem.

Podkreślono, że

zgodnie

z

tymi dokumentami

granicewszystkich państw euro

­ pejskich

sąnienaruszalne i mogą

zostać zmienione

wyłącznienapodstawie

porozu­

mieniazawartego

na

drodze

pokojowej.

Zaznaczono,

że

zarównoWE,

jak

i państwa członkowskie

przywiązują szczególne

znaczenie dokonieczności podjęcia

przez re­

publiki

niezbędnych

działańw celu

wejścia w

życie

porozumień w

zakresiekontroli

zbrojeń oraz

zagwarantowania przez nie

odpowiedniego

nadzoru i

bezpieczeństwa nad

bronią

atomową20

.

Rada Europejska

„w

duchuwspółpracy

” wyraziła

również

wolę

rozpoczęcia

dia­

logu, dotyczącego rozwoju wzajemnych

stosunków,

pod warunkiem uzyskania

przez tepaństwa

pełnej

suwerenności w

demokratyczny i pokojowy

sposób

21

.

16 grudnia 1991

r. ministrowie spraw

zagranicznych

państw EWG na nadzwy­

czajnymposiedzeniuzajmowalisięrównież

zmianami

zachodzącymi

na Wschodzie.

Zdecydowali wówczas

o gotowości uznania państw

powstających z

rozpadu

ZSRR, pod

warunkiem spełnienia przez

nie kilku warunków.

Jednocześnie wyraźnie

za

­ strzegli,

że nie

zaakceptują

żadnego podmiotu, który powstałby w wyniku

agresji.

W

przyjętej wówczas

deklaracji

wskazano

na konieczność przyjęcia przez

nie

zobo­

wiązań dotyczących:

• przestrzegania

Karty

Narodów

Zjednoczonych, Aktu

końcowego KBWE, Karty

paryskiej,

• zagwarantowania

praw

mniejszościom narodowym

i

etnicznym zgodnie z zasa­

dami OBWE,

• poszanowania

nietykalności granic i ich ewentualnych zmian

wyłącznie na

dro

­

dze

pokojowej,

•

uznania wszystkich

zobowiązań międzynarodowych, dotyczących

rozbrojenia i nierozprzestrzenianiabroni

atomowej,

• zobowiązania

do rozwiązywania wszelkich sporów

wyłącznie

na drodze pokojowej

22.

22 Recognition of States - Annex 1. Declaration on the „Guidelines on the recognition of new states in Eastern Europe and in the Soviet Union”, 16 December 1991, „European Journal of Inter­

national Law” Vol. 4, 1993, no. 1, [on-line] http://207.57.19.226/journal/Vol4/Nol/index.html (19.07.2013); Л. Чекаленко, Зовшшня полтика Украти, Ки1в 2006, s. 249; Wspólnota stawia warunki Wspólnocie, „Gazeta Wyborcza” 1991, nr 763, (18 XII); Z. Szmyd, Kalendarium stosunków Unia Europejska-Ukraina, Warszawa 2002, s. 13; B. Koszel, Polityka wschodnia Unii Europejskiej, [w:] Polityka Unii Europejskiej wobec Ukrainy: partnerstwo czy członkostwo?, red. A. Podraża, Lublin 2006, s. 24.

23 P. Я кем чу к, Украина i Свропейський Союз, „Сучасшсть” 1997, № 10, s. 95; О.М. Ше- ретюк, op. cit., s. 30; Z. Szmyd, op. cit., s. 13.

24 H.B. Голуб, П.А. KniMKiH, op. cit., s. 49; А. Зленко, Зовнйиньополтична страте- ня..., s. 180. Prawie dwa lata później, w październiku 1993 r., otwarte zostało przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Kijowie. W lipcu 1995 r. powstało natomiast przedstawicielstwo Ukrainy przy WE. Zob. Л. Чекаленко, op. cit., s. 250-251; A. Dumała, Stosunki Ukrainy..., s. 323.

25 Украина i Свропа (1990-2000pp.). Частина 2. Украина в лшжнародних eiduocunax з Kpa'i- нами-членами Свропейського Союзу. Анотована ¡сторична хронпса, ред. I.M. Мельникова [et al.], Ки!в 2001, s. 73; О.М. Шеретюк, op. cit., s. 30; Свропейська ¡нтегращя Укра'ши. По- липико npaeoei проблеми, ред. В.П. Горбатенка, Ки!в 2005, s. 96.

26 Свропейська ¡нтегращя Украти. Поточна ситуащя, заедания та npiopumemu дер­

жавно? полтики, ред. О.В. CHirnp, Ки!в 2010, s. 14; O.I. Шнирков, В.В. Коптка, B.I. Му- равйов, У крат а - Свропейський Союз: економлка, полтика, право, Ки!в 2006, s. 119-120.

Po

spotkaniu w

AłmaAcie

21

grudnia 1991

r.

poinformowano WE

o podjętych

decyzjach i

formalnym

potwierdzeniu

powstania

WNP.

Szefowie

państw biorących

udział

wtych obradach zadeklarowaliwolę

wypełnienia powyższych warunków. Na

tej podstawie WE 31 grudnia 1991

r.

zdecydowały się

uznać niepodległość państw

poradzieckich.

Zastrzeżono

jednak, że w

przypadku

państw posiadających

broń atomową

ich

uznanie jest warunkowe

i

uzależnione

od

przystąpienia przez

nie

do

„Traktatu

o

nierozprzestrzenianiu

broni

atomowej”23. W

przypadku

Ukrainy formal­

ne

uznanienastąpiło

na podstawie

notywystosowanej przezministra Broeka

24

. Następnie

9

stycznia1992

r.

KomisjaWE wniosła

do

RadyWE

propozycje zawar­

cia

z

nowo

powstałymi państwami

umów,

którezastąpiłyby„Umowę

o partnerstwie

i

współpracy” podpisaną

w 1989r. ze Związkiem Radzieckim. 2

marca

1992r.

mini­

strowie

spraw zagranicznych państw WE na

posiedzeniu wBrukselipodjęli

formalną

decyzję

o podpisaniu tego

typu dokumentów25

.

Miesiąc

później, 6

kwietnia 1992

r.

KomisjaWEprzyjęła dyrektywę o rozpoczęciu

rozmów w tej

sprawie z Rosją,Ukra

­

iną,Białorusiąi

Kazachstanem

26.

Kilka miesięcy

później,

14

września 1992

r. miała

miejsce

wizyta Krawczuka w

Brukseli,

podczas

której

doszło do spotkania

zszefem Komisji Jacques

’

em

Delor­

sem. W

wydanymoświadczeniu

potwierdzono obowiązywanie

w stosunkach

pomię­

dzy Ukrainą a

WE wcześniejszych

umów handlowych

podpisanych z

ZSRR. Przy

­

14 Rozdział 1 . Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

wódcy wyrazili

także potrzebę

rozbudowy

dwustronnych

stosunków

na podstawie nowej

umowy

o

partnerstwie

i

współpracy.

Zapowiedziano,

że negocjacje w

tejspra

­

wierozpocznąsię niezwłocznie po

otrzymaniu

przez

Komisję stosownego

mandatu ze strony

Rady

WE27

.

Wpływ narozmowy

w

tej kwestii

miały

jednak

negocjacje na

temat broniatomowej i elektrowni w

Czarnobylu

28

.

Uwzględniając znaczenie

proce­

su denuklearyzacji dlabezpieczeństwaregionalnego

oraz

międzynarodowej

pozycji Ukrainy,

kwestie tezostały

szerzej omówione

wponiższympodrozdziale.

27 Стльна заява Укра'ти i KoMicit Свропейських Cniemoeapucme, 14 вересня 1992 р., [w:]

Укрмна - Свропейський Союз. 31брання лажнародних договоров та ¡нших докуменпив (1991 - 2009), ред. С.О. Камишев [et al.], Ки!в 2010, s. 481; Украта i Свропа (1990-2000рр.)..., s. 73;

Зовтшня политика Украши в умовах глобал1зацИ. Анотована ¡сторична хронжа лижнарод- них eidnocuH (2004-2007), ред. С.В. ¡Иднянський, Ки!'в 2014, s. 30; Z. Szmyd, op. cit., s. 14;

Ł. Donaj, Polityka bezpieczeństwa niepodległej Ukrainy 1991-2004, Łódź 2005, s. 158.

28 Negocjacje w tej sprawie trwały kilka lat i zgodnie z memorandum z 20 grudnia 1995 r.

podpisano stosowną umowę, na podstawie której w 2000 r. elektrownię zamknięto. Zob. Мемо­

рандум про взаеморозумтня м1ж Урядом Украти i Урядами кра1'н „Велико! Umku" та KoMici- ею Свропейського Cniemoeapucmea щодо закриття Чорнобильсько! AEC, [on-line] http://za koni.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=998_008 (19.07.2013). Zob. także: F.S. Larrabee, Ukraine’s Place in European and Regional Security, [w:] Ukraine in the world: Studies in Interna­

tional Relations and Security Structure of a Newly Independent State, ed. L. Hajda, Cambridge 1998, s. 258.

29 Л. Кравчук,Маемо me, що маемо. Спогади iроздуми, Ки!в 2002, s. 136-137. Zob. także:

N. Schadlow, The denuclearization of Ukraine. Consolidating Ukrainian security, [w:] Ukraine in the world..., s. 271.

30 А. Зленко, Дипломапия i полтика. УкраЬза в npou,eci динам1чних геополипичних змт, XapKiB 2003, s. 329; W.C. Potter, The politics of nuclear renunciation. The cases of Belarus, Kazakhstan and Ukraine, Occasional Paper, No. 22, Washington 1995, [on-line] http://www.

stimson.org/pdf/OccasionalPaper22.pdf, s. 19 (17.02.2013). Por. T.G. Carpenter, Closing the nuclear umbrella, „Foreign Affairs” Vol. 73,1994, issue 2, (March-April), s. 8-13.

1.2. Broń jądrowa jako czynnik determinujący stosunek państw zachodnich do Ukrainy

Wchwili

uzyskania

niepodległości Ukraina

musiała więc zmierzyć

się

z bardzo waż­

nym problemem, dotyczącym

odziedziczonej

po

ZSRR broni

jądrowej. Odpowie

­ dzialny za proces

denuklearyzacji prezydent Krawczuk

wspomina,

że od rozwiąza

­

niatej

kwestii zależało

międzynarodowe bezpieczeństwo,

miejsce

i rolaUkrainy

na

arenie międzynarodowej

oraz w

dużym stopniu

przyszłość

państwa29.

Decyzja

władz

Ukrainy, Białorusi

i Kazachstanu

w

sprawie

broni

miała

więc

również

kluczowe

zna

­

czenie dla

stabilności,

efektywności

oraz przyszłości światowego reżimu nierozprze­

strzeniania

broni

atomowej

30

.

Państwa zachodnie,

przede wszystkim

USA, Francja i Wielka Brytania, z

dużą

obawąodnosiły

się do

rozszerzenialiczby krajówmających dostęp do

broni nukle­

arnej

oraz

stanowiska

ich

władz

wobec denuklearyzacji.

Obawiano się

braku

efek­

tywnej

kontroli nad arsenałem nuklearnym,

a także

nielegalnego handlu bronią

ato

­ mową

i

przejmowania naukowców przez

państwai

organizacje terrorystyczne

chcące

uzyskać do

niej dostęp31.

31 С.П. Галака, Набуття Украшою без’ядерного статусу, „Актуальш проблеми кпжна- родних вщносин” 2005, випуск 57, частина 1, s. 122; Р. Jehiel, В. Moldovanu, E. Stacchetti, How (not) to sell nuclear weapons, „The American Economic Review” Vol. 86, 1996, no. 4, (September), s. 814; J.M. Deutch, The new nuclear threat, „Foreign Affairs” Vol. 71,1992, issue 4, (Fall), s. 129.

32 W. Walker, Nuclear weapons and the former Soviet Republics, „International Affairs”

Vol. 68, 1992, no. 2, (April), s. 264-265; H. Malon, Postradziecka broń jądrowa, Warszawa 1995, s. 11-12.

33 Заява Про без’ядерний статус Украши, [on-line] http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/

laws/main.cgi?nreg=1697-12 (10.03.2013). Identyczne zapisy znalazły się również m.in. w „Apelu Rady Najwyższej do parlamentów i narodów świata z 5 grudnia 1991 r.” Zob. także: C. Sagan, R.P. Turco, Nuclear winter in the post-cold war era, „Journal of Peace Research” Vol. 30,1993, no. 4, (November), s. 370-371; O. Thranet, Nuclear disarmament. US and Russia resume negotiations,

„Analysis in Security Policy” 2009, no. 53, (May), s. 1-3; A.S. Krass, The people, the debt, and Mikhail. START, „The Bulletin of the Atomic Scientists” Vol. 47,1991, no. 9, (November), s. 12-18.

Rosja

ogłaszając

się prawno-międzynarodowym

następcą

ZSRR i przejmując jego

zobowiązania międzynarodowe, stała na stanowisku,

że

to

właśnie

ona jest

spad

­ kobierczynią całego

arsenału nuklearnego

rozlokowanego na

terytorium

Ukrainy, Białorusi

i

Kazachstanu. W

opiniiwładz

Rosji pozostawienie

broni

jądrowej na

tery

­ torium tych republik, oprócz

zagrożeniabezpieczeństwa międzynarodowego,niosło

również

zesobą

zagrożenie ekologiczne.

Państwatemiały

bowiem

olbrzymie

proble­

my

finansowe,

wskutek

czegonie

posiadały

środków

na

odpowiedniezabezpieczenie i konserwację

broni. Powyższe stanowisko podzielały

również

Stany Zjednoczone, które

uważały, że brońnuklearnapowinna

znajdować

się

pod

scentralizowaną kon

­ trolą jednego

najsilniejszegopaństwa, czyli

Rosji

32.

Biorąc pod

uwagę

stanowisko

USA,

jeszcze

przed zatwierdzeniemniepodległości

w grudniowym referendum, ukraiński parlament odniósł

się

do

przyszłości broni

atomowej.

24października1991

r.

RadaNajwyższa

przyjęła „Deklarację

o

bezatomo­

wym

statusieUkrainy

”, w

której stwierdzono,że

obecność broni jądrowej

w

tym pań­

stwie

jest tymczasowa. Zastrzeżono

jednak, że

do

momentu ostatecznegojej

prze­

wiezienia do Rosji Ukraina

zachowuje

kontrolę nad arsenałem nuklearnym, jednak bez prawa jego użycia. Zapowiedziano, że

państwo

ukraińskie będzie

dążyć

do całko­

witego ijak

najszybszego zniszczenia

broni

jądrowej, biorąc pod uwagę

możliwości

finansowe,

organizacyjne i techniczne.

Deputowani

zapewnili również, że

Ukraina wypełni

zobowiązania wynikające dlaniej

z układu

START-

1 podpisanego 31

lipca

1991

r. w

Moskwie, a

także

wyrazili gotowość

przystąpienia

dotraktatu

NPT33

.

16 Rozdział 1 . Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

Kwestia broni atomowej znalazła

również

odzwierciedlenie w

przyjętej

16

lipca 1990

r.

„Deklaracji suwerennościUkrainy

”

. W dokumencietym

deputowani

podkre

­

ślili,

że Ukraina w

przyszłości

będzie państwem

bezatomowym,

które

zobowiązuje sięnie

produkować,

nieprzyjmowaći nie

składować

broni

jądrowej

34.

34 Декларация про державный суверенйпет Укра1ни, [on-line] http://zakon2.rada.gov.ua/

laws/show/55-12 (10.03.2013); W.C. Potter, op. cit., s. 19; Л. Кравчук, Маемо me..., s. 138.

35 Por. Г. Перепелица, Без’ядерний статус i национальна безпека Укрмни, Ки!в 1998, s. 16; J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodległej Ukrainy, Warszawa 1999, s. 213.

36 W.C. Potter, op. cit., s. 11. Por. Л. Кравчук, Маемо me..., s. 137-138.

37 С. Галака, Нерозповсюдження ядерноИзбро1'у зовнпинш nonimuni Укрмны, [w:] Украи­

на в постбтолярнш cucmeMi м1жнародних eidnocun, ред. Л. Губерський, Ки!в 2008, s. 413;

W.C. Potter, op. cit., s. 19.

3® Угода про створення Ствдружноспи Незалежных Держав, [on-line] http://zakonl.rada.

gov.ua/cgi-bin/laws/ (10.03.2013). Deklaracja ta powtórzona została również podczas szczytu WNP w Ałma Acie 21 grudnia 1991 r. Zob. Алма-Атынсъка декларация, [on-line] http://zakonl.

rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=997_189 (10.03.2013).

Trudno

jednoznacznie wskazać przyczyny, dla których już

w

1990

r.

wyrażony

został stosunek

parlamentu

do

znajdującej się

na

Ukrainie

broni.

Wśród

badaczy

można

spotkać opinie mówiące

o

tym, że

jużwtedyukraińscy

parlamentarzyści

roz

­ ważali

możliwość rozpadu ZSRR.

Zapowiedziana denuklearyzacja miała więc

osła

­

bić argumenty

zwolenników utrzymania

związku,

którzy twierdzili,

że gwarancje międzynarodowego bezpieczeństwa

może zapewnić

zachowaniejednegomocarstwa nuklearnego

35

.

Wówczas

było jednak

zdecydowanie zbyt wcześnie, by mówić

o

realnych

per

­

spektywach

rozpadu

Związku Radzieckiego,

tym bardziej że jeszcze jesienią 1991 r.

trwały rozmowy o jego

reformie ustrojowej,

a na

Ukrainie

rozmieszczano kolejne

bombowce Tu-16036. Uwzględnienie kwestii

broni

nuklearnej w Deklaracji

należy

zatem traktować raczej

jako reakcję parlamentu na

negatywne

nastroje społeczne, będące

konsekwencją wybuchu

elektrowni w Czarnobylu. Była

ona również

wyni

­ kiem ogólnej atmosfery

odprężenia

w

stosunkach

międzynarodowych

i

trwającego procesu

redukcji

zbrojeń,

jakrównieżswego

rodzaju

manifestacjąwobecwładzcen

­ tralnych własnej niezależności

i

prawa do

suwerennej decyzji

w

tej

sprawie37.

Problem przyszłości broni

jądrowej był jednym z tematów

rozmów Jelcyna,

Kraw­

czuka

i Szuszkiewicza

podczas spotkania 8 grudnia

1991

r.

wWiskulach. Wychodząc

naprzeciw

oczekiwaniom

międzynarodowym, w

umowie o utworzeniu Wspólnoty

Niepodległych Państw

przywódcy

oświadczyli, że

zostanie

utrzymane wspólne

do

­

wództwo

nad bronią

atomową

znajdującą

się

na

terytorium Rosji,

Ukrainy, Białorusi

i Kazachstanu38.

21 grudnia 1991

r.,

podczas

szczytu WNP

w

Ałma Acie podpisana została umo­

wa,

na podstawie

której państwate wyraziły

zgodę na

wywiezienie

do Rosji

i

znisz­

czenie

całej

bronijądrowej znajdującej się

na

ichterytorium.

Uzgodniono

wówczas, że broń

taktyczna

przewieziona zostanie

do

1 lipca

1992 r. Podjęto również

decyzję

o

powołaniu Wspólnego

DowództwaSił

Strategicznych

39

. Podczas

kolejnegospotka

­

nia30 grudnia 1991

r. w

Mińsku

strony

ustaliły,

że

cała

broń strategiczna

do końca 1994

r.

przekazanazostanie

Rosji, gdzie

następnienastąpiproces

jej zdekompletowa­

nia i

zniszczenia

40

.

39 Угода про cninbni заходи щодо ядерно! зброЧ, [on-line] http://zakonl.rada.gov.ua/cgi-bin/

laws/main.cgi?nreg=998_086 (10.03.2013); М. de Andreis, F. Calogero, The Soviet nuclear weapon legacy, SIPRI Research Report, no. 10, New York 1995, s. 31-32; W.C. Potter, op. cit., s. 11-12.

40 Угода Mix державами-учасницями CniedpyxHocmi Незалежних Держав щодо CmpameeiHHUx сил, [on-line] http://zakonl.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=997_082 (10.03.2013); W. Walker, op. cit., s. 264-265.

41 Jak wcześniej wspomniano, broń nuklearna znajdowała się również na terytorium Bia­

łorusi i Kazachstanu. Na Białorusi w miejscowościach Lida i Mozyrz stacjonowały 54 nowo­

czesne ruchome rakiety balistyczne. Według szacunkowych danych było ich 81 i każda rakieta wyposażona była w jedną głowicę. Na północy Kazachstanu, w miejscowościach Dzierżawińsk i Żangiz-Tobe, stacjonowały 104 dziesięciogłowicowe rakiety typu SS-18. W miejscowości Se- mipałatyńsk znajdowała się również baza lotnicza, w której stacjonowało 40 bombowców strate­

gicznych Tu-95H z 320 głowicami jądrowymi, a także niezwykle ważny ośrodek doświadczalny Bajkonur. Zob. H. Malon, op. cit., s. 26-30. Szerzej na temat radzieckiego arsenału jądrowego zob. R.S. Norris, T.B. Cochran, US-USSR/Russian strategie offensive nuclear forces 1945-1996, Nuclear Weapons Databook, Washington, January 1997, [on-line] http://docs.nrdc.org/nuclear/

files/nuc_01009701a_181.pdf (10.03.2013). Por. World armaments and disarmament, SIPRI Year­

book 1991, New York 1991, s. 18.

42 T. Krząstek, Ukraina, Warszawa 2002, s. 186-187; H. Malon, op. cit., s. 21-22; В. Горбу­

лин, Без права на покаяние, Харьков 2009, s. 42; I. Topolski, Pozycja militarna Ukrainy, [w:]

Ukraina w stosunkach..., s. 157-158; Nuclear weapon systems and associated warheads, [w:] Nuclear successor states of the Soviet Union, The Carnegie Endowment for International Peace, March 1998,

Ukraiński arsenał nuklearny

Znajdującysię

na Ukrainie

po rozpadzie ZSRR

olbrzymi

arsenał broni nuklearnej,

zarówno taktycznej, jak

i

strategicznej, czynił z

tego

państwa

trzecią

nuklearną potę­

gę świata41.

W

grudniu

1991 r. na

ukraińskim terytorium

rozmieszczone były nastę­

pujące

rodzajesił

jądrowych:

•

46

Dywizja

Rakiet Strategicznych

rozlokowana

koło

Pierwomajska, w której sta­

cjonowało

46 dziesięciogłowicowych

międzykontynentalnych

rakiet balistycz

­

nych SS-24

oraz

40

sześciogłowicowych rakiet

balistycznychSS-19,

• 19

Dywizja Rakiet Strategicznychw

Derażni,

gdzie rozlokowanych

było

90 sze

­ ściogłowicowych

rakiet SS-19,

• dwa pułki

lotnicze stacjonujące

w

miejscowości Priłuki,wyposażone

w

20

bom­

bowców Tu-

160

oraz 25

bombowców

Tu-95MS,

• jeden pułk

lotniczy

stacjonujący w

Użinie,wyposażony

w

21 bombowcówstrate

­

gicznych

Tu-95MS

42.

18 Rozdział 1 . Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

Wśród władz Ukrainy

od

początku istniały dwa stanowiska

wobec

przyszłości broni atomowej.

Pierwsze

polegało na jak

najszybszym

podpisaniu

i

ratyfikacji

ukła

­ du START-

1, a

następnie konsekwentnym

pozbywaniu się broni, by

w

niedalekiej przyszłości

osiągnąć

status państwa bezatomowego.

Tę

opcję popierał

Krawczuk

i

ukraiński rząd,

choćw jego

składzie

równieżnie

było

jednomyślności

43

.

no. 5, [on-line] http://cns.miis.edu/pubs/reports/pdfs/statrep.pdf, s. 20 (10.03.2013); W.C. Potter, op. cit., s. 8-10.

43 Л. Кравчук, Це була мирна революция в центр! Европы, „бвроАтлантика” 2009, № 3, s. 19-21; А. Сидорук, Соняшники заметьракет. Каттулящя nid синьо-жовтим прапором,

„Дзеркало тижня. Укра!на” 2009 (24 I).

44 Г. Перепел и ця, op. cit., s. 17-18. Zwolennikami zachowania przez Ukrainę nuklearnego statusu byli w większości politycy ukraińskiej prawicy, skupieni wokół partii Ruch oraz Ukraińskiej Partii Konserwatywno-Republikańskiej, m.in. Czornowił, Juchnowski oraz Kostenko, a także politycy związani z ukraińskim przemysłem nuklearnym.

45 Por. Where the weapons are, „The Bulletin of the Atomic Scientists”, November 1991, s. 48- 49. Zob. także: P.V. Pry, The Russo-Ukrainian nuclear crisis, October 1991-May 1992, [w:] idem,

War scare. Russia and America on the nuclear brink, Westport 1999, s. 109-113.

46 Л. Кравчук, Маемо me..., s. 147; A. Зленко, Дипломаппя i полппика..., s. 340.

47 Постанова про dodarmcoei заходи щодо забезпечення набуття Украшою без’ядерного статусу, [on-line] http://ukraine.uapravo.net/data/base61/ukr61185.htm (10.03.2013).

Zgodnie

z drugim

stanowiskiem,

popieranym przez zdecydowaną większość

par

­

lamentarzystów, Ukraina powinna

pozostać państwem atomowym. Zwolennicy tej

koncepcjiargumentowali, że

decyzja o

pozbyciusiębroni

atomowej jest nieracjonal­

na. Podkreślali, że

w

tym

samym czasie

szereg państw,

których bezpieczeństwo

jest

zagrożone w o

wiele mniejszym

stopniu,

posiada szeroko

rozbudowane programy nuklearne

i

wydaje

na ten cel miliardy

dolarów. Według

nich dobrowolne pozbycie się przez

Ukrainę

broni znacznie obniży zdolności

obronne państwa

i będzie

nie­

zgodne

z

ukraińskąracją

stanu

44.

Jednak

mimo zastrzeżeń

deputowanych

zgodnie

z umową

z

Ałma Aty

Ukraina

rozpoczęła przekazywanie

broni

taktycznej

do Rosji. Proces

tenzostałjednak wstrzy

­

many

przez Krawczuka

12 marca 1992

r.

Decyzja

ta była reakcją na pojawiające

się

informacje

o nieprawidłowościach

przy

jej składowaniu

w

Rosji

oraz

brakiemgwa

­

rancji

jej utylizacji

wzwiązku

z ogromną

ilością

broni

wycofywanej z

państw

byłego

Układu Warszawskiego

45.

Według Krawczuka

wywożona

z

Ukrainy broń

nie

była niszczona,

co

w konse­

kwencji

stanowiło

duże zagrożenie

bezpieczeństwa Europy. Prezydent

jednocześnie

podkreślił, że

Ukraina

dążyć

będzie do osiągnięcia statusu

państwabezatomowego, i

zaproponował

ustalenie międzynarodowej kontroli

nad procesem przekazywania broni46.

Jego

decyzję poparła

9kwietnia

1992 r. w specjalnej uchwale

Rada

Najwyższa

Ukrainy.

Deputowani

zaznaczyli,że wywożeniebronitaktycznej zterytorium Ukra

­ iny

powinno

zostać wstrzymane

doczasu

ustalenia

systemu

takiej

kontroli47.

W międzyczasie

trwały

dwustronne

negocjacje z

Rosją w

celu

wypracowania

szczegółowych

zasad i

procedur, dzięki którym

zostanie

wznowiony proces przeka­

zywania

broni

taktycznej. Rozmowy

te zakończyły

się

sukcesem

i

11 kwietnia

1992

r.

podpisana została

umowa, która

zagwarantowała Ukrainie

kontrolę

nad

wywożo­

nymi ładunkami.

W Protokole

do umowy zdecydowano,

że przemieszczanie

ładun­

ków

jądrowych

na

ukraińskimterytorium iich

wywóz do

Rosji

odbywać

się

będzie

wedługwcześniej

uzgodnionych

planów,

przygotowanych

przez

specjalnie

powołane wtym celu

komisje rządowe.

Ustalono, że

przekraczanie granicy

nastąpi

w uprosz­

czonej formule, bez

przeprowadzania kontrolicelnej48

. Dzięki

tejumowie

wznowiony

proceswywożenia broni

taktycznej

do Rosji

przebiegał

już

bez

zakłóceń izakończył się

w

maju 1992 r„ czyli kilka

tygodni

przed terminem przewidzianym w umowie zAłma

Aty49

.

48 Угода Mix Украшою i Росшською Федеращею про порядок перемнцення ядерних бое- npunacie з mepumopi'i Украши на централью передзаводсью базы Росшсько! Федерацн з ме­

тою IX розукомплектування та знищення, [on-line] http://uazakon.com/documents/date_5f/

pg_ifcusk.htm (10.03.2013); Протокол до Угоди Mix Украиною i Росшською Федерален) „Про порядок перемнцення ядерних боеприпаПв з mepumopi'i Украши на централью передзавод- сью бази PociiicbKoi Федерацн з метою ix розукомплектування та знищення” про порядок контролю за знищенням ядерних óoenpunacie, що вивозяться з mepumopi'i Украши, на nid- приемствах промисловоспн Росшсько! Федерацн, [on-line] http://uazakon.com/documents/

date_5f/pg_ifcusm.htm (10.03.2013).

49 Rakiety wyjechały, „Gazeta Wyborcza” 1992 (7 V); F. Barnaby, How nuclear weapons spread. Nuclear-weapon proliferation in the 1990s, New York 1993, s. 53.

50 Зовнпиня поло-пика Украши вумовах..., s. 431; Л. Кравчук, Маемо те..., s. 149.

51 Warto odnotować, że po podpisaniu układu NPT w 1968 r. USRR zwróciła się do władz ZSRR z prośbą o zgodę na przystąpienie Ukrainy do traktatu. Wniosek ten spotkał się jednak z odmową Biura Politycznego Komitetu Centralnego KPZR. Zob. The nuclear challenge in Russia and The New States of Eurasia, ed. G. Quester, New York 1995, s. 13, The International Politics of Eurasia, vol. 6.

Protokół lizboński

Od początku rozmów na

temat

rozbrojenia

nuklearnego ukraińskadyplomacja

stała na stanowisku,

że Ukraina jako państwo,

na

terytorium

którego

znajduje się broń jądrowa, powinna

automatycznie

zostać pełnoprawnym uczestnikiem

międzynaro­

dowych negocjacji rozbrojeniowych i stroną

układu START-

1. Przeciwko

takiemu

rozwiązaniu

opowiadała

się

Rosja,

jak również Stany Zjednoczone. Do

zasadni­

czej zmiany

stanowiska

doszło

jednak podczas

wizyty KrawczukawWaszyngtonie 5-9 maja 1992r.

50

Po tych

rozmowach

USA

zdecydowały

się uznać

Ukrainę,

Białoruś

iKazachstan

za

państwa-strony układu START-1.

W

dalszym

ciągu protestowała

jednak

Rosja,

którauważała,

że republiki te muszą najpierw podpisać

układ

NPT51, a później

moż

­

na

będzie rozważyć kwestię

ichprzystąpienia

do START-

1. Bardzo

trudne

negocjacje

20 Rozdział 1 . Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

w

tej sprawie

udało

się

zakończyć

kompromisem, zgodnie

z

którym

w Lizbonie 23

maja 1992

r. trzy

poradzieckie

republiki

podpisały

protokół

do

układu

START-1

52

.

52 J. Kozakiewicz, Rosja w polityce..., s. 224-225; С. Галака, Нерозповсюдження ядерно!

збро!..., s. 411; L Topolski, Kontrola i redukcja zbrojeń, [w:] Międzynarodowe stosunki polityczne, red. M. Pietraś, Lublin 2007, s. 380-381.

53 Протокол до Договору м!ж Союзом Радянських Coujanicmunnux Республис i Спо- лученими Штатами Америки про скорочення й обмеження cmpamezinnux наступальних озброень, ГИсабон, 23 травня 1992року, [on-line] http://zakonl.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.

cgi?nreg=998_070; M. de Andreis, F. Calogero, op. cit., s. 11-21; Ю.В. Дубинин, Диплома­

тический марафон. Записки руководителя Государственной делегации Российской Федера­

ции на переговорах с Украиной 1992-1999, Москва 2009, s. 38-39.

54 Stanowisko wyrażone przez byłego ministra spraw zagranicznych Ukrainy Złenkę podczas rozmowy z autorem w siedzibie stowarzyszenia „Ukraińskie Forum”, Kijów, luty 2009 r.

55 Ю. Дубинин, Как Украина стала безъядерным государством, Часть 1, „Междуна- роднвая жизнь” 2004, № 1, s. 88-90.

56 A. Łomanowski, Ukrainy kłopoty ze STARTEM, „Gazeta Wyborcza” 1993 (6 III). Zob.

także: The Lisbon Protocol at a glance, Arms Control Association, [on-line] http://www.arms control.org/node/3289 (10.03.2013).

Na jego podstawie

Ukraina, Białoruśi

Kazachstan

zostały

uznane za

równopraw

­ ne

strony

układu START-

1,a

także przyjęły na

siebie

odpowiedzialność

za

wypełnie­

niejego

postanowień. Państwa

te

zobowiązały

się również

do

jak

najszybszego

przy

­

stąpienia

do układu NPT

zgodnie z ich

własnymi procedurami konstytucyjnymi53

. Takie

rozwiązanie miało

dlawładz

Ukrainy

olbrzymie znaczenie.

W

ich

opinii

uzna

­

niedeiure

za

pełnoprawnąirównorzędnąstronęukładuoznaczałorównocześniepo

­ twierdzenie

prawa

własności do

broni

nuklearnej

znajdującej się

na

jej terytorium54.

Ukraina wobec problemu broni strategicznej

Wbrew

międzynarodowym oczekiwaniom podpisanie Protokołu

lizbońskiego

nie zakończyło problemu przyszłości

arsenału

nuklearnego

Ukrainy. Wprost

przeciw

­

nie

-

dopierowówczaswpaństwietym

rozpoczęła się

gorąca

dyskusja

naten temat55.

Zwolennicy zachowania statusu nuklearnego

twierdzili, że Ukraina

została

w

dużej

mierze

sprowokowana do

tego

przez radykalne

pogorszenie

stosunków

z

Rosją, która

podawała

w wątpliwość jej integralność terytorialną

i

żądała zwrotu

Krymu.

Ówcze­

śnie pomiędzy

tymi państwami doszło

również

do zaostrzenia konfliktu o podział

Floty

Czarnomorskiej

byłego ZSRR.

W związku

ztym wwewnętrznej

dyskusji wskazywano, że

Ukraina nie

powinna

pozbywaćsię broni,

ponieważ istnieje realne zagrożenie

jej bezpieczeństwa

ze stro­

ny Rosji.

Takie

stanowisko zaczęło

podzielać coraz

więcej

polityków,przeważnie

de­

putowanych parlamentu

wspieranych przez

dowódców wojskowych,

a także lobby

przemysłu nuklearnego56. Mimo

tragicznych doświadczeń

związanych

z

wybuchem

w

Czarnobylu,

na początku

lat 90. ubiegłego

wieku

również

ukraińskie społeczeń­

stwo zaczęło

popierać zachowanie

broni

atomowej. Z

badań

socjologicznych

wyni

­ kało,

że

w

maju

1992 r. za takim

rozwiązaniem

opowiadało

się 18 proc, obywateli.

W marcu 1993 r.

odsetek ten

wzrósł do

36

proc.,

a

kilka miesięcy

później

już

45

proc.

Ukraińcówpopierało

zachowanie

statusu nuklearnego

57

.

57 W.C. Potter, op. cit., s. 49.

58 S. Helnarski, Rosyjsko-ukraiński spór o broń jądrową, [w:] Świat i Polska u progu XXI wieku, red. M. Szczepaniak, Toruń 1997, s. 56.

59 Kwestia wywiezienia broni taktycznej z terytorium Ukrainy do dzisiaj pozostaje kontrowersyjna. Część wojskowych zwraca uwagę na bezwarunkowość tego procesu i niezwykle krótki czas, w jakim został on przeprowadzony. Zob. B.O. Гречантов, Украша - держава не- здШснених надш. Незалежний погляд на euóip полтичного курсу розвитку Украти, Ки!в

1999, s. 11.

60 С.П. Галака, Набуття Укратою..., s. 124.

Znamiennyfakt

miał

miejscew

październiku

1992 r.,kiedy

w

RadzieNajwyższej

doszło do

debaty

nad

doktryną

wojenną państwa.

Wówczas

większość

deputowanych definitywnie

sprzeciwiła

się

koncepcji państwa bezatomowego

iodłożyła ratyfikację

układu START-

1. Swoją

decyzję w tej

sprawie

deputowani uzależnili od otrzymania gwarancji bezpieczeństwa ze strony

USA i

Rosji, a

także

od sfinansowania procesu niszczenia głowic

jądrowych,

rakiet

strategicznych

oraz bombowców. Deputowani oświadczyli,

że

w

związku z

tym,

że Ukraina nie

jest uczestnikiem

negocjacji ukła

­

du START-2, nie

może

gwarantowaćwykonania

jego postanowień. Oznaczało

to,że

ukraiński parlament

nie

chciał

zrezygnować

z

posiadania 46 rakiet SS-24, których układ

START-

1 nie obejmował.

Deputowani żądali również

od

Rosji rekompensat

finansowych za

paliwo jądrowe

usunięte

z

rakiet

taktycznych oraz

ustalenia

zasad

rozliczeń

w związku

z

ewentualnym

przekazywaniem głowic rakiet

strategicznych w

przyszłości. Problem tennie

został rozwiązany

zarówno

w porozumieniu

zAłma

Aty, jak

równieżpodczas

podpisywania protokołu w Lizbonie

58.

Swoisty

paradoksukraińskichdyskusji

na temat

zachowaniastatusu państwa

ato­

mowego polegał

na tym, że

rozpoczęłysięone

w momencie, gdy z

Ukrainy

wywiezio­

na

została

broń taktyczna. Z punktu

widzenia

zagrożeń

bezpieczeństwategopaństwa to

właśnie

tego

rodzaju broń

można

było rozpatrywać

jako

realny komponent istnie­

nia

ukraińskich

sił jądrowych

59

.

Trwająca

od połowy 1992

r.

na Ukrainie dyskusja dotyczyła

więc

de facto zacho

­

wania broni

strategicznej,

która z

racji

swojego

przeznaczenia

i

parametrów

tech

­

nicznych nie

stanowiła zabezpieczenia

dlapaństwa,

a

w

krótkim czasie mogła

spo

­ wodować

olbrzymie

zagrożenie ekologiczne

60.

Politycy i

eksperci

opowiadający sięza

wywiezieniem

broni

strategicznej

podkre

­

ślali,że

wariant

jej

pozostawienia jest nierealny, przynajmniej z kilku powodów.

Broń

ta

nie

mogła stanowić gwarancji ukraińskiego bezpieczeństwa, ponieważ Ukraina

nie dysponowała

do niej kodami,

a

większość międzykontynentalnych rakiet

balistycz

­

22 Rozdział 1 . Współpraca Ukrainy z WE/UE po rozpadzie ZSRR

nych wycelowanych było w

StanyZjednoczone,

podczas gdy

realneźródłozagrożeń upatrywano

ze strony Rosji. Zasięg

tych rakiet

wynosił

od

3 do

10 tys.

kilometrów, więc

nie

można

ich

było

uznać

za

realny środek

obrony przy ewentualnej

agresji

ze strony

państw

sąsiednich.

Zwracano

również

uwagę

na termin

gwarancji

eksploata­

cji i tym

samym bezpieczeństwa rakiet,

który dla typu SS-19

kończył

się

w 2000

r„

natomiast dla

rakiet

SS-24

w 2008 r.

W związku z

tym Ukraina

musiałabyrozbudo

­

wać

własną

infrastrukturęatomową,przede

wszystkim

wyprodukować

nowe głowice jądrowe

i rakiety.

Miała ona wprawdzie

jej

podstawy (biura konstrukcyjne,

własne

wydobycie

uranu,

produkcję

wody ciężkiej, ekspertów),

jednak

bez

pomocy

tech

­

nologicznej

ze strony

Rosji (m.in. produkcja

wysoko wzbogaconego

uranu i

pluto­

nu)

nie mogła

zapewnić bezpiecznego

składowania

arsenału.

Jeśli nawet

doszłoby do

hipotetycznego przedłużenia

terminu eksploatacji rakiet,

to co 5

lat

należałoby

przeprowadzać

doświadczalne

wystrzały,

co najmniej

dwóch z

nich. W

przypadku

Ukrainybyłotoniemożliwe,

ponieważ

nie

posiada ona

wystarczająco

dużego

ibez

­

ludnego terytorium. Niezwykle

ważnym elementem

była

również kwestia

związa

­ na z

ładunkamijądrowymi.

W

przeciwieństwie

do

elementów

rakietowych

byłyone

produkowane w Rosji,

a

następnie

przywożone

na Ukrainę i montowane w

rakietach przez ekspertów

specjalnego

12 Wydziału

Ministerstwa Obrony

ZSRR. Ładunki te miały

ograniczony termin

eksploatacji, po zakończeniu

którego

stawały się wyso

­

ce

aktywnymi odpadami

jądrowymi.

Dla

niektórych ładunków

rozlokowanych na Ukrainie termin eksploatacji

mijałjużw

1993 r.

i, co

bardzo ważne, w

wielu

z nich

dochodziło

do

podwyższenia

temperatury. Ukraina

nie

posiadała

wówczas ani

pie­

niędzy,

aniczasu,

by wybudować specjalne zbiorniki na

tego

typu odpady. Przeciwni­

cystatusu

nuklearnego podkreślają,

żenierealna

była także

koncepcja

tzw.

powstrzy

­ mywania atomowego. Miała ona polegać na

zachowaniu

lotniczego

komponentu sił jądrowych,

tj. 19

bombowców

TU-160

i 21 bombowców

TU-95

z 416 ładunkami atomowymi, których

zasięg działania

obejmował

obszar potencjalnych

zagrożeń Ukrainy.

Zwolennicy

tej

koncepcji

argumentowali, żetakie

rozwiązanie

zagwarantu

­ je

państwu realne bezpieczeństwo. W

przeciwieństwie

do

rakiet

balistycznychbom

­ bowce

nie

stwarzałyby zagrożenia

dlaStanów Zjednoczonych,

dzięki czemu

sądzono, żedlatego

rozwiązania

udasię

uzyskać

ichpoparcie.

Koncepcja

ta

również była

mało realna,

ponieważ bombowce

były produkowane

w

Rosji.

Ich eksploatacja

i

obsługa

mogły więc

odbywać się jedynie w

przypadku

ścisłej

współpracy

z

przedsiębiorstwa

­ mi

rosyjskimi,

na którą władze Rosji

zpewnościąniewyraziłyby

zgody61

.

61 Г. Перепелиця, op. cit., s. 18-20; А. Зленко, Дипломатия i nonimwca..., s. 337-338;

В. Горбулин, op. cit., s. 43-45; A.B. Carter, W.J. Perry, Preventive ¿defense. A new security strategy for America, Washington 2000, s. 1-3; Л. Кравчук, Маемо me..., s. 155-156. Zob. także:

A. Łomanowski, Gwarancje za rakiety, „Gazeta Wyborcza” 1993 (6 XI).

Ukraińskie dyskusje

wokół

broni

atomowej

z

niepokojemobserwowane byłyza

­

równo

w

Rosji, jak

i

w Stanach Zjednoczonych.

Państwa

te

cały czas

naciskały

na

szybkie przeprowadzenie

ratyfikacji

układu START-

1,

jednak na takie

rozwiązanie nie wyrażał

zgody

ukraiński

parlament62. Rada Najwyższa wielokrotnie przekła­

dała termin głosowania

wtej

sprawie, uzależniając

swoją

zgodę

od przyznania ści

­

słych

gwarancji

bezpieczeństwa i rekompensat

finansowych za

przekazywaną

do Rosji broń

63.

62 J. Stachura, Polityka amerykańska wobec Ukrainy, „Sprawy Międzynarodowe” 1994, nr 3, s. 102-108.

63 С. Галака, Нерозповсюдження ядерно'г 3Ópoi'..., s. 419-420.

64 А.В. Carter, W.J. Perry, op. cit., s. 3; A. Łomanowski, Odroczenie START-u, „Gazeta Wyborcza” 1993 (5 VI); S. Kiselyov, Ukraine. Stuck with the goods, „The Bulletin of the Atomic Scientists” Vol. 49, 1993, no. 2, (March), s. 30-31; A. Łomanowski, START na mecie bez Kijowa,

„Gazeta Wyborcza” 1993 (7 I).

65 А. Зленко, Диппомапия i nonimuKa..., s. 353-355. Zobacz również interesującą debatę na łamach czasopisma „Foreign Affairs” w sprawie polityki USA wobec problemu ukraińskiej broni atomowej: J.J. Mearsheimer, The case for a Ukrainian nuclear deterrent, „Foreign Affairs” Vol. 72, no. 3, (Summer), s. 50-66; S.E. Miller, The case against a Ukrainian nuclear deterrent, „Foreign Affairs” Vol. 72, 1993, no. 3, (Summer), s. 67-80.

W

tej sytuacji ukraińska dyplomacja stanęła przed bardzo

trudnym

zadaniem,

ponieważ w

oczach

opinii

międzynarodowej -

przy

sporymwkładzie

Rosji -

Ukra

­

ina

zaczęła być postrzegana

jakopaństwo nieprzewidywalne,

które zamierza

zacho

­ wać broń jądrową. Trwająca pod

koniec 1992 r. kampania prezydencka

w

USA nie sprzyjałarozwiązaniuproblemu,

ponieważ

administracjaBusha mocnonaciskała

na

Ukrainę,

licząc na odniesienie

sukcesu

w

polityce międzynarodowej.

Ukraina

przy

­ jęła więc postawę

wyczekiwania

na

rozstrzygnięcie wyborów prezydenckich,

mając

nadzieję,

że

BillClinton zajmie

bardziej przychylne stanowisko

wobec

wysuwanych przez

nią żądań64.

W

dniach

23-25 marca 1993 r. doszło

do wizyty Złenki

w

Waszyngtonie,

pod­

czasktórej

przedstawił

onnowej administracji

stanowisko Ukrainy

wobec

problemu

broni

atomowej. W

rozmowie

z sekretarzem stanu Warrenem Christopherem zapro­

ponował, by

Stany

Zjednoczone udzieliły

Ukrainie

politycznych

gwarancji,

do czasu ratyfikowania przez Radę Najwyższą

Protokołu

lizbońskiego. Gwarancje

te

miałyby wejść

wżycie po zakończeniu

procesu

ratyfikacji

w

parlamencie.

Złenko argumen­

tował,

że takie

rozwiązanie

pomoże przekonaćparlamentarzystów i przyspieszy ra

­

tyfikację.

Zarówno Christopher,

jak i

asystent ds.

bezpieczeństwa

narodowego An- thony

Lakęniezłożyli

jednak

żadnych

deklaracji

i

nalegali na

szybkie

zatwierdzenie układu

65.

Na

trwające

negocjacje

po raz

kolejny wpłynęło stanowisko

Rady

Najwyższej Ukrainy. W kwietniu

1992

r. parlament

wystosowałlist otwarty,

w którym deputo­

wani znów

potwierdzili prawo własności

państwa ukraińskiego

do broni

jądrowej.

Podkreślili,

że Ukraina

jest

pełnoprawnym

spadkobiercą

ZSRR i

w

związku

z

tym

może

uważać się za państwo

atomowe. Parlament w mało dyplomatyczny sposób