Nowa struktura Sądu Najwyższego a kształtowanie orzecznictwa w sprawach karnych

Marian Cieślak

Nowa struktura Sądu Najwyższego a

kształtowanie orzecznictwa w

sprawach karnych

Nowa struktura Sqdu Najwyższego

a kształtowanie orzecznictwa w sprawach karnych

Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 65) raie jest ustawą procesową w ścisłym znaczeniu. Normuje ona bowiem zagadnienia .ustrojowe tego niezwykle ważnego ogniwa nasze- go lapairatu wymiamu sprawiedliwości, jakim jest Sąd Najwyższy. Pro­ ces ijeist jedmaik ruchem, a ruch nie da się pomyśleć w oderwaniu od poruszającego się przedmiotu, gdyż jest on właśnie niczym innym jak stanem (sensu largo) tego przedmiotu. A zatem wszystko to, oo decy­ duje o budowie aparatu procesowego, musi z konieczności powodować konsekwencje w zakresie samego procesu. Odnosi się to, naturailnie, w całej pełni również do ustawy o Sądzie Najwyższym.

Pełne znaczenie niektórych postanowień itej (usltawy dla .procesu są­ dowego da isię ocenić dopiero na tle doświadczeń praktyki. Można tu przykładowo wymienić zwłaszcza zasadę wybieralności sędzliów Sądu Najwyższego na okres pięciu lat. W niniejszej wypowiedzi jednak cho­ dzić będzie o pewną fconisekweinicję tej ustawy w dziedzinie proceisu

kannego, dającą się wjprost odczytać z jej postalnowień.

Zachodzi pytanie, czy n o w a s t r u k t iu r a Sądu Najwyższego mieć będzie jakiś' w pływ na orzecznictwo w zakresie prawa karnego. Pozor­ nie mogło 'by się wydawać, że chyba nie, nadzór bowiem nad orzeczni­ ctwem sądowym w sprawach karnych należących do właściwości sądów powszechnych zastrzeżony został Izbie Karnej (art. 8) — podobnie jiak Izbie Wojskowej nadzór nad orzecznictwem sądlów wojskowych (alrt. 10), a Izlbie Cywlillnej oraz Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych nadzór nad innymi, odpowiadającymi im zakresami orzeczmilctwa, sąda­ m i (cir:t. 7 i 9). Wystarczy jednak przeczytać uważnie rozidział 3 o trybie wykonywania nadzoru przez Sąd Najwyższy, aby przekonać się, że tak nie jeist.

Oto w myśl art. 28 ust. 2 Pierwszy Prezes S.N. kieruje wniosek 0 ustalenie wytycznych wymiaru sprlawliedliwości i praktyki sądowej, w zależności od rodzaju i wagi izagadlnieinia, pod 'rozpoznanie ibądź Zgro­ madzenia Ogólnego, bądź dwóch połączonych izb, bądź wreszcie jednej izby.1 Podobnie przedstawiła się stprawa uchwalania odpowiedzi ma

py-1 U staw a ndie iprzetwiidtulje uchw ał trzech połączonych izib iz wyłączeniem izby C2jwartej. Wydiaj-e isię, że tak a konisekiwemojia była zam ierzona i że następujące ■wnioskowaniie: „skoro dOiPusKcsaJiie jest w ydaw anie luohwał w .składzie: 1 izby, 2 izb albo w szystkich 4 iizlb (izgrornaidizeniie ’Ogólne), o dopuszczalny je st tyskie

slkład 3 ipołączfomych izb” — byłoby wadlilwe, gdyż u staw a w ym ienia w yraźnie 1 konsekw entnie trzy pierw sze alternatyw y, natom iast pomija w łaśnie tę czw artą

24 M a r i a n C i e ś l a k _{Nr 6 (54)}

teinie prawne. Wniosek w tej sprawie jest kierowany przez Pierwszego Prezesa pod rozpoznanie bądź skiaidiu siedmiu sędziów, ibąidź też pełnego składu damej izby. Jednakże slkład 7 sędziów może1 przedstawić zagad­ nienie pod rozpoznanie pełnego składu izby, iziba zaś — pod rozpozna­ nie dwóch połączonych izb aiUbo Zgromadzenia Ogólnego (art. 29 punkt 2).2

Wreszcie, jeśli chodzi o wszelkie uchwlaiy Sądu Najwyższego wpisy­ wane do 'księgi 'zasad prawnych •— choćby chodziło tu nie o odlpowiedzi na pytania prawne (art. 29), lecz o ,.rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących wątpliwości”, podejmowalne przez skład siedmiu sędziów na wniosek właściwego składu orzekającego (>airt. 30) — to gdy skład, jed­ nej izby zamierza Odstąpić od zasady iprawmej wpisanej do księgi innej izby, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały Obu izb, przy czym izby te mogą przedstawić pytanie lub izaigadtoienie prawne pod rozpoz­ nanie Zgromadzenia Ogólnego (ialrt. 31 punkt 3).3

Otóż Zgromadzenie Ogólne obejmować będzie według nowej ustawy nie tylko sędziów dotychczasowych izib: Cywilnej i Karnej, lecz nadto sędziów nowych izb: Wojskowej oraz 'Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Możliwe są też (połączone slkładiy: Izby Karnej i Izby Wojskowej, tudzież Izby Karnej i Izlby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. W ten sposób sę­ dziowie Izby Wojskowej oralz Izby Pnaicy i Ubezpieczeń Społecznych uzyskają możliwość pośredniego wpływu na1 kształtowanie zagadnień prawa ikarnelgo powszechnego. Tego rodzaijiu rozwiązanie sprawy będzie niewątpliwie sprzyjać ustaleniu prawidłowych i jednolitych zasad orzecznictwa w kwestiach spornych wchodzących w zalkires dwóch lub więcej dziedizlin praw®. Takich kwestii granicznych nie trzeba długo szukać; Przykładowo można tu ,wymienić:

1) z pogranicza p r a w a k a r n e g o i p r a w a c y w i l n e g o : pro­ blematykę przestępstw przeciwko mieniu, a zwłaszcza przeciwko własności społecznej, .przestępstw na szkodę wierzycieli, prze­ stępstw niealimentaicji, przestępstw przeciwko małżeństwu, pro­ blematykę odszkodowania zasądzanego w procesie karnym (w drodze procesu adhezyijlnego albo z urzędu), odszkodowania za niesłuszne skazanie lub bezzasadne tymczasowe aresztowanie, za­ gadnienia związane z karami majątkowymi (grzywna, przepadek mienia, nawiązka), kosztami postępowania itp.;

2) z pogranicza p r a w a k a r n e g o i p r a w a p r a c y t u d z i e ż u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h : tak aktualne obecnie zagad­ nienie prelkluzji roszczeń 'jednostek gospodarki uspołecznionej w stosunku do swych pracowników winnych popełnienia przestępstw związanych ze stosunkiem pracy, problematyka przestępstw urzęd­ niczych, zagadlnienie wpływtu skazania oraz tymczasowego aresz­ towania na stosunek pracy, wpływ skazania na uprawnienia ren­ towe itp.;

3) z pogranicza p r a w a k a r n e g o p o w s z e c h n e g o i p r a w a k a r n e g o w o j s k o w e g o : 'przede wszystkim cały kompleks trudnych i skomplikowanych nieraz zagadnień związanych z roz­ 2 Baltmz pnzyp. 1.

graniczeniem właściwości sądów powszechnych i sądów wojsko­ wych, a poza tym zagadnienie rozkazu, zagadnienie przestępstw na­ ruszenia tajemnicy państwowej itp.

Na tym nie wyczerpuje się sprawa znaczenia nowej struktury Sądu Najwyższego w zakresie pratwia kairmego powszechnego. ,Warto ziwrócić uwagę na airt. 27 pikt 4. W m yśl tego przepisu sędziowie Izlby Wojsko­ wej nie 'biorą udziału w rozpoznawaniu środfkć(w Odwoławczych ani re­ wizji nadzwyczajnych, do których rozpoznania właściwa jest inna izba1, a sędziowie innych izb nie biorą udziału w rozpoznawaniu środków od­ woławczych alni rewizji nadzwyczajnych, do iktóryich rozpoznawania właściwa jest Izba Wojskowa.

Z przepisu tego wynika argumento a contrario, że jeśli chodzi o izby: Karną, Cywilną oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, to nie jest wy­ kluczona możliwość rozpoznawania środków otdlwolawcaych oraz rewizji nadzwyczajnych przez składy sędziowskie mieszane, złożone z sędziów należących do dwióeh różnych lub nawet do wszystkich trzech wym ie­ nionych izb. Ścisły rozdział zachowamy jeist tylko witedy, gdy chodzi 0 stosunek sędziów Izby Wojskowej do sędziiów trzech (pozostałych izb. Takie ustawienie sprawy nie jest chyba przypadkowe. Odpowiada ono temu stosunkowi, jaki istnieje ma niższych szczeblach między j u r y s ­ d y k c j ą p o w s z e c h n ą a j u r y s d y k c j ą s p e c j a l n ą , do któ­ rej należy właśnie orzecznictwo sądów wojskowych; sto&umek. ten w dziedzinie prawa kannego polega na dość rygorystycznym rozdziale (orzeczenie karne sądu powszechnego wydane w sprawie należącej do właściwości sądów wojskowych jest w myśl ant. 11 k.p.k. nieważne

ipso iure).

Konsekwencją tego rozdziału jest właśnie przepis airt. 27 pkt 4 usta­ w y o S.N. Natomiast jeśli chodzi o sądy powszechne na szczeblu w oje­ wódzkim i powiatowym, to podział w ich obrębie ma wydziały cywilne 1 karne ma charakter czysto porządkowy. Dllatego też rozpoznanie spra­ w y w sądzie powszechnym przez sędziów wydziału niewłaściwego dla danej sprawy nie powoduje w zasadzie żadnych ujemnych skutków pro­ cesowych,

byle

Oczywiście nie ulega kwestii, że w praktyce sprawy będą zwykle rozpoznawane przez komplety sądzące złożone wyłącznie z sędziów izby właściwej dla danej sprawy, bo po to właśnie jest podział na różne iziby i przydział poszczególnych sędziów do odpowiednich izb (moment spe­ cjalizacji). Ghodziło tylko o wyraźne postawienie zagadnienia proceso­ wych kcjnisekweinoji wyjątkowego odchylenia od powyższej zasady. Od­ 4 iPewne wątlpidiwości miogą się w te j m aterii zarysować rj®dnak w stosiunku do isądru dla nieletnich, k tó ry 'będąc lor g a n i z a e y j n i e tylko jed n y m z w y- dizfełów d airusgio sądlu powiatowego iStawawti f iu in k e j o m a . l n i e — iw system ie sądów powszechnych — sąd szczególnej kategorii, sędziowie zaś 'dla nieletnich ®ą niew ątpliw ie isędiziiami o szczególnych kwalifiikacjaeh.

86 M a r i a n C i e ś l a k _{Nr 6 (54)}

chylenie takie może się zdarzyć choćby przez (pomyłkę. Do tego jednak 'nie ;wolno ograniczyć omawianego problemu. Wydaje się, ż© iz punktu widzenia dObra wymiairu sprawiedliwości może być niekiedy rzeczą pożądaną, aby dama sprawa była rozpoznana przez skład sądzący, w którym reprezentowani będą specjaliści różnych gałęzi prawa, a więc sędziowie należący do różnych izb Sądu Najwyższego. Dotyczyć to bę­ dzie w szczególności spraw, które zawierać będą iwłaBnie .problematykę z pogranicza innych dziedzin prawa, jàk już o tym wspomniano wyżej. Postulat ten będzie aktualny zwłaszcza ,przy rozpoznawaniu rewizji nadzwyczajnych (w szczególności rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń Sądu Najwyższego), a więc wtedy, gdy jurysdykcja Sądu Najwyższego zbliżać się będzie niejako do tej formy nadzioru, jaką jest uchwalanie odpowiedzi na pytania prawne lub wytycznych wymiaru sprawiedli­ wości. Jeśli możliwość takich mieszanych składów sądzących brana by­ ła istotnie pod uWagę przy projektowaniu ustawy o Sądzie Najwyższym, to należy spodziewać się, że sprawa ta znajdzie odzwierciedlenie w re­ gulaminie tego Sądu, przewidzianym w art. 46 ustawy. Chodzi w szcze­ gólności o 'unormowanie, kto i z czyjej inicjatywy (Pierwszy Prezes, Prezes danej izby, skład sądzący powołany do rozpoznania danej spra­ wy?) i w jalkiim trybie decydować 'będzie o powołaniu takiego składu.

Konsekwencją ibralkiu rygorystycznego rozdziału między izbami Kar­ ną, Cywilną oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz konsekwencją zasady, że sędziowie wchodzący w skład tych izb są sędziami powszech­ nymi na szczeblu Sądu Najwyższego, będzie też chyba możliwość admi­ nistracyjnego (w drodze zarządzenia Pierwszego Prezesa) powołania sę­ dziego Izby Cywilnej do 'pełnienia funkcji w Izbie Karne j lub w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych albo vice versa. „Wymienność” taka wydaje ,się natomiast, w świetle powołanego przepisu art. 27 pfct 4, nie­ dopuszczalna, 'jeśli chodzi o sędziów Izby Wojskowej z jednej strony, a sędziów pozostałych izb — z drugie j. Przepis ten skłaniałby naw at do wniosku, że ,sam akt ipowołania sędziego S.N. przez Radę Państwa powinien zawierać określenie jego przydziału bądź do Iżby Wojiskowej, bądź też ogólnie do Sądu Najwyższego w zakresie izb: Karnej, Cywilnej luib Pracy i Ubezpieczeń Sipołecznych.

Aby wyczerpać 'zagadnienie objęte nagłówkiem nimiejstzego artykułu, należy wspomnieć o Biurze Orzecznictwa (art. 11). Jest ono wsipólne dla całego Sądu Najwyższego ii kierowane jest przez jednego dyrektora, aczkolwiek w jego składzie przewidziani są obok sędziów powszechnych także sędziowie wojskowi (oficerowie zawodowi). I 'ta iinstytucja nie po­ zostanie całkowicie ,bez wpływu na kształtowanie jednolitych zasad orzecznictwa w sądach powszechnych ii w sądach wojskowych oraz na wzajemne przenikanie ocen stosowanych w tych dwóch pionach w ym ia­ ru sprawiedliwości.

Uwagi powyższe ujęte zostały pad kątem widzenia wpływu nowej struktury Sądu Najwyższego na orzecznictwo karne w sądiach pow­ szechnych. Jest jednak rzeczą oczywistą, że dadzą się one zastosować

mutatis mutandis również do orzecznictwa sądów wojskowych oraz są­