Kazimierz Piasecki
Zagadnienie stosowania art. 473 k.z.
do roszczeń odszkodowawczych z
tytułu manka
Palestra 4/6(30), 34-43
D W U G Ł O S
K A ZIM IE R Z PIASECKI
sędzia S.W . del. do B.O Sądu Najwyższego
Z a g a d n ie n ie stosowania art. 4 7 3 k.z. do ro szczeń
o dszkodow aw czych z tytułu m anka
'Dotychczasowe orzecznictwo sądowe przyjm uje jednolicie zasadę, że' przy odpowiedzialności pracowników m a teria ln ie. odpowiedzialnych z ty tu łu niedoborów na podstawie art. 239 k.z. ma zastosowanie p rek lu - zja z art. 473 k .z .1 P rak tyk a ta nasuwa wiele poważnych zastrzeżeń przede wszystkim w świetle postulatów ochrony mienia społecznego w dziedzinie obrotu towarowego. W yrazem tego jest między innym i bądź to w ysuw any dezyderat nowelizacji art. 473 k .z .2, bądź to lanso-
w ’ ia koncepcja innej kw alifikacji roszczeń ouszKodowawczych3, aby w ten sposób — przynajm niej w pewnych wypadkach — ograniczyć zakres stosowania tego przepisu. W samym zaś orzecznictwie wynikiem te j ujemnej reakcji przeciwko ukształtow anej praktyce orzecznictwa są próby rozszerzenia kręgu przyczyn uzasadniających odpowiedzialność na podstawie art. 134 k .z .4, przy którego zastosowaniu według orzecz
nictwa prekluzja z art. 473 k.z. nie wchodzi w grę.
1 P or. A. M e s z o r e r : E w olucja poglądów S.N. n a stosow anie p r e k lu z jl z art. 473 k.z., P Z S 1959, n r 7—8, s. 84 i nast.
2 Do tego p o stu la tu n aw ią zu je J. M a r o w s k i : P od staw y odpow iedzialności cyw ilnej p ra c o w n ik a w obec zak ład u p racy , P U G 1959, n r 8, s. 263, w ypow iadałam się je d n a k w ty m sensie, że przep is a rt. 473 k.z. je st potrzebny, a o k r ę c o n y w nim te rm in roczny je st w y sta rc za jąc o dłu g i do do k o n an ia w yliczenia p ra c o w nika. O dm ienny pogląd w tym o sta tn im z a k resie w y ra ża L. L a s k o w s k i : Z a m ia st glosy, P U G 1959, n r 2, s. 67, p rz e d sta w ia ją c tru d n o śc i zakładów p rac y p r z y dochodzeniu roszczeń z ty tu łu m ank.
3 J. M a r o w s k i : op. cit., s. 260 i nast.
4 P o r. A. M e s z o r e r : op. cit., s. 86, k tó ry p rzy ta cz a znam ienne w ty m za k re sie orzeczenie S.N. z dnia 10 g ru d n ia 1958 r. 2 CR 1015/57.
N r 6 S T O S O W A N IE A R T . 473 K .Z . D O R O S Z C Z . Z T Y T U Ł U M A N K A 35
G dyby ta praktyka sądowa mogła się wylegitymować dostatecznym uzasadnieniem prawnym, to dla zadośćuczynienia wspomnianym postu latom pozostawałaby niewątpliwie tylko droga zmiany art. 473 k.z. W ydaje się jednak, że tak nie jest. Podstaw y bowiem praw ne ustalonej w omawianym zakresie praktyki, opierające się na założeniu, że rosz czenie odszkodowawcze z ty tu łu niewyliczenia się z powierzonego mie nia jest roszczeniem z umowy o pracę w rozumieniu art. 473 k.z., mogą budzić wiele zastrzeżeń i w konsekwencji prowadzić do przyjęcia za sady niestosowania art. 473 k.z. do roszczeń z tytułu manka.
Instytucja odpowiedzialności m aterialnej pracowników jest pod wie loma względami instytucją nową, zawierającą wiele jej tylko właści wych aspektów prawnych. Już więc z tego względu poszczególne zaga dnienia wiążące się z tą instytucją wymagałyby wszechstronnego zba dania pod względem praw nym . Potrzeba takiej analizy praw nej zacho dziła także co do kw estii stosowania art. 473 k.z. do roszczeń odszko dowawczych z ty tu łu manka.
W ydaje się, że z punktu widzenia zasad w ykładni praw a uzasadnienie stosowania przepisu art. 473 k.z. do roszczeń z ty tułu m anka mogłoby wynikać bądź to z wykazania, że umowy o powierzenie, jako podstawa odpowiedzialności m aterialnej, nie charakteryzują się jakim iś swoisty mi elementami, że nie m ają one cech odrębnych od obowiązków w yni kających z samej umowy o pracę, że roszczenia z tego ty tu łu powstają w takich samych w arunkach prawnych, jak np. żądanie wynagrodzenia za pracę czy zwrot zalicziki, bądź też z wykazania, że art. 473 k.z. obej muje wszelkie roszczenia wynikające z naruszenia, umów, jakie mogą łączyć pracownika z pracodawcą w związku z istniejącą umową o pracę.
Na podstawie tych kryteriów wymaga oceny motywacja przyjętego w orzecznictwie poglądu. Stan rzeczy w tym przedmiocie ch araktery zuje faikt, że mająca w tym zakresie najistotniejsze znaczenie uchwała składu 7 sędziów z dnia 30.X.— 13.X I.1954 r . 5 ogranicza się jedynie do skonstatowania, iż pogląd co do dopuszczalności stosowania art. 473 k.z. do spraw mankowych nie budzi w ątpliw ości.6 Takie ujęcie
5 OSN 1955, poz. 51.
6 U chw ała C ałej Izby C yw ilnej S.N. z d n ia 26 p aźd ziern ik a 1956 r. 1 CO 31/56 (OSN 1958, poz. 1) nie za jm o w a ła się w p ro st zagadnieniem a r t. 473 k.z., aczkol w iek p rz y ję ta w niej zasad a p ra w n a odnosiła się do k w estii zak resu stosow ania tego p rze p isu w zależności od p rz y ję te j przez sąd podstaw y odpow iedzialności; por. ocenę te j u ch w a ły z tego p u n k tu w id ze n ia przez L. L a s k o w s k i e g o : op. cit., s. 67.
36 K A Z IM IER Z PIA S E C K I N r 6
uzasadnienia poglądu prawnego nie czyni w ogóle zadość rygorom uza sadnienia prawnego. Stanowiska Sądu Najwyższego nie można jednak rozumieć w ten sposób, że całe uzasadnienie wyrażonego poglądu spro wadza się do prostego stw ierdzenia, iż nie budzi on wątpliwości. W tym ujęciu mieści się im plicite odesłanie do poprzedniego orzecznictwa do tyczącego tego zagadnienia. Ono też wymaga uwzględnienia z punktu widzenia w ysuniętych kryteriów .
Przesłanek praw nych ustalonego w orzecznictwie ipoglądu co do sto sowania art. 473 k.z. do spraw mankowych można by się dopatryw ać w orzeczeniach z dnia 21.XI.1950 r. ŁC 1522/50 i z dnia 13.1.1951 r. ŁC 1585/50.7 Oba te orzeczenia przesłanki w ystarczające do stosowania art. 473 k.z. up atru ją w naruszeniu obowiązku należytej staranności i braku nadzoru, jako stanowiącym naruszenie umowy o pracę. W ich ujęciu roszczeniami z umowy o pracę w rozumieniu tego przepisu są nie tylko roszczenia wynikające bezpośrednio z zaw artej umowy, ale także roszczenia w ynikające z przepisów praw a norm ujących stosunek pracy, a więc roszczenia o odszkodowanie i niesłuszne wzbogacenie. Dodatkowy przy tym argum ent tej konstrukcji stanowi założenie, że zaniedbania pracow nika mogły mieć miejsce tyko w ramach powie
rzonych m u w umowie o pracę obowiązków.
Omawiane orzeczenia, podobnie jak i późniejsze, rozróżniają więc obowiązki w ynikające z umowy o pracę bezpośrednio i obowiązki w y nikające pośrednio.8 Podstawę tych ostatnich m iałyby stanowić prze pisy praw a norm ujące stosunek pracy, bez w yjaśnienia jednak, jakie to m ają być przepisy. Wyciągane z tego nie sprecyzowanego pod względem praw nym założenia wnioski są jeszcze bardziej problem atyczne niż sa mo apriorystyczne i nieokreślone założenie, gdyż m ają to być w kon kretnym w ypadku roszczenia odszkodowawcze i roszczenia z niesłusz- negcr wzbogacenia. Użyte wyrażenie „odszkodowanie” nie zostało także wyjaśnione. Czy m ają to być wszelkiego rodzaju roszczenia odszkodo
7 O rzeczenia te p rz y ta c z a H. W o l i ń s k i : O dpow iedzialność m a ją tk o w a p r a cow nika a a rt. 473 k.z., P U G 1951, n r 9, s. 333 i n ast. P o dobnie p rz e sła n k i te u jm u ją orzeczenia z d n ia 4.III.1952 r. ŁC 1174/51, ? d n ia 9/22.IV.1952 r. ŁC 789/51 oraz z dnia 16.11.1949 r. C 60 49, pow ołane przez A. M e s z o r e r a : op. cit., s. 88 i nast.
8 K la sy fik a c ja obow iązków n a obow iązki w y n ik a ją c e z um ow y o p rac ę bez pośrednio i pośrednio, poza w y p ad k a m i odpow iedzialności m a te ria ln e j, nie by ła rep re z e n to w a n a a n i w orzecznictw ie, an i w lite ra tu rz e . Z o stała ona, ja k się w y d aje, sk o n stru o w an a ad hoc przy o k az ji u za sa d n ie n ia stosow ania a rt. 473 k.z. do rosz czeń odszkodow aw czych z ty tu łu m an k a.
N r 6 ST O SO W A N IE A R T . 473 K .Z . D O RO SZCZ: Z T Y T U Ł U M A N K A 3 7
w aw cze?9 Uzupełniający tę konstrukcję argum ent, że wyrządzenie szkody mogło nastąpić tylko w ram ach powierzonych w umowie o p ra cę obowiązków, nie może być talkże decydujący dla uzasadnienia p rzy jętej w ykładni art. 473 k.z., Skoro w ram ach istniejącego stosunku pracy dla oceny odszkodowania może być rozstrzygający niekiedy art. 134 k.z., przy k tó rej to podstawie prawinej, według dotychczasowych poglądów, art. 473 kjz. nie wchodzi w grę. Gdyby konsekwentnie rozważać to za gadnienie z tego punktu widzenie do końca, to nie należałoby chyba pomijać faktu w aloru prawnego uimowy o odpowiedzialność m aterialną, która właśnie, a nie sam fak t umowy o pracę określa zakres obowiązków pracow nika.10 Wydaje się, że ta specyficzna umowa ze względu na jej treść, na w ynikające z niej obowiązki nie tylko świadczenia usług, ale także obowiązki wyliczenia się z powierzonego mienia, stw arza tzw.
obligation déterm inée n . W zwiąizku z tym należy stwierdzić, że nie in
* W praw dzie a rt. 473 k.z. m a zastosow anie ta k ż e do roszczeń określonych w a r t. 471 k.z., k tó re m a ją c h a ra k te r odszkodow ania (por. orzeczenie S.N. z dnia 7.1.1938 r. C II 1593/38 — ZO 1938, poz. 468), je d n ak ż e nie d aje to p o d sta w do ro z ciąg n ię cia w y ra żo n e j w nim zasady na in n e ty p y odszkodow ań, a w szczególno ści — odszkodow ań cyw ilnopraw nych, o k tó re chodzi przy m an k ach .
1# R. S c h u s s e i e r : D ie R e ch tsv erletzu n g e n im sozialistischen S ta a t und ih re B ekaem pfung, B e rlin (NRD), 1958, s. 164, zw rac a słuszinie u w ag ę n a to, że 0 za k re sie i p o d staw ie odpow iedzialności d ecy d u je n a ru sz en ie o k reślo n y c h w u m o w ie obow iązków . W o m aw ianym w y p ad k u inny je st c h a ra k te r i za k res o bow iąz ków p ra c o w n ik a w y n ik ając y ch z sam ej um ow y o p racę, a inny z um ow y o o d p ow iedzialność m a te ria ln ą . W p ierw szym w y p ad k u chodzi o um ow ę praw idłow ego d z ia ła n ia (św iadczenie usług), a w d ru g im w y p ad k u o um ow ę re z u lta tu , w k tó re j ob o w iązk i p o le g ają n a w yliczeniu się z pow ierzonego m ienia. Do ta k ie j um ow y re z u lta tu m a zastosow anie a rt. 239 k.z., k tó ry nie w yłącza e k s k u lp a c ji w w a r u n k a c h w nim określonych. B yłaby to w ięc um ow a re z u lta tu , k tó ra nie prze rz u ca n a p ra c o w n ik a całego ry zy k a zw iązanego z p ow ierzeniem m ie n ia i obow iązkiem w y liczen ia się z niego. Tym się przed e w szystkim różni u m o w a o p ow ierzenie m ie n ia p ra c o w n ik o w i od um ów ty p u handlow ego (por. orzeczenie S.N. z d n ia 7.1.1958 r. 1 CR 109/57, OSN 1959, poz. 101 i orzeczenie z d n ia ir il.1 9 5 8 r., OSN 1959, poz. 102). T ak ie u ję cie um ow y re z u lta tu i um ow y p raw idłow ego d ziała n ia ró ż n i się zasadniczo od koncep cji p rze d staw io n e j p rzez J. I g n a t o w i c z a 1 A. S t e l m a c h o w s k i e g o : D om nierńanie w iny p rac o w n ik a w p rocesie o m a n ko, NP 1956, n r 11— 12, s. 3 i n ast. A u torzy ci bow iem dzielą um ow y o odpow ie dzialność m a te ria ln ą w zależności od k o n k re tn y c h okoliczności n a um ow y re z u l ta tu i p raw idłow ego d ziałania, do czego nie m a po d staw w św ietle um ów o o d pow iedzialność m a te ria ln ą za w ie ra n y c h w P olsce:
11 Do te j k a te g o rii um ów należą um ow y re z u lta tu (por. L. S e g u r : L a notion d e fa u te c o n tra c tu e lle en d ro it civil fra n ęa is, B o rd ea u x 1954, s. 30 i n ast., s. 94
38 K A Z IM IE R Z P I A S E C K I N r 6
nej, ale właśnie tej okoliczności należy przypisać fakt, że np. ekspe dienci odpowiadają na podstawie art. 134 k.z., a nie na podstawie art. 239 k.z. Z tego wynikałoby, że umowa zaw ierana z kierow nikiem np. sklepu ma pew ien swoisty walor praw ny, który w powyższej kon strukcji dwóch przytoczonych wyżej orzeczeń nie został dostatecznie uwzględniany.
Sąd Najwyższy nie ’miał więc, jak się w ydaje, w ystarczających racji do stwierdzenia, że art. 473 k.z. ma zastosowanie do spraw mankowych, lecz powinien był zająć się samodzielnie analizą istoty umowy o powie rzenie oraz zakresem art. 473 kjZ., bez nawiązywania p rzy tym do przed stawionych wyżej problem atycznych, nieadekw atnych argumentów, prowadzących do wyników krępujących dalsze dociekania.
Przedstaw iony przegląd argum entacji nie wyczerpuje jednak cało kształtu przesłanek, które m iałyby uzasadniać kwestionowane stano wisko orzecznictwa. Analizowane orzecznictwo, jeśli chodzi o płaszczyz nę jego rozważań pod względem istoty zagadnienia, jest jednostronne, pomija bowiem w zasadzie kwestię w pływ u na kwalifikację praw ną roszczeń odszkodowawczych charakteru umowy o odpowiedzialność m a terialną, (kwestię jej stosunku do umowy o pracę i do obowiązków wy nikających z samej umowy o pracę.
Ten istotny aspekt zagadnienia znalazł (bezpośrednio wyraz w orzecz nictwie znacznie później, bo w uchwale Całej Izby Cywilnej z dnia 13.III.1957 r. 12, według której powierzenie obowiązków kierownika sklepu nie łączy w soibie dwóch różnych umów, tj. umowy o świadcze nie usług i drugiej umowy w zakresie odpowiedzialności m aterialnej za manko, lecz stanowi jednolitą umowę o pracę. We wspomnianej jednak uchwale pogląd co do jednolitości umowy o pracę z obowiązkami w ią żącymi się z powierzeniem na podstawie umowy został skonstruowany jako przesłanka rozstrzygnięcia jedynie zagadnienia właściwości prze miennej iz art. 301 k.p.c. dla powództw ze stosunku pracy. Z tego też względu zapatryw anie to, wypowiedziane ad hoc zagadnienia właściwości sądu, ma w omawianym zakresie niewielką wagę, gdyż abstrahuje ono od przepisu art. 473 k.z. Zresztą pogląd ten inie jest uzasadniony w taki rposób, aby mógł mieć znaczenie jako przesłanka rozstrzygania oma wianego zagadnienia p re k lu z ji.13
12 OSN 1956, poz. i.
13 P odobne znaczenie w tym z a k resie m a u c h w a ła C ałej Izby C yw ilnej S.N. z d n ia 24.1.1959 r. 1 CO 27/58 (P iP 1960, n a 1, s. 165 i nast.), za lic za jąc a do s p ra w ze sto su n k u p rac y w rozu m ien iu a rt. X LV § 3 przep. w p r. k.p.c. rów nież sp raw y z pow ództw a o odszkodow anie za m anko. R oszczenia te u ch w a ła nazy w a
szcze-N r 6 S T O S O W A N IE A R T . 473 K .Z . D O R O S Z C Z . Z T Y T U Ł U M A N K A 39
C harakterystyczną jest natom iast rzeczą, że odmienny pogląd, prze m awiający przeciwko tezie ustalonego orzscznictwa, znalazł w yraz w innym orzeczeniu, wcześniejszym, którego wartość polega na tym, że dotyczy ono w prost zagadnienia przesłanek stosowania art. 473 k.z. Mianowicie w orzeczeniu z dnia 19.11.1952 rr. C 1813/51 14 Sąd Najwyż szy wyraził pogląd następujący:
„Zobowiązanie pozwanej do pokrycia manka cpiera się nie na umowie o pracę, lecz na odrębnej umowie o odpowiedzialność na podstawie deklaracji podpisanej przez pozwaną, na m-ocy której p o zwana zobowiązała się [ponosić osobiście oraz za swoich pracow ni ków całkowitą odpowiedzialność za ew entualne braki i szkody, mo gące powstać w związku z w ykonyw aną przez nią pracą w prow a dzonym dziale. Umowa ta pozostaje wprawdzie w związku z umową o pracę, ma ona jednak samodzielność, ze względu na którą rosz czenia o parte na niej nie mogą być zakwalifikowane jako roszczenia w ynikające z umowy o pracę. Odpowiedzialność bowiem przyjęta taką umową nie stanowi w ynagrodzenia za nienależyte wykonanie obowiązków umownych, lecz m a swe źródło w czystej gw arancji nie zależnie od dopełnienia powyższych obowiązków, opiera się zatem na tytule zupełnie innym pod względem swej istoty. Skoro więc roszczenie o wynagrodzenie m anka pod roszczenia, których dotyczy
••
art. 473 k.z., nie podpada, nie może on być do żądania pozwu sto sowany.”
Koncepcja tego orzeczenia zdaje się ujmować prawidłowo istotę za gadnienia. Nie podzielające zaś jej inne orzeczenia, pom ijające ten aspekt omawianego zagadnienia, nie zwalczają jego przesłanek, nie trak tu ją go jako wymagające krytyki. Żadne z orzeczeń odmiennych nie podjęło tru d u uzasadnienia podstaw do wyeliminowania cech swoistych umowy o odpowiedzialność m aterialną jako praw nie obojętnych, pomijając tym samym obowiązek prawidłowej kw alifikacji łączącego strony stosunku gó ln y m i roszczeniam i w y n ik a ją c y m i z um ow y o pracę, nie o k reśla je d n a k cech szczególnych ty c h roszczeń. U ch w ała zw rac a uw agę n a pew ną rela ty w n o ść po ję c ia roszczeń ze sto su n k u p rac y zaznaczając, że pojęcie to pow inno być ro z u m ia n e i in te rp re to w a n e głów nie w ta k im kontekście, w ja k im zostało zastoso w an e (s. 167). K ry te rió w ty c h je d n a k u c h w a ła nie stosuje do s p ra w m ankow ych. '4 O rzeczenie to nie zostało o p u b lik o w a n e, w tym czasie bow iem n iesto so w an ie a rt. 473 k.z. do sp ra w m a n k o w y ch w ynik ało z założeń p rz y ję ty c h w orzecze n ia ch z d n ia 4.XII.1951 r. C 1539/51 (PiP 1952, n r 8—-9, s. 371 i nast.), k tó re z a k w estio n o w ała dopiero u ch w a ła sk ła d u 7 sędziów w ym ieniona w przy p . 5.
40 K A Z IM IE R Z P IA S E C K I N r
prawnego. Tymczasem to właśnie orzeczenie z dnia 19.11.1952 r. słusz nie uwzględnia faikt, że powierzenie towarów, pociągające za sobą szcze gólny obowiązek wyliczenia się, nie następuje^ przez sam fakt zawarcia umowy o pracę, lecz. że dla jego skuteczności praw nej niezbędne jest porozumienie między pracownikiem a pracodawcą, co zawsze w orzecz nictwie było podkreślane jako przesłanka obowiązku wyliczenia się z powierzonego mienia.
O charakterze obowiązku dłużnika, o czym była już mowa, o zakresie tego obowiązku decyduje umowa. Na podstawie kontraktow ej dłużnik odpowiada jedynie za naruszenie obowiązków wynikających z treści wiążącej strony umowy. Ze stosunku .pracy, z samej umowy o pracę nie wynika obowiązek tak daleko idący, czego najlepszym dowodem jest nie kw estionow any dotychczas pogląd, że ekspedienci, podlegli pracownikowi m aterialnie odpowiedzialnemu, nie odpowiadają na pod stawie umownej, lecz na podstawie deliktpw ej. To trafne stanow isko w ynika z faktu, że z tym i pracow nikam i nie jest zawierana żadna umo wa dodatkowa. Gdyby założenie co do jednolitości umowy o pracę i umowy o Dowierzenie było uzasadnione, to nie byłoby najm niejszych podstaw do przyjm owania, że pracownicy m aterialnie „nieodpowiedzial n i” za szkodę wyrządzoną pracodawcy odpowiadają na podstaw ie art. 134 k.z. Pracow nicy tacy powinni by więc odpowiadać także n a podstawie art. 239 k.z. Orzecznictwo słusznie jednak przyjmowało, że w razie np. zmuszenia pracownika do przyjęcia na siebie obowiązku wyliczenia się z powierzonego mienia odpowiadał on nie na podstawie art. 239 k.z., lecz właśnie na podstawie art. 134 k.z.
Jak więc z tego wynika, obowiązki kreow ane umową o odpowiedzial ność m aterialną nie mieszczą się w schemacie umowy o pracę, a to także ze względu na przedm iot świadczenia w postaci obowiązku wyliczenia się z powierzonego mienia, k tó ry nie w ynika z samej umowy o pracę, lecz przeciwnie, jest obowiązkiem w ynikającym z umowy cywilnej. Orzecznictwo dość często, dla podkreślenia ch arakteru odpowiedzial ności m aterialnej, powołuje się w sprawach o odszkodowanie z ty tu łu manka na naruszenie obowiązków określonych w przepisie art. 448 k.z. Przepis ten mówi jednak o obowiązkach w szystkich pracowników w za kresie świadczenia usług, o obowiązkach, w których nie mieści się po winność wyliczenia się z powierzonego mienia. To zaś, że pracow nik m aterialnie odpowiedzialny, dopuszczając się manka, narusza te obo
wiązki (art. 448 k.z.), nie wyłącza samo przez się, że narusza on przede wszystkim obowiązek kontraktow y z umowy o odpowiedzialność m a terialną. Konsekwencje naruszenia tych pierwszych obowiązków znaj—
N r 6 S T O S O W A N IE A R T . 473 K .Z . D O R O S Z C Z . Z T Y T U Ł U M A N K A 41
dnją w yraz przede 'wszystkim i głównie w zakresie samego stosunku pracy, mogą mieć wpływ na dalsze jego trw anie. Tak więc, jak się wydaje,, również fak t naruszenia przez pracow nika m aterialnie odpowiedzialnego obowiązków włożonych na pracow nika przez art. 448 k.z. nie może uzasadniać tezy, że podstaw ą odpowiedzialności pracownika m aterial nie odpowiedzialnego jest tylko samo naruszenie umowy o pracę.
Na swoisty walor praw ny obowiązków z umowy o odpowiedzialność m aterialną, w ykraczający poza obowiązki samej umowy o pracę, zdaje się wskazywać także ustawa z dnia 17 czerwca 1959 r. o współodpowiedzial ności m ajątkow ej pracowników za niedobory w przedsiębiorstwach obro tu towarowego (Dz. U. N r 36, poz. 223), a zwłaszcza art. 2, 3, 7 i 12.15 Ustawa ta w sposób niewątpliw y naw iązuje do stanu prawnego wyżej przedstawionego, według którego istnieje podstawa do w yodrębnienia umowy o odpowiedzialność m aterialną od samej umowy o pracę, przy czym umowa o odpowiedzialność m aterialną wspólną jest szczególnym w ypadkiem umowy o odpowiedzialność m aterialną. Różnica sprowadza się j o d pew nym względem właściwie do rozszerzenia kręgu podmiotów, z którym i umowa o odpowiedzialność m aterialną może być zawarta.
Przedstaw iony stan praw ny jest właściwy nie tylko praw u polskiemu. Znany jest on taikże praw u CSR, które w yraźnie w yodrębnia w ypadki odpowiedzialności m aterialnej na podstawie umowy od innych form odpowiedzialności m aterialnej pracowników za szkody wyrządzone p ra codawcy. 16
W Polsce, w przeciwieństwie do niektórych innych krajów (np. ZSRR), odpowiedzialność pracowników z ty tu łu m anka ma charakter cywilno- praw ńy. Zwraca na to trafnie uwagę Z. Salwa 17 stwierdzając, że od powiedzialność ta jest w świetle obowiązującego praw a przede w szyst kim instytucją praw a cywilnego, w nieznacznym tylko stopniu regulo waną przepisam i praw a pracy. Jeżeli więc powołane na wstępie orze czenia zaliczały do dziedziny praw a pracy przepisy o odpowiedzialności za szkodę, to pogląd taki nie liczył się z przyjętą system atyką praw a
15 Z. M a s ł o w s k i : . N iek tó re a sp e k ty w spółodpow iedzialności m a ją tk o w e j p rac o w n ik ó w za niedobory, PU G 1959, n r 10, s. 330 w y ra ża pogląd, że o d p o w ie dzialność w spólna p o w sta je w drodze dobrow olnej um ow y, k tó ra nie je st ró w no zn aczn a z um ow ą o p ra c ę a n i też nie je s t jej częścią; por. ta k że s. 334 n a te m a t w zajem nego sto su n k u um ow y o odpow iedzialność w spólną i um ow y o p ra c ę .
'• P or. K . P i a s e c k i : O dpow iedzialność praco w n ik ó w w C zechosłow ackiej R e p u b lice za szkody w yrządzone praco d aw cy , P U G 1959, n r 7.
17 Z. S a l w a : O dpow iedzialność m a te ria ln a praco w n ik ó w (w p rac y S alw y , S z u b e rta i Ś w ięcickiego: P od staw o w e pro b lem y p ra w a pracy , W arszaw a 1957, s. 130).
42 K A Z IM IE R Z P I A S E C K I N r #
cywilnego i praw a pracy, zacierał różnicę w pewnym sensie między tym i odrębnymi działam i prawa. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z faktu, że tam wszędzie, gdzie kwestie odpowiedzialności m aterialnej zalicza się do dziedziny praw a pracy, obowiązują zupełnie odrębne za sady podstaw i zakresu tej odpowiedzialności, w Polsce zaś zagadnienia te należą do dziedziny praw a cywilnego.
Orzecznictwo, przeciwko którem u skierowane są te wszystkie w ątpli wości, nie uwzględniało więc również i tego aspektu zagadnienia.
Wreszcie przeciwko przyjętej w orzecznictwie koncepcji przem awiają także dalsze, nie rozważane dotychczas argum enty, dotyczące w ewnę trznej treści art. 473 k.z., tj. jego zakresu. W dotychczasowym orzecz nictw ie i piśmiennictwie dotyczącym art. 473 k.z. nie zwracano uwagi
na pewną niesymetryczność w zakresie skutków przyjętej w orzecz nictw ie praktyki, spowodowaną stosowaniem tego przepisu do roszczeń odszkodowawczych z ty tu łu m anka. Według ustalonego orzecznictwa roszczenia odszkodowawcze z tego ty tu łu podlegają przedawnieniu 10-letniemu, podczas gdy roszczenia wynikające ze stosunku pracy ule gają na podstawie art. 284 k.z. przedawnieniu 3-letniem u. Ten ostatni
pnzepis stanowi, że z upływ em 3 lat ulegają przedawnieniu w ierzytel ności pracowników z ty tu łu w ynagrodzenia za pracę i zwrotu ponie sionych wydatków, tudzież w ierzytelności pracodawców z ty tu łu udzie lonych zaliczek. W ydaje się, że 'brak jest podstaw do przyjęcia, iż art. 284 i 473 k.z. nie pokryw ają się pod względem zakresu. A rt. 284 k.z. przy tym, jako bardziej sprecyzowany pod względem swej treści, może być naw et normą w pew nym zakresie interpretacyjną dla art. 473 k.z. Na ścisły izwiązek ob.u przepisów wskazuje także art. 286 k.z., który podkreślając różnicę między prekluzją a przedawnieniem , stanowi, że przedawnienie przewidziane w art. 284 k.z. następuje, chociażby praca jeszcze trw ała w dalszym ciągu. Z innych zaś przepisów o przedaw nie niu nie wynika, aby istniały jeszcze jakieś kategorie roszczeń z umowy
o pracę poza roszczeniami określonymi w art. 284 k.z., które by podle
gały rocznej prekluzji. Na konieczność takiego ujmowania zakresu art. 473 k.z. zdaje się wskazywać także stanowisko Komisji Kodyfi kacyjnej, 18 która pierw otnie jako term in przedaw nienia przyjęła te r m in roczny, następnie zaś stw ierdziła ostatecznie, że term in roczny jest za krótki, zwłaszcza wobec izasady, iż przedawnienie biegnie również w ciągu trw ania stosunku pracy.
J7r C P R E K L U Z J A I P R Z E D A W N . W S P R A W A C H O M A N K O 43
Z powyższych rozważań w ynika więc, że pogląd 'orzecznictwa na te m at podstaw do stosowania art. 473 k.z. do roszczeń odszkodowawczych z ty tu łu m anka także przy podstawie praw nej odpowiedzialności z art. 239 k.z. nie był dostatecznie uzasadniony, że przyjęta w nim kon stru kcja i p u n k t widzenia nie wyczerpyw ały wszystkich wchodzących w grę aspektów omawianego zagadnienia. Więcej nawet, takiego poglądu
de lege lata, jaik się wydaje, nie sposób uzasadnić, jeżeli nie pominie się
zasygnalizowanych aspektów zagadnienia. Wydaje się więc, że w ysiłki praktylki i piśmiennictwa pow inny skoncentrować się ,nie na kwestii m a ło uzasadnionego dążenia do rozszerzenia wypadków odpowiedzialności pracowników m aterialnie odpowiedzialnych również na podstawie art. 134 k.z, ani nie na kwestii stosowania w tych wypadkach przepisów praw a rzeczowego, lecz na kw estii prawidłowej, w ynikającej z wszech stronnej analizy przepisu art. 473 k.z. wykładni, w której w yniku n a leżałoby dojść do wniosku, że art. 473 k.>z. nie ma zastosowania do rosz czeń pracodawcy względem pracownika z ty tułu manka.
J A N IN A K RUS ZE W SK A
adwokat
P re k lu zja i p rze d a w n ie n ie w spraw ach o m a n k o
(na m arginesie artykułu K. Piaseckiego pt.: Z a g a d n ie n ie stosowan aart. 4 7 3 k.z. do roszczeń odszkodow aw czych z tytułu m an ka)
Uchwała składu 7 sędziów S.N. z dnia 30.X.— 13.XI.1954 r. wycho dząc z konstytucyjnych norm ustrojow ych, oparła się 'na dwóch prze słankach zasadniczych: 1) na konstytucyjnym nakazie strzeżenia m ienia społecznego powszechnie obowiązującym i ciążącym n a każdym obywa
telu, a nie tylko na obyw atelu związanym umową o pracę, który to nakaz nie izastąpił obowiązków w ynikających bądź z umowy o pracę, bądź z innych umów o charakterze cywilnym; 2) na norm ie art. 473 k.z.,
