Marian Cieślak
O odpowiedzialności adwokatów za
fakty łamania praworządności - i ich
naprawienie
Palestra 42/1-2(481-482), 105-110
POLEM IKA
Marian Cieślak
adwokat
O odpowiedzialności adwokatów
za fakty łamania praworządności - i ich naprawienie
I. W w y p o w ie d z i a d w . T a d e u s z a W o n e ra z a m ie szcz o n ej w n u m e rz e 1 1 -1 2 /5 6 „ N o w e g o P ra w a ” p o s ta w io n o b a r d z o ś m ia łą tezę, że „ z a rz u ty n ie p ra w o rz ą d n e g o p o s tę p o w a n ia k ie ro w a n e p o d a d r e s e m p ro k u r a tu ry , s ą d u i o rg a n ó w a d m in istra c y jn y c h g o d z ą ta k ż e w z d e c y d o w a n ą w ię k sz o ść a d w o k a tu r y (str. 109), g d y ż „ w y k o n u ją c sw o je o b o w ią z k i z a w o d o w e a d w o k a c i n ie p ro w a d z ili ż a d n e j w a lk i o p r a w o rz ą d n o ś ć ” (str. 108). Z d a n ie m a u to ra , a d w o k a c i jak o o b ro ń c y w s p ra w a c h o só b o b e c n ie re h a b ilito w a n y c h n ie m ieli o d w a g i w a lc z y ć o p ra w o rz ą d n o ś ć i w p rz e m ó w ie n ia c h s w o ic h o g ra n ic z a li się ty lk o d o „ p o tę p ia n ia p rz e s tę p s tw a ” i „ b ła g a ln e j p ro ś b y o ła g o d n ą k a r ę ” .
Z a g a d n ie n ie jest, m o im z d a n ie m , n ie z w y k le cie k a w e i g o d n e d y sk u sji. S z k o d a ty lk o , że p o tra k to w a n e z o sta ło w sp o só b n ieco p o w ie rz c h o w n y , o g ó ln ik o w y i z b y t je d n o s tro n n y , a cała w y p o w ie d ź - p rz e z w s k a z a n ie n a o k re ś lo n y te re n i in n e alu zje o c h a ra k te rz e m n iej w ięcej o s o b is ty m - m o ż e ro b ić w ra ż e n ie p ró b y s p ro w a d z e n ia ca łe g o p ro b le m u n a n ie w ła ś c iw ą p ła s z c z y z n ę s p o r u za śc ia n k o w e g o . N ic te ż d z iw n e g o , że w ty m s a m y m n u m e rz e „ N o w e g o P ra w a ” p o ja w ił się g ło s p o le m ic z n y a d w . N . C era n k i. Tę o s ta tn ią w y p o w ie d ź u w a ż a m w z a s a d z ie z a s łu s z n ą i d la te g o w ła śn ie ch c ia łb y m o d rz u c ić te jej a rg u m e n ty , k tó re w y d a ją m i się w ą tp liw e .
N ie m ó g łb y m się z a te m z g o d z ić ze z d a n ie m a d w . C era n k i, że n ie m o ż n a m ó w ić o o d p o w ie d z ia ln o ś c i a d w o k a tó w z a fa k ty ła m a n ia p ra w o rz ą d n o ś c i z tej ty lk o racji, iż a d w o k a tu ra n ie s p ra w u je w y m ia ru sp ra w ie d liw o śc i, p o d o b n ie ja k d ez erc ja ż o łn ie rz a n ie m o ż e sta n o w ić p o d s ta w y z a r z u tu co d o jeg o w s p ó łu d z ia łu w agresji.
A n a lo g ia n ie w y d a je się tra fn a . M u s im y p rz e d e w s z y s tk im o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , cz y a d w o k a t jest tzw . „ w s p ó łc z y n n ik ie m w y m ia ru s p ra w ie d liw o ści” , c z y n ie. Jeśli n im jest (a to - ja k m i się w y d a je - com m unis opinio a d w o k a tó w u z n a je z a fa k t n ie w ą tp liw y ), to m u s im y u z n a ć jeg o u d z ia ł nie ty lk o w z a k re s ie „ a k ty w ó w ” teg o w y m ia ru sp ra w ie d liw o śc i, lecz ró w n ie ż
w z a k re sie b łę d ó w i w y p a c z e ń . Jeśli w s p ó łc z y n n ik w d o b ry m , to ch y b a i w zły m . O c zy w iście c h o d z ić tu b ę d z ie w z a s a d z ie n ie o o d p o w ie d z ia ln o ś ć za ła m a n ie p ra w o rz ą d n o ś c i w ścisły m teg o s ło w a z n a c z e n iu , a le o o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a „ w s p ó łu c z e s tn ic tw o " w p ro c e sie ła m a n ia p r a w o r z ą d n o ści, a - ja k w ia d o m o - m ię d z y ty m i d w ie m a k a te g o ria m i z a c h o d z i ty lk o ró ż n ic a ilo ścio w a, k tó ra z r e s z tą d o p ro w a d z iła w p ra w ie k a r n y m d o z a s a d n ic z e g o z r ó w n a n ia w sz y s tk ic h „ fo rm u d z ia łu w p rz e s tę p s tw ie " .
N ie p r z e k o n y w a m n ie ró w n ie ż a r g u m e n t, że s ta w ia n ie a d w o k a to m z a r z u tu n ie p rz e c iw s ta w ia n ia się ła m a n iu p r a w o r z ą d n o ś c i je s t n ie s łu s z n e , g d y ż z a r z u t te n m o ż n a b y ło b y p o s ta w ić ró w n ie ż S ejm o w i, p ra s ie , lite r a to m itp . P rz e d e w s z y s tk im is tn ie n ie d a ls z y c h w s p ó łw in n y c h , a w ię c fa k t, że z a c z y n n a g a n n y o d p o w ia d a je sz c z e k to ś in n y , w ż a d n e j m ie rz e n ie m o ż e u s p r a w ie d liw ia ć w in o w a jc y . A p o z a ty m je s t p e w n a ró ż n ic a m ię d z y o d p o w ie d z ia ln o ś c ią lite ra tó w i p r a s y z a n ie p rz e c iw s ta w ia n ie się ła m a n iu p ra w o r z ą d n o ś c i a o d p o w ie d z ia ln o ś c ią a d w o k a tó w w ty m z a k re s ie . C h o ć b y ta, że ta m c i n ie s ą u c z e s tn ik a m i p ro c e s u i n ie m a ją p re te n s ji d o m ia n a tzw . „ w s p ó łc z y n n ik ó w " .
N ie w y n ik a s tą d , ż e b ro n ię s ta n o w is k a a d w . W o n e ra . P rz e c iw n ie , u w a ż a m je za b łę d n e i k rz y w d z ą c e n a s z ą a d w o k a tu rę , ch o ć z n o w u d a le k i je s te m o d tw ie rd z e n ia , że w sz y sc y b ez w y ją tk u a d w o k a c i to k ry s z ta ło w i i n ie u s tra s z e n i b o jo w n icy o s p ra w ie d liw o ś ć i p ra w o rz ą d n o ś ć . O c z y w iśc ie n ie m a m m o ż liw o ści s p ra w d z e n ia p rz e s ła n e k fa k ty c zn y ch , n a k tó ry c h o p ie ra sw ój o są d a d w . W o n e r; n ie m o g ę sp ra w d z ić , czy rz e c z y w iśc ie w sz y s c y a d w o k a c i w p ro c e sa c h o só b n ie słu s z n ie sk a z a n y c h o g ra n ic z a li się d o b ła g a n ia o ła g o d n ą k arę. N ie w id z ę z r e s z tą p o trz e b y : z a s a d a c ię ż a ru d o w o d o w e g o o b o w ią z u jąca w p ro c e sie k a rn y m o d n o s i się w sw ej isto tn ej treści d o w sz e lk ic h tw ie rd z e ń , a z w ła sz c z a d o tych, k tó re z a w ie ra ją w so b ie jak iś z a rz u t. K a ż d y za te m , k to w y s tę p u je z m niej lu b b a rd z ie j o k re ś lo n y m z a rz u te m , je st o b o w ią z a n y u z a s a d n ić go, a z w ła s z c z a p o d a ć fa k ty n a jeg o p o p a rc ie . Z re s z tą k w e stię, ja k n a p r a w d ę b y ło z o b ro n a m i w s p ra w a c h o só b o b e c n ie re h a b ilito w a n y c h , p o z o s ta w ia m u c z e s tn ik o m ty c h p ro c esó w .
II.
C h c ia łb y m n a to m ia s t zająć się in n y m , o w iele c ie k a w sz y m a s p e k te m p o ru s z a n e g o z a g a d n ie n ia , a sp e k te m , k tó ry z a s a d n ic z o u s z e d ł u w a g i o b u d y s k u ta n tó w , ch o ciaż z p u n k tu w id z e n ia p ra k ty k i ad w o k a c k ie j p rz e d s ta w ia o n z n a c z e n ie z a sa d n ic z e .
W e ź m y b o w ie m p rz y k ła d n a jja sk ra w sz y . Z a łó ż m y , że s p ra w a jest d la o b ro ń c y ca łk o w ic ie jasn a: d o w o d y w in y s ą s p re p a ro w a n e , o s k a rż o n y sk ło n io n y to rtu ra m i lu b s z a n ta ż e m (np. o b ie tn ic ą d a r o w a n ia m u ż y c ia ) „ p r z y z n a je się" d o w in y i o p isu je d o k ła d n ie , w ja k i sp o só b p o p e łn ił z a rz u c a n y m u
czy n . O b ro ń c a m a d o w y b o ru d w ie d ro g i: a lb o k rz y c z e ć g ło śn o , „ p ro te s tu ję ” , z a rz u c a ć fa łsz d o w o d ó w w in y , ch o ć b y n ie m ó g ł fa łsz u te g o w y k a z a ć i ż ą d a ć u n ie w in n ie n ia o s k a rż o n e g o w b re w p rz y z n a n iu i w b re w w n io s k o w i sa m e g o o sk a rż o n e g o , albo też, u trz y m u ją c się w ra m a c h o czy w istej d la n ie g o z b r o d niczej fikcji, d ą ż y ć d o n a jła g o d n ie jsz e g o w y m ia ru k ary.
S p ra w a b y ła b y c a łk o w ic ie ja sn a , g d y b y c h o d z iło ty lk o o in te re s a d w o k a ta . O b ro ń c a , k tó ry b y w y b ra ł d r u g ą a lte rn a ty w ę ty lk o z o b a w y o sank cje d y s c y p lin a rn e , u tr a tę sw e g o z a w o d u , lu b n a w e t u tr a tę w o ln o ści, p o stą p iłb y n a g a n n ie , w sp o só b n ie g o d n y n ie ty lk o a d w o k a ta , ale w p ro s t cz ło w iek a. N ieco g o rz ej b y ło b y n a to m ia s t, g d y b y a d w o k a to w i g ro z iła u tr a ta ży c ia (np. g d y b y u ja w n ie n ie n ie w in n o śc i o s k a rż o n e g o p rz e z o b ro ń c ę p o łą c z o n e b y ło w d a n y c h w a ru n k a c h z e w e n tu a ln o ś c ią jeg o „ z lik w id o w a n ia ” ). M ielib y śm y w te d y d o c z y n ie n ia z ty p o w y m s ta n e m w y ż sz ej k o n ieczn o ści. A le to ch y b a e w e n tu a ln o ś ć , k tó ra w s to s u n k u d o o b ro ń c ó w n ie w c h o d z iła w grę, a o g ó ln ie b io rą c o p in ia , że „ s p o ś ró d ró ż n y c h w s p ó łc z y n n ik ó w w y m ia ru s p ra w ie d liw o ści a d w o k a t b y ł n ajm niej n a r a ż o n y n a p rz y k ro ś c i” , jest, jak są d z ę , w z a s a d z ie s łu s z n a - ju ż ch o ćb y z racji b r a k u b e z p o ś re d n ie g o „ s łu ż b o w e g o ” p o d p o r z ą d k o w a n ia a d w o k a ta o d p o w ie d n ie j w ła d z y .
A le p rz e c ie ż w p o d a n y m w y ż ej w y p a d k u w c h o d z iło w g rę coś w ięcej - in te re s s a m e g o k lie n ta . A w s p ra w a c h , o k tó ry c h m o w a , c h o d z iło z re s z tą z w y k le n ie o b y le co, c h o d z iło w rę c z o g ło w ę. I tu p o ja w ia ł się je d e n z n a jisto tn ie jsz y c h p ro b le m ó w p ra k ty k i ad w o k ack iej: p ro b le m ta k ty k i o b ro ń czej. Jak p o s tą p ić , ab y o s k a rż o n e m u ocalić życie? S to s u n k o w o ła tw o jest o p ro s to lin ijn o ś ć p o s tę p o w a n ia , a n a w e t o b o h a te rs tw o ta m , g d z ie c h o d z i w y łą c z n ie o w ła s n ą sk ó rę. N ieco b a rd z ie j k o m p lik u je się s p ra w a w te d y , g d y w c h o d z i w g rę o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a c u d z y l o s .
T en p ro b le m p o ja w ia się z r e s z tą n ie ty lk o w ta k ic h w y ją tk o w y c h s y tu a c jach, o k tó ry c h m o w a w y ż ej. S taje o n p rz e d k a ż d y m u c z c iw y m i w s p ó ł c z u ją c y m a d w o k a te m (a w sp ó łc z u c ie z k lie n te m , w c z u c ie się w jeg o p o ło ż e n ie u w a ż a m z a is to tn ą p rz e s ła n k ę h u m a n isty c z n e j p o s ta w y a d w o k a ta ) n ie m a l n a k a ż d y m k ro k u w c o d z ie n n e j jeg o p ra cy . K a ż d y z a d w o k a tó w p rz y z n a m i c h y b a , ja k d u ż o p o św ię c a n a c o d z ie ń d la d o b ra k lie n ta ze sw y c h am bicji, p rz y z w y c z a je ń , a n a w e t m n iej w a ż n y c h p rz e k o n a ń i z a s a d sw e g o p o s tę p o w a n ia . Ile ż to ra z y a d w o k a t m u s i się h a m o w a ć , b y le b y n ie n a ra z ić się sę d z ie m u , k tó ry p rz e c ie ż jest ty lk o cz ło w ie k iem , a n a d a d w o k a te m m a tę p rz e w a g ę , że d e c y d u je o lo sie jeg o k lien ta.
C h ę tn ie u sły s z ę n a te n te m a t z d a n ie a d w o k a tó w b a rd z ie j d o ś w ia d c z o n y c h o d e m n ie . A z e sw ej szc zu p łej p ra k ty k i p o d a m ty lk o - g w o li ilu stracji - tak i s k ro m n y p rz y k ła d .
W p ie r w s z y c h m ie s ią c a c h m ojej p ra k ty k i a d w o k a c k ie j c z e k a łe m n a sali r o z p r a w w s ą d z ie p o w ia to w y m n a s p ra w ę , w k tó rej wry s tę p o w a łe m jak o o b ro ń c a . W s p r a w ie p o p rz e d z a ją c e j m o ją s p r a w ę o k a z a ło się, ż e je d e n ze w s p ó ło s k a r ż o n y c h n ie u k o ń c z y ł la t s ie d e m n a s tu . S ę d z ia o ś w ia d c z y ł m i, że
u s ta n a w ia m n ie o b ro ń c ą z u r z ę d u , z a rz ą d z a ją c je d n o c z e ś n ie d z ie s ię c io - m in u to w ą p r z e r w ę d la u m o ż liw ie n ia m i z a p o z n a n ia się z a k ta m i. Po p o b ie ż n y m p r z e jrz e n iu a k t z a p r o p o n o w a łe m p r z e r w ę r o z p r a w y n a k ilk a d n i w ce lu u m o ż liw ie n ia m i o b ro n y , p r z e d y s k u to w a n ia s p r a w y z o s k a r ż o n y m i z ło ż e n ia e w e n tu a ln y c h w n io s k ó w . N a a r g u m e n t, ż e „ s p r a w a je st p rz e c ie ż ta k ja s n a i p r o s ta " , o ś w ia d c z y łe m s ta n o w c z o , ż e n ie m o g ę p o d ją ć się n a ty c h m ia s to w e j o b ro n y . Z n a le z io n o n a k o r y ta r z u a d w o k a ta , k tó ry p o d ją ł się o b ro n y n a ty c h m ia s t i s p r a w ę z a k o ń c z o n o z a p ó ł g o d z in y . A p o te m p rz y s z ła m o ja s p ra w a . Z g o d n ie z p r z e w id y w a n ie m z a p a d ł w y ro k sk a z u ją c y , lecz o rz e c z o n a k a r a p rz e k ro c z y ła m o je o c z e k iw a n ia o ła d n y c h k ilk a m ie się c y a r e s z tu . I d o d z iś tr a p i m n ie p y ta n ie , c z y te k ilk a m ie się c y „ n a d w y ż k i” n ie o b e r w a ł m ój k lie n t z a k r n ą b rn o ś ć sw o je g o o b ro ń c y . I w ie m , że n a to p y ta n ie n ie z n a jd ę n ig d y o d p o w ie d z i; w ą tp ię te ż , c z y p o tr a f iłb y n a n ie o d p o w ie d z ie ć s a m sę d z ia .
D la k a ż d e g o je st o cz y w iste , że p o d a n y w y żej p rz y k ła d sy tu a c ji p r z y m u s o w ej a d w o k a ta - to n a p r a w d ę d ro b n o s tk a w p o ró w n a n iu z w y p a d k a m i, g d y ch o d z iło o ży cie lu d z i n ie w in n y c h , k tó ry c h o s k a rż a n o o n a jc ię ż sz e z b ro d n ie i k tó rz y d o ty c h z b ro d n i się p rz y z n a w a li. P rze cież n a w e t w ty c h w y p a d k a c h , w k tó ry c h n ie w in n o ś ć o s k a rż o n y c h n ie b y ła ta je m n ic ą d la o b ro ń c y , ch o d z iło n ie o p ro b le m „ c z y b ro n ić ” , ale o p ro b le m „jak b ro n ić " , a b y u z y s k a ć to, co - b y ć m o ż e - leży w m o ż liw o śc ia c h o b ro ń c y , tj. u r a to w a n ie ż y c ia c z ło w ie k o w i n ie w in n e m u . Ż ą d a n ie , a b y a d w o k a t w e w s z y stk ic h ty c h w y p a d k a c h b y ł b e z k o m p ro m is o w y m h e ro ld e m p r a w d y - w b re w trz e ź w o o c e n io n e m u in te re so w i sw o jeg o k lien ta, a n a w e t, b y ć m o że, w b re w jeg o w o li - a b y k rz y c z a ł w s z e m i w obec: „ z b ro d n ia , p ro te s tu ję ” b e z w z g lę d u n a s k u tk i, ja k ie m o że p o c ią g n ą ć jeg o z a c h o w a n ie , b y ło b y ż ą d a n ie m ja w n ie d e m a g o g ic z n y m . I jeżeli k to ś tw ie rd z i, że a d w o k a tó w , k tó rz y b y ta k p o s tę p o w a li, n a o g ó ł n ie m ie liśm y w o k re sie sta lin iz m u , to jest to n ie w ą tp liw ie p r a w d a . N ie s ą d z ę je d n a k , ab y fa k t te n s ta n o w ił d o s ta te c z n ą p o d s ta w ę d o r o z k ła d a n ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i za ła m a n ie p ra w o rz ą d n o ś c i ró w n ie ż n a a d w o k a tu rę . N ie ty lk o d la te g o , że ta k ie s z u k a n ie w s p ó łw in n y c h n ie m a ż a d n e g o o p a rc ia w rz ecz y w isto śc i, lecz ró w n ie ż d la te g o , ż e z b y t ła tw o p o m a g a ro z g rz e s z y ć się rz e c z y w isty m w in o w a jc o m .
III.
C zy z teg o w y n ik a , że sa m p ro b le m o d p o w ie d z ia ln o ś c i a d w o k a tó w za to, co było, jest z u p e łn ie n ie a k tu a ln y ? B ynajm niej. W y stą p ie n ie a d w . W o n e ra jest o d k ry w c z e o tyle, że w s k a z u je is to tn y p ro b le m , k tó re g o p rz e d y s k u to w a n ie i w y ja śn ie n ie m o ż e m ieć p e w n e z n a c z e n ie d la n a le ż y te g o u ś w ia d o m ie n ia so b ie ro li a d w o k a tu ry w w y m ia rz e sp ra w ie d liw o ś c i, z r o z u m ie n ia n ie k tó ry c h z a s a d ad w o k a c k ie j ety k i, a n a w e t - b y ć m o ż e - d la n a p r a w y s to s u n k ó w w a d w o k a tu rz e . O so b iście n a s u w a ją m i się n a stę p u ją c e z a g a d n ie n ia , d o
k tó ry c h s p re c y z o w a n ia c h c ia łb y m się o g ra n ic z y ć , g d y ż n ie m a m d o s ta te c z n y c h p rz e s ła n e k d la p ro p o z y c ji ich ro z w ią z a n ia .
P ie rw sz e p y ta n ie , k tó re ch c ia łb y m p o s ta w ić , d o ty c z y d y s k u to w a n e j o b ec n ie s p ra w y tzw . „sekcji tajn ej” w W y d z ia le k a rn y m S ą d u W o je w ó d z k ie g o d la m . W a rs z a w y i o d p o w ia d a ją c e j jej in sty tu c ji w S ą d z ie N a jw y ż sz y m . C zy p r a w d ą jest to, co głosi p lo tk a , że ty lk o n ie k tó rz y a d w o k a c i m ieli p ra w o w y s tę p o w a ć n a r o z p ra w a c h p r o w a d z o n y c h p rz e z te tajn e k o m p le ty ? Jeśli tak , to n a s u w a ła b y się p o trz e b a z b a d a n ia p o d s ta w ty c h szc z e g ó ln y c h „ u - p r a w n ie ń ' i te g o sz c z e g ó ln e g o „ z a u f a n ia " o ra z p o trz e b a z b a d a n ia , ja k ci o b ro ń c y s p e łn ia li sw o je o b o w ią z k i. N ie c h ż e w ięc k o m isja p o w o ła n a d o z b a d a n ia s p ra w y tz w . „sekcji ta jn e j" w y św ie tli ró w n ie ż ro lę tej g ru p y a d w o k a tó w , k tó rz y u z n a n i z o s ta li z a g o d n y c h d o w y s tę p o w a n ia p rz e d tą in sty tu c ją .
S p ra w d z e n ia w y m a g a ła b y ró w n ie ż in n a s p ra w a . G d y b y is tn ia ły jak iek o l w ie k p o d e jrz e n ia co d o roli n ie k tó ry c h a d w o k a tó w w tzw . p ro c e s a c h p o li ty c z n y c h w m in io n y m o k resie, to i te w y p a d k i p o w in n y b y ć z b a d a n e . N ie g w o li „ w y k a ń c z a n ia " lu d z i - ch o ć b y n a w e t w p e w n y m s to p n iu w in n y c h - lecz g w o li w y k ry c ia całej p ra w d y . Bo ty lk o w te n sp o só b ro z p ro s z y m y p o z o sta ło śc i p o d e jrz e ń i n ieu fn o śc i, k tó re n a p e w n o n ie p rz y s p a rz a ją n a s z e m u w y m ia ro w i s p ra w ie d liw o ś c i a u to r y te tu ta k b a r d z o p o trz e b n e g o w ch w ili o becnej, a n ie je d n o k ro tn ie p o w a ż n ie k r z y w d z ą lu d z i.
W re sz c ie o s ta tn ia s p ra w a - to k w e stia s to s u n k u w ła d z a d w o k a tu ry d o fa k tó w ła m a n ia p ra w o rz ą d n o ś c i. N a le ż y z b a d a ć , czy isto tn ie b y ły w y p a d k i, 0 k tó ry c h p isz e a d w . W o n e r, że „ g d y o d w a ż n ie jsz y a d w o k a t w y ty k a ł p r o k u r a tu r z e czy s ą d o w i p o g w a łc e n ie p rz e p is u p ra w a i n a z y w a ł to s łu sz n ie n a r u s z e n ie m p ra w o rz ą d n o ś c i, to n a r a ż a ł się n a d o c h o d z e n ie d y s c y p lin a rn e z p o w o d u n a d u ż y c ia w o ln o śc i p r a w a " i że „ d o p ie r o o rz e c z n ic tw o W yższej K o m isji D y sc y p lin a rn e j p rz y g a s iło tę za d a le k o p o s u n ię tą w ra ż liw o ś ć n a u s łu ż n o ś ć w s to s u n k u d o s ą d u cz y p r o k u r a tu r y " . M yślę, że jest to s p ra w a z b y t p o w a ż n a , a b y m o ż n a b y ło p is a ć o niej b e z p o d a n ia k o n k re tn y c h fak tó w . Jeśli w y p a d k i ta k ie b y ły , n a le ż y w y c ią g n ą ć je n a św ia tło d z ie n n e , n a le ż y m ó w ić o n ic h p u b lic z n ie i n a p ię tn o w a ć w in n y c h - ch o ćb y n a ła m a c h „ P a le s try " .
F o rm u ło w a n ie n a to m ia s t ta k p o w a ż n y c h z a rz u tó w w sp o só b g o ło s ło w n y 1 o g ó ln ik o w y , b e z p o p a r c ia ty c h z a rz u tó w ja k im k o lw ie k m a te ria łe m fa k ty c z n y m (nb . z p o w o ła n ie m się n a te re n iz b y k ra k o w sk iej), m o ż e w y w o ła ć w ra ż e n ie in sy n u a c ji osob istej. T eg o ro d z a ju g o ło sło w n e a ta k i n a d z ia ła ln o ść d y s c y p lin a r n ą o rg a n ó w a d w o k a tu r y s p e łn ia ją n a d to tę u je m n ą rolę, że sc h le b ia ją - b y ć m o ż e w b re w in te n c jo m ich a u to ró w - tej n ajg o rszej k a te g o rii a d w o k a tó w , k tó ry c h c o d z ie n n a p ra k ty k a jest n ie u s ta n n y m u rą g a n ie m w s z e l k im z a s a d o m e ty k i z a w o d o w e j, a n a w e t lu d z k ie j i k tó rz y p o z o s ta ją b e z k a rn i w ła ś n ie z p o w o d u ca łk o w ite j in d o len cji a p a r a tu d y s c y p lin a rn e g o a d w o k a tu
ry-W y jaśn ie n ie tego, co sta ło się w p rz e sz ło śc i i u s ta le n ie s to p n ia o d p o w ie d z ia ln o śc i p o sz c z e g ó ln y c h o só b z a to, co się stało , je s t rz e c z ą w a ż n ą , i d y s k u sja n a te n te m a t jest c e lo w a i p o ż y te c z n a . C h o ć b y d la te g o , ż e b y n ie d o p u ś c ić d o p o w tó rz e n ia się ty c h fa k tó w w p rz y sz ło śc i. A le d u ż o w a ż n ie js z a jest, m o im z d a n ie m , k w e stia o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a to, co d z ie je się a k tu a ln ie . I d y s k u sja n a te n te m a t je st o w ie le b a rd z ie j c e lo w a i k o n ie c z n a .
Jeśli s ta w ia m y p ro b le m o d p o w ie d z ia ln o ś c i a d w o k a tó w z a p rz y c z y n ia n ie się d o ła m a n ia p ra w o rz ą d n o ś c i w p rz e sz ło śc i, to ja p o z w a la m so b ie - g w o li z a p o c z ą tk o w a n ia d y sk u sji - p o s ta w ić ja k ż e ż y w y i a k tu a ln y p ro b le m o d p o w ie d z ia ln o śc i a d w o k a tó w z a to, ż e b y z o sta ły u s u n ię te s k u tk i ła m a n ia p ra w o rz ą d n o ś c i, o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a to, ż e b y w s z y s c y s k rz y w d z e n i zo sta li w g ra n ic a c h istn ie ją cy ch m o ż liw o śc i fa k ty c z n y c h i p ra w n y c h z re h a b ilito w a n i i z a k rz y w d y sw o je u z y s k a li n a le ż n ą im re k o m p e n s a tę . N a le ż y b o w ie m o b a w ia ć się, że w iele o só b s k rz y w d z o n y c h n ie z g ło si się d o s w o ic h b y ły c h o b ro ń c ó w . Je d n i d la te g o p o p ro s tu , ż e n ie m a ich ju ż w ś ró d ży w y c h , a ro d z in a b ą d ź n ie istnieje, b ą d ź n ie w id z i ż a d n e g o in te re s u w re h ab ilitac ji p o śm ie rtn e j. In n i d la te g o , że w rę c z n ie m a ją d o ść sił, a b y z a b liź n io n e ju ż tra g e d ie ro z g rz e b y w a ć n a n o w o . In n i z n o w u d la te g o , ż e n ie m a ją p ie n ię d z y n a k o s z to w n y w ich m n ie m a n iu p ro c es. In n i w re sz c ie d la te g o , że p o p ro s tu n ie w ie d z ą , iż m o g ą d o c h o d z ić sw ojej rehab ilitacji.
N ik t in n y n ie o rie n tu je się ta k d o b rz e w m o ż liw o ś c ia c h k rz y w d i n ie s p ra w ie d liw o ś c i ja k o b ro ń c y , k tó rz y w y s tę p o w a li w o d p o w ie d n ic h s p ra w a ch . A p o z a ty m , p o w ie d z m y szczerze: w ie lu z ty ch , k tó rz y o s k a rż a li lu b w y ro k o w a li w ta m ty c h p ro c esac h , jest o b e c n ie w g ro n ie a d w o k a tó w . Bo n ie k a ż d y , k to d o s ta ł k o p n ia k a w o k re sie s ta lin iz m u , je st o fia rą sta lin iz m u . C z a se m p rz y g o d a ta z d a rz a ła się w ła ś n ie ty m n a jg o rliw s z y m i n a jb a rd z ie j „ c z u jn y m ” .
N ie c h ż e w ięc ci, k tó rz y ta k ch ę tn ie d e k la m u ją o o b ro n ie p r a w czło w iek a, z a d a d z ą so b ie s p o ry tru d , ch o ćb y n ik t n a ra z ie n ie w p ła c ił za lic zk i n a h o n o ra riu m . N iechaj z b a d a ją d o k ła d n ie sw o je a rc h iw a , n ie c h p a m ię c ią p r z e b ie g n ą a k ta i p ro c e sy , n ie c h p o s z u k a ją z a sc h n ię ty c h r a n i z a p o m n ia n y c h k rz y w d . I niechaj w e w sz y s tk ic h w y p a d k a c h , w k tó ry c h s u m ie n ie im n ak a że, p o d e jm ą p o tr z e b n ą in icjaty w ę n ie czek ając n a z g ło s z e n ie się o só b b e z p o ś re d n io z a in te re s o w a n y c h . I niechaj o z n a n y c h im fa k ta c h k rz y w d i z b ro d n i m ó w ią p rz y k a ż d e j okazji, p u b lic z n ie i p ry w a tn ie , b y le z d o b r ą w o lą i w sp o só b k o n k re tn y i u d o k u m e n to w a n y . N ie c h u c z y n ią w s z y s tk o d la p r a w d y i sp ra w ie d liw o śc i.
Jeśli teg o o b o w ią z k u a d w o k a tu r a n ie sp e łn i, s p a d n ie n a n ią ciężk a o d p o w ie d z ia ln o ść . O d p o w ie d z ia ln o ś ć , k tó re j n ie z m n ie js z y fak t, że ch o d z iło „ ty lk o ” o za n ie c h a n ie .
