KRYSTYNA CZARNOWSKA, MARIA CHLIBIUK, TERESA KOZANECKA
PIERWIASTKI ŚLADOWE W GLEBACH
UPRAWNYCH PRZY DROGACH WOKÓŁ WARSZAWY
T R A C E ELEM EN TS IN A R A B LE SOILS
N E A R ROA DS A R O U N D W A R SA W
Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa SGGW w Warszawie
A bstract: The subject o f the research was the concentration o f total and soluble forms o f heavy
metals (Zn, Pb, Cu and Cd) in arable soils within 7, 30 and 50 meter distance from the roads located near Warsaw. The results revealed that the traffic causes increased accumulation o f Zn, Pb, Cu and Cd in soils (0 -2 0 cm). The average contents o f heavy metals can be put in the follow ing descending order: Zn > Pb > Cu > Cd, whith the follow ing concentrations: 51; 26; 13; 0,38 mg/kg s.m., respectively. The mean percent o f soluble forms in the total contents was as follow s: Cd (79) > Pb (49) > Zn (40) > Cu (38). No clear relationship was found between the concentration o f heavy metals in soil and distance from the highways.
Słow a klu czow e: gleby uprawne, metale ciężkie: Zn, Pb, Cu, Cd, formy Ogólne i rozpuszczalne. K ey w o rd s: arable soils, heavy metals: Zn, Pb, Cu, Cd, total and soluble forms.
WSTĘP
Wielkość emisji niektórych metali ciężkich zależy, oprócz innych źródeł, od natężenia ruchu drogowego. W Polsce ogólna ilość dróg publicznych w końcu 2000 roku wynosiła 373 tysiące km, z czego 67% stanowiły drogi o nawierzchni twardej. W latach 1990-2000 ilość samochodów osobowych wzrosła z 4,6 do 10 min sztuk i przewidywany jest dalszy wzrost do około 15 min w roku 2010. Z ogólnej liczby samochodów osobowych ponad 90% stanowiły pojazdy z silnikami benzynowymi [Rocznik Statystyczny 2000]. Ołów zawarty w spalinach samochodowych dostaje się bezpośrednio do gleby, a także z pyłem drogowym zawierającym Pb i inne metale śladowe. Dlatego też obserwuje się stopniowe zanieczyszczenie pierwiastkami ślado wymi różnych gleb gruntów rolnych i leśnych położonych wzdłuż dróg [Ciećko i in. 1998, Curzydło 1989, Czarnowska 1987, Czerwiński 1987, Czępińska-Kamińska i Janowska 1999, Malczyk i Kędzia 1996, Skłodowski 1995, Strusiński 1978].
68 К. Czarnowska, M. Chlibiuk, T. Kozanecka
Celem pracy było określenie wpływu ruchu samochodowego na wzrost zawartości pierwiastków śladowych w glebach uprawnych położonych przy głównych drogach w okolicy Warszawy.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 11 powierzchni położonych przy drogach o różnym stopniu natężenia ruchu pojazdów samochodowych w pobliżu Warszawy (rys. 1). Próbki
glebowe pobrano z pól uprawnych we wrześniu 2 0 0 0 roku, z warstwy ornej
0-20 cm z odległości 7, 30 i 50 m od krawędzi jezdni. Analizowana próbka glebowa była średnią z 5 próbek pobra nych z każdej powierzchni.
Gleby z badanych powierzchni róż niły się pod względem typologii i kwa sowości, co ilustrują tabele 1 i 3.
W celu oznaczenia ogólnej zawarto ści metali ciężkich próbki glebowe roz cierano w młynie agatowym, spalono w piecu muflowym w temp. 480°C, a na stępnie trawiono na gorąco 20% HC1 w roztw arzaczu mikrofalowym Ethos
R Y SU N E K 1. R ozm ieszczenie powierzchni ba- PLUS Milestone,
dawczych: Formy wymienne (rozpuszczalne) FIGURE 1. Location o f study areas: metali śladowych oznaczono w wyciągu
1 - S w ię c i c e ,2 - S ę k o c in ,3 - Ł o m n a ,4 - W o h c a , , _ з ™ 5 - Ostrowik, 6 - Konik Stary, 7 - Jabłonna, 8 - U ’ 1 m o 1 ' a m
ul. Łopuszańska, 9 - W ilanów, 10 - Stara Iw icz- W otrzymanych roztworach ozna-
na, 11 - Piaseczno czono zawartość Zn, Pb, Cu i Cd,
sto-T A BELA 1. Spis powierzchni, położenie, typy i gatunki gleb T ABLE 1. List o f study areas, location, kinds o f soils
Nr M iejscow ość Locality
Nr drogi N o road
Gleba - Soil
FI S w ięcice E-30 Czarna ziem ia - utwór pyłow y zw ykły 2 Sękocin E-77 Gleba płowa - glina zw ałow a lekka 3 Łomna E-67 Gleba brunatna - utwór pyłow y zw ykły 4 W olica E-67 Gleba płowa - glina zw ałow a lekka 5 Ostrowik 17 Gleba płowa - piasek gliniasty mocny 6 Konik Stary E- 8 Gleba rdzawa - piasek słabo gliniasty 7 Jabłonna E-61 Gleba płowa - piasek gliniasty lekki 8 ul. Łopuszańska 719 Czarna ziem ia - utwór pyłow y zw ykły 9 W ilanów 723 Gleba brunatna - utwór pyłow y zw ykły 1 0 Stara Iwiczna 723 Gleba płowa - glina zw ałow a lekka 11 Piaseczno 723 Gleba płowa - glina zw ałow a lekka
sując technikę absorpcji atomowej (AAS). Obliczono procentowy udział wymiennych form metali w zawartości tych metali ogółem.
WYNIKI BADAŃ
Zawartość cynku w badanych glebach wahała się w szerokim zakresie od 15 do 226 mg/kg (średnio 51 mg/kg). Najwięcej Zn znajdowało się w glebie powierzchni nr
8 z maksimum stężenia w odległości 50 m od drogi. Ilość cynku była od 3,5 do 7,5
razy większa w porównaniu z tłem geochemicznym [Czarnowska 1996]. Najmniej Zn ogółem stwierdzono w glebie z powierzchni nr 6 w odległości 30 m od drogi. W
glebach z obiektów nr 2,4, 5, 7 zaobserwowano stopniowy spadek ilości Zn w miarę oddalania się od krawędzi drogi. W pozostałych obiektach rozkład ten był nieregu larny (tab. 2).
Zawartość Zn rozpuszczalnego wynosiła od 6 do 142 mg/kg (tab. 3). Najmniej tej
formy Zn zawierały gleby z powierzchni nr 3, zaś najwięcej z powierzchni nr 8 i 4 (do
30 m od drogi).
Procentowy udział formy rozpuszczalnej cynku w zawartości formy ogółem nie był jednakowy w badanych glebach i wyniósł od 15 do 63% (tab. 3).
Zawartość ołowiu ogółem w glebie wahała się od 8 do 144 mg/kg i średnio
wyniosła 25,9 mg/kg. Największa akumulacja tego pierwiastka miała miejsce w glebie z powierzchni nr 8 z maksimum w odległości 30 m od ulicy. Zawartość ołowiu była
tu ponad 11-krotnie większa w porównaniu z tłem geochemicznym. Należy zazna czyć, iż powierzchnia badawcza położona była w sąsiedztwie bardzo ruchliwych ulic Łopuszańskiej i Al. Jerozolimskich. Obydwie te arterie komunikacyjne wpłynęły na zawartość Pb w badanych glebach.
Najmniejszą ilość ołowiu ogółem ( 8 mg/kg) odnotowano w glebie z powierzchni
nr 5 w odległości 50 m od jezdni. Droga, przy której znajdowała się ta powierzchnia badawcza, jest drogą o małym natężeniu ruchu. Fakt ten potwierdza opisywany w literaturze wpływ natężenia ruchu samochodowego na koncentrację tego metalu w glebach.
Stopniowy spadek ilości ołowiu w glebie wraz z oddalaniem się od drogi obserwuje się jedynie w czterech z jedenastu badanych obiektów, tj. na powierzch niach nr 4, 5, 7, 11. Na powierzchniach nr 1, 2, 8 największa koncentracja ołowiu w
glebie miała miejsce w odległości 30 m od krawędzi jezdni, a na powierzchni nr 6
najwięcej ołowiu stwierdzono 50 m od drogi (tab. 2).
Zawartość Pb rozpuszczalnego w glebach wynosiła od 3 do 49 mg/kg. Najwięcej tej formy Pb stwierdzono w glebie z powierzchni nr 4 w odległości do 30 m od jezdni. Najmniej Pb rozpuszczalnego zawierały gleby z powierzchni nr 3 ze wszystkich odległości. Procentowy udział formy rozpuszczalnej ołowiu w formie ogółem stano wił od 19 do 75% (tab. 3).
Zawartość miedzi ogółem wahała się w zakresie od 2,2 do 75,2 mg/kg, średnio 13,2 mg/kg. Maksymalne ilości Cu w glebie odnotowano na powierzchni nr 4, nieco mniejsze, ale również znacząco wyższe od pozostałych - na powierzchni nr 8.
Najmniej miedzi ogółem było w glebach z powierzchni nr 5 i nr 6. Rozkład ilości Cu
70 К. Czarnowska, M. Chlibiuk, T. Kozanecka
TA BELA 2. Ogólna zawartość pierwiastków śladowych w glebach uprawnych z okolic W arszawy T ABLE 2. Total trace elem ents content in arable soils near Warsaw
Lp. Lokalizacja Localization
O dległość od drogi D istance from road [m] Zn Pb Cu Cd [mg/kg s.m.] 1 Ś w ięcice 7 36 19 7,8 0,32 30 44 23 7,4 0,30 50 37 18 5,6 0,28 2 Sękocin 7 52 16 6,3 0,24 30 46 22 8,2 0,28 50 36 16 7,1 0,28 3 Łomna 7 41 16 7,9 0,32 30 38 15 7,5 0,34 50 40 16 7,3 0,36 4 W olica 7 131 79 75,2 0,42 30 110 48 63,5 0,42 50 46 19 15,6 0,28 5 Ostrowik 7 34 12 3,4 0,36 30 24 9 2,5 0,32 50 20 8 2,2 0,26 6 Konik Stary 7 20 11 3,9 0,36 30 15 9 2,8 0,30 50 37 15 2,5 0,38 7 Jabłonna 7 55 27 10,6 0,50 30 42 22 7,9 0,48 50 37 19 9,6 0,42 8 ul. Łopuszańska 7 127 61 27,3 0,64 30 105 114 22,4 0,70 50 226 86 55,2 0,70 9 W ilanów 7 33 20 7,9 0,34 30 24 15 5,5 0,32 50 30 18 7,4 0,34 10 Stara Iwiczna 7 41 19 9,5 0,50 30 24 11 6,3 0,32 50 27 12 6,6 0,40 11 Piaseczno 7 43 24 10,0 0,44 30 47 20 8,8 0,36 50 36 17 7,0 0,34
T ło geoch em iczn e 30 9,8 7,1 0,18
Badając formy rozpuszczalne miedzi największe jej ilości (65,3 mg/kg) stwier dzono w glebie z powierzchni nr 4 w odległości 7 m od drogi, a w odległości 30 m - 46,1 mg/kg oraz w glebie z powierzchni nr 8 od 13,1 do 11 mg/kg. Na pozostałych
powierzchniach ilość tej formy Cu nie przekraczała 4,3 mg/kg. Procentowy udział formy rozpuszczalnej miedzi w ilości ogółem w badanych glebach wahał się od 16 do 87% (tab. 3).
Zawartość kadmu ogółem w badanych glebach wynosiła średnio 0,38 mg/kg. Najwięcej tego pierwiastka 0,70 mg/kg znajdowało się w glebie z powierzchni nr 8 w
Lp. Lokalizacja Localization
Odległość od drogi Distance from road [m] pH w KCl Zn Pb Cu Cd [mg/kg s.m.] [%] [mg/kg s.m.] [%] [mg/kg s.m.] [%] [mg/kg s.m.] [%] 1 Swięcice 7 7,6 12 33 11 58 3,2 41 0,26 81 30 7,4 10 23 13 57 2,3 31 0,25 83 50 7,5 9 24 10 56 2,0 36 0,24 86 2 Sękocin 7 6,2 14 27 10 63 3,1 49 0,21 88 30 5,8 14 30 11 50 3,5 43 0,24 86 50 6,6 13 36 10 63 3,6 51 0,22 79 3 Łomna 7 5,2 7 17 5 31 2,1 27 0,25 78 30 4,2 6 16 3 20 1,9 25 0,24 71 50 4,0 6 15 3 19 1,8 25 0,23 64 4 Wolica 7 5,7 64 49 49 62 65,3 87 0,37 88 30 6,4 62 56 36 75 46,1 73 0,33 79 50 6,6 17 37 12 63 12,2 78 0,24 86 5 Ostrowik 7 6,9 11 32 8 67 1,1 32 0,28 78 30 6,3 9 37 6 67 0,8 32 0,26 81 50 5,6 8 40 5 63 0,6 27 0,23 88 6 Konik Stary 7 5,9 8 40 7 64 1,0 25 0,27 75 30 4,5 7 47 6 67 0,4 14 0,22 73 50 4,8 12 32 10 67 0,4 16 0,32 84 7 Jabłonna 7 5,6 26 47 11 41 3,3 31 0,36 72 30 5,6 19 45 8 36 2,3 29 0,31 65 50 5,1 19 51 7 37 4,0 42 0,33 79 8 ul.Łopuszańska 7 6,5 73 57 33 54 13,1 48 0,50 78 30 6,2 57 54 28 25 12,2 54 0,58 83 50 6,6 142 63 36 42 11,0 20 0,54 77 9 Wilanów 7 6,0 16 48 9 45 2,7 34 0,29 85 30 5,7 10 42 6 40 2,3 42 0,27 84 50 5,2 13 43 8 44 2,5 34 0,26 76 10 Stara Iwiczna 7 6,8 18 44 9 47 3,1 33 0,36 72 30 6,9 7 29 3 27 1,3 21 0,26 81 50 6,9 8 30 4 33 1,5 23 0,27 68 11 Piaseczno 7 6,8 22 51 13 54 4,3 43 0,30 68 30 6,4 28 60 10 50 3,7 42 0,32 89 50 6,6 18 50 8 47 2,8 40 0,31 91 P ie rw ia stk i śla d o w e w g le b a ch u p ra w n yc h pr zy d ro g a c h w ok ół W a rs za w y _________________
72 К. Czarnowska, M. Chlibiuk, T. Kozanecka
odległości 30 i 50 m od drogi. Najmniej Cd (0,24 mg/kg) odnotowano w glebie z powierzchni nr 2 oddalonej 7 m od krawędzi jezdni. Należy zaznaczyć, że we wszystkich glebach na badanych powierzchniach ilość kadmu przekroczyła wartość tła geochemicznego.
W glebach z powierzchni nr 1, 5, 7, 11 ilość kadmu regularnie maleje wraz ze wzrostem odległości od krawędzi jezdni. Natomiast, na powierzchni nr 4 widoczny jest spadek zawartości Cd w glebie dopiero w odległości 50 m od drogi. W glebie z powierzchni nr 2 ,3, 8 zauważono natomiast tendencję odwrotną. Gleby z powierzchni
nr 6 i 10 zawierały mniejsze ilości Cd w odległości 30 m od jezdni, podczas gdy z
powierzchni oddalonych 7 i 50 m od jezdni następował nieznaczny wzrost koncentra cji tego pierwiastka (tab. 2).
Zawartość Cd rozpuszczalnego w glebach wahała się od 0,21 do 0,58 mg/kg. Udział formy rozpuszczalnej kadmu w formie ogółem był bardzo wysoki i wynosił od 64 do 91% (tab. 3). Jest to zjawisko bardzo niekorzystne, gdyż są to formy przyswajalne dla roślin. Rośliny wykazują zróżnicowaną zdolność kumulacji różnych pierwiastków, jednak kadm jest tym metalem, który najłatwiej gromadzi się w tkankach roślin włączając się w ten sposób do łańcucha troficznego. Kadm jest również uznany, obok ołowiu, za pierwiastek najbardziej niebezpieczny pod wzglę dem zagrożeń dla produkcji rolnej, a także i dla człowieka.
DYSKUSJA
Ogólna zawartość Zn, Pb, Cu i Cd w omawianych glebach położonych wzdłuż tras komunikacyjnych była znacznie większa niż w innych glebach uprawnych Mazowsza [Czarnowska, Gworek 1987].
Odnosząc się do podanych przez innych autorów ilości niektórych metali ciężkich w glebach położonych przy trasach komunikacyjnych można porównać wyniki przed stawione w tej pracy z danymi literatury. I tak maksymalne zawartości cynku były zbliżone do uzyskanych przez Czerwińskiego [1987], zaś zawartości ołowiu były mniejsze od stwierdzonych przez Czerwińskiego [1987] i Curzydłę [1998]. Inni autorzy [Ciećko i in. 1998, Klimowicz, Melke 2000] uzyskali znacznie mniejsze zawartości ołowiu w glebach uprawnych przy drogach, niż wynika to z danych przedstawionych w niniejszej pracy.
W omawianych badaniach nie stwierdzono jednoznacznie prawidłowości opisa nej w literaturze [Strusiński 1978, Curzyło 1989, Czarnowska 1994, Skłodowski, Maciejewska 1995] dotyczącej stopniowego spadku zawartości metali ciężkich w glebach wraz ze wzrostem odległości od krawędzi drogi. Jedyną miejscowością, gdzie odnotowano tę prawidłowość w stosunku do wszystkich badanych pierwiastków, był Ostrowik (powierzchnia nr 5).
W glebach z powierzchni nr 2, 3, 6, 8, 10 maksymalne zawartości badanych
pierwiastków występowały najczęściej w odległości 50 m od drogi, co również znajduje potwierdzenie w literaturze [Jarosz, Marchwińska 1991].
Wpływ natężenia ruchu drogowego na akumulację metali śladowych w badanych glebach jest istotny. Najlepiej można to prześledzić porównując miejsca o skrajnie różnych nasileniach ruchu. Największe ilości pierwiastków śladowych odnotowano w glebach z powierzchni nr 8, gdzie według danych Wydziału Badań i Analiz Ruchu
Zarządu Dróg Miejskich w Warszawie w roku 2000 liczba pojazdów na godzinę wynosiła 2500. Powierzchnia ta znajdowała się również w strefie oddziaływania zanieczyszczeń z Al. Jerozolimskich - tu przejeżdżało 3400 pojazdów w ciągu godziny. W obiekcie nr 5, gdzie zaobserwowano najmniejszą kumulację metali śladowych w glebie, natężenie ruchu drogowego wynosiło 620 pojazdów na godzinę.
W latach 1980 i 1990 prowadzone były analizy gleb z miejscowości: Łomna, Święcice, Sękocin, Wolica [Czarnowska 1994]. Należy przy tym zaznaczyć, że ze względu na zmianę użytkowania gleb próbki analizowane w tej pracy były pobrane w tych samych miejscowościach, ale z innych miejsc. Dlatego też ilości Pb, Zn i Cu odnotowane obecnie w glebach z tych miejscowości były mniejsze niż w 1990 roku. Przyczyną stosunkowo małej akumulacji metali ciężkich w glebach znajdujących się w sąsiedztwie dróg jest systematyczne przechodzenie na stosowanie benzyny bezoło wiowej, a także lepszy stan techniczny jeżdżących obecnie po naszych drogach pojazdów.
Zawartości średnie rozpuszczalnych form Zn, Pb i Cu w badanych glebach są znacznie większe od stwierdzonych w madach użytkowanych rolniczo [Czarnowska, Szymanowska-Sieńczewska 1999]. Nie stwierdzono zależności między ilością roz puszczalnych form Zn, Pb, Cu i Cd a wartością pH gleby.
Udział rozpuszczalnych form kadmu i ołowiu w omawianych glebach był bardzo duży i wynosił średnio: Cd - 79% i Pb 49% ich ogólnej zawartości. Jak wiadomo, są to metale stanowiące duże potencjalne zagrożenie dla środowiska w układzie: gleba - roślina - zwierzę.
Podsumowując uzyskane wyniki można stwierdzić, że średnia ogólna zawartość pierwiastków śladowych oraz ich form rozpuszczalnych w analizowanych próbkach gleb układała się w szeregu malejącym: Zn > Pb > Cu > Cd, charakterystycznym dla gleb w małym stopniu zanieczyszczonych.
WNIOSKI
1. Komunikacja samochodowa ma wpływ na akumulację Zn, Pb, Cu i Cd w glebach położonych w ich sąsiedztwie. Średnia zawartość pierwiastków ogółem układa się w badanych glebach w szeregu malejącym: Zn >Pb > Cu > Cd wynosząc odpo wiednio: 51; 26; 13; 0,40 mg/kg s.m.
2. Średnia zawartość form rozpuszczalnych w omawianych glebach wynosi (w
mg/kg): Zn - 23, Pb - 12, Cu - 7, Cd - 0,37. Średni procentowy udział zawartości form rozpuszczalnych w ilości ich form ogółem wynosi dla Zn, Pb, Cu, Cd kolejno: 40, 49, 38 i 79%.
3. Zanieczyszczenie cynkiem, ołowiem i miedzią gleb uprawnych na terenach otwar tych przyległych do tras komunikacyjnych sięga co najmniej na odległość do 50 m. Jednak nie zaobserwowano jednoznacznej prawidłowości dotyczącej stopniowego zmniejszania się ilości pierwiastków śladowych w glebie wraz z oddalaniem się od drogi.
74 К. Czarnowska, M. Chlibiuk, T. Kozanecka
Podziękowanie
Autorki serdecznie dziękują Panu mgr inż. Jerzemu Śledziowi z Generalnej Dyrekcji Dróg Publicznych w Warszawie za udostępnienie cennych danych, a także Pani mgr inż. Marii Szalkiewicz za pomoc przy analizach chemicznych.
LITERATURA
CIEĆKO Z., ŻOŁNO W SKI A., W YSZKOW SK I M. 1998: Charakterystyka zawartości ołow iu w glebach przy drodze Olsztyn-Olsztynek. Z esz. Nauk. K om itetu C złow iek i Środow isko PAN , 21: 2 6 5 -2 7 0 .
C UR ZY DŁO J. 1989: Ołów i cynk w roślinach i glebach w sąsiedztw ie drogow ych szlaków komunikacyjnych. Rozpr. habil. Z esz. Nauk. AR w K rakow ie, ss. 70.
C ZA R N O W SK A K., GWOREK B. 1987: M etale ciężkie w niektórych glebach środkowej i północnej Polski. R ocz. Glebozn. 38, 3: 4 1 -5 3 .
C ZA R N O W SK A K. 1994: Akumulacja niektórych metali ciężkich w glebach uprawnych i liściach selera w pobliżu dróg w ylotow ych z W arszawy. R ocz. Glebozn. 45, 3/4: 5 9 -7 5 .
C ZA R N O W SK A K. 1996: Ogólna zawartość metali ciężkich w skałach m acierzystych jako tło geochem iczne gleb. R ocz. G lebozn. 47, supl.: 4 3 -5 0 .
C ZA RN O W SK A K., SZY M A N O W SK A -SIEŃ C ZEW SK A W. 1999: Zawartość rozpuszczalnych form Mn, Zn, Cu, Pb i Cd w glebach aluwialnych doliny W isły i Żuław. R ocz. Glebozn. 50, 1/2: 8 5 -9 6 .
CZERW IŃSKI Z. 1987: The effect o f highway traffic on abiotic environment. Pol. Ecol. Stud. 13, 3/4: 4 1 9 -4 2 7 .
CZĘPIŃ S К A- К A M IŃS KA D., JA NO W SKA E. 1999: W pływ dróg szybkiego ruchu na poziom y pow ierzchniow e gleb leśnych. Sylwan 4: 4 5 -5 5 .
JAROSZ W., M A RC H W IŃ SKA E., 1991: W pływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb i żyzność. [W] Ekosystem y ży w icielskie i żyw ność, zagrożenia i problemy ochrony. W. Michna i J. Żurek (red.), IOS, Warszawa, 1 .1: 5 1 -6 8 .
KLIMOWICZ Z., MELKE J., 2000: Zawartość metali ciężkich w glebach w sąsiedztw ie szlaków komunikacyjnych na przykładzie wybranych tras. R ocz. Glebozn. 51, 3/4: 3 7 -4 6 .
M A LCZYK P., KĘDZIA W. 1996: Metale ciężkie w glebach leśnych w zdłuż drogi w ylotow ej B ydgoszcz-Inow rocław . R ocz. G lebozn. 47, 3/4: 2 0 3 -2 1 1 .
Rocznik Statystyczny. GUS W arszawa 2000.
SK ŁODO W SKI P. 1995: W pływ spalin sam ochodowych na skażenie gleb płow ych związkami ołow iu, kadmu i cynku. Pr. Nauk. Politechniki W arszaw skiej - G eodezja, 33: 6 7 -7 9 . SK ŁODO W SKI P., MACIEJEW SKA A. 1995: W ystępowanie metali ciężkich w pyle opadow ym
na obszarach nie zabudowanych na przykładzie trasy szybkiego ruchu W arszawa-K atowice.
Pr. Nauk. Politechniki W arszawskiej, G eo d ezja , 33: 8 1 -9 1 .
STR U SIŃ SK I A. 1978: Z anieczyszczenie środowiska ołow iem pochodzącym z gazów spalino w ych sam ochodów. Rocz. PZH 29, 4: 4 1 1 -4 1 7 .
Praca wpłynęła do redakcji w czerwcu 2002 r. p ro f, d r hab. K ry sty n a C za rn o w sk a
Z a k ła d G leb o zn a w stw a , K a te d ra N auk o Ś ro d o w isk u G leb o w ym , S G G W 0 2 -5 2 8 W arszaw a, ul. R a k o w ieck a 2 6 /3 0
