Komunikat o stanie badań nad kartoteką więźniów X Pawilonu

Zofia Strzyżewska, Jerzy

Wągrodzki

Komunikat o stanie badań nad

kartoteką więźniów X Pawilonu

Niepodległość i Pamięć 3/2 (6), 141-147

"N iepodległość i P am ięć" R. III, N r 2(6), 1996

Zofia Strzyżewska, Jerzy Wągrodzki

Komunikat o stanie badań nad kartoteką

więźniów X Pawilonu

X P aw ilon C ytadeli W arszaw skiej to m iejsce nierozerw alnie zw iązane z m artyrologią tysięcy patriotów i rew olucjonistów ; w m ury słynnego w okresie zaborów w ięzienia śled­ czego trafiała, w przypadku aresztow ania, w iększość uczestników w alk o w yzw olenie naro­ dowe i społeczne z terenu K rólestw a Polskiego.

W zw iązku z tym jed n y m z głów nych zadań m erytorycznych zespołu pracow ników M u­ zeum X Paw ilonu są, w ram ach prac nad dziejam i C ytadeli i X Paw ilonu, kw erendy m ające na celu ustalenie m aksym alnie dużej liczby w ięźniów tego obiektu. Ich rezultatem je s t stale pow iększająca się kartoteka osobow a w ięźniów X Paw ilonu i o g ólnie C ytadeli (należy bo­ wiem zaznaczyć, że w okresach zryw ów narodow ych, ja k lata pow stan ia styczniow ego 1863-1864 lub rew olucji 1905-1907, ze w zględu na dużą liczbę aresztow anych trzym ano w ięźniów nie tylko w sam ym X P aw ilonie, lecz także w innych pom ieszczeniach, m. in. w kazam atach oraz w fortach leżących poza m uram i tw ierdzy, ale i oni figurują oczyw iście we wspom nianej kartotece).

K w erendy objęły w szelkie rodzaje źródeł, w których m ożna było znaleźć inform acje o w ięźniach tego obiektu. N ajcenniejsze są dokum enty archiw alne; zw łaszcza zespoły akt ro ­ syjskich w ładz państw ow ych w K rólestw ie P olskim , zespoły archiw alne partii i ugrupow ań politycznych, społecznych i kulturalnych, prasa z poszczególnych okresów , zarów no ofi­ cjalna ja k i nielegalna, oraz o bfita literatura pam iętnikarska i w spom nieniow a a także na­ ukowa literatura przedm iotu.

K artoteka w ięźniów została podzielona na kilka części odpow iadających "z grubsza" w yodrębnionym przez badaczy okresom historycznym w tej epoce.

Jako pierw szy chronologicznie został w yodrębniony tzw . okres paskiew iczow ski obej­ mujący lata 1833-1856, rozszerzony ze w zględów praktycznych o kilka lat po śm ierci na­ m iestnika Iw ana P askiew icza do 1860 roku. W okresie tym w X P aw ilonie byli w ięzieni przede w szystkim przyw ódcy i członkow ie działających w ów czas w K rólestw ie P olskim o r­ ganizacji niepodległościow ych, m .in. partyzantki Jó zefa Z aliw skiego (1833), spisku lubel­ skiego 1833-1834, spisku "Sw iętokrzyżców " 1836-1839, spisku łom żyńskiego 1839-1840, konspiracji kieleckiej 1838-1840, organizacji w W arszaw ie, Ł uk o w ie i C hełm ie 1839-1841, spisków z lat 1842-1844, sprzysiężenia chłopskiego ks. P iotra Ś ciegiennego 1844-1845, sprawy H enryka K am ieńskiego 1845, uczestników przygotow ań do p ow stania w 1846 roku, licznych spraw zw iązanych z W iosną L udów czy tzw. spraw y gim nazjum w S zczebrzeszy­ nie 1852 roku.

142 Zofia Strzyżewska, Jerzy Wągrodzki

W edług literatury przedm iotu w okresie tym K om isja Ś ledcza rezydująca w C ytadeli rozpatrzyła spraw y 3694 o só b 1; kartoteka w ięźniów X Paw ilonu z tych lat zaw iera ponad 900 nazw isk. W iększość z nich została ustalona na podstaw ie głów nego źródła archiw alne­ go, ja k im są akta Stałej K om isji Śledczej (A rchiw um G łów ne A k t D aw nych). P oza tym bar­ d zo przydatna okazała się prasa, zw łaszcza "G azeta R ządow a K rólestw a P olskiego" pub li­ kująca w iele inform acji o ów czesnych aresztow aniach, śledztw ach i w yrokach; obfita litera­ tura pam iętnikarska oraz opracow ania m onograficzne - w tym ostatnim przypadku szcze­ gólnie cenny okazał się przew odnik biograficzny U czestnicy ruchów w olnościow ych w la­

tach 1832-1855 (K rólestw o Polskie), O ssolineum 1990.

K olejny w yodrębniony okres to lata żałoby narodow ej i p ow stania styczniow ego 1860- 1865, poszerzony do 1872 roku, bow iem w iększość spraw rozpatryw anych w C ytadeli ju ż po upadku pow stania dotyczyła je g o uczestników (ostatni transport zesłańców w składzie którego znajdow ało się 46 osób osądzonych za różne p ow iązania z żandarm erią narodow ą w yruszył z Cytadeli W arszaw skiej 16 lutego 1880 r.) B ył to okres niezm iernie dram atyczny w dziejach Cytadeli i X P aw ilonu. W pierw szych latach trafiali tu uczestnicy m anifestacji patriotycznych w W arszaw ie w 1861 roku, w tym ofiary m asakry na P lacu Z am kow ym w dniu 9 kw ietnia, z których 12 zm arło w szpitalu C ytadeli, a także 1678 osób, aresztow anych 15 października 1861 roku podczas słynnego "oblężenia kościołów ", w których odbyw ały się nabożeństw a patriotyczne zw iązane z rocznicą śm ierci T ad eu sza K ościuszki. T rafiali tu działacze ów czesnych organizacji niepodległościow ych, w reszcie po w ybuchu pow stania 22 stycznia 1863 roku, uczestnicy w alki zbrojnej, żołnierze i dow ódcy oddziałów , członko­ w ie w ładz i organizacji narodow ych kierujących pow staniem , m iędzy innym i czołow i przy­ w ódcy "białych" i "czerw onych", działacze w arszaw skiej O rganizacji M iejskiej, w tym naj­ bardziej zagrożeni w ykonaw cy w yroków w ładz narodow ych na szpiegach i prow okatorach tzw. sztyletnicy. W reszcie - po upadku ja k o w spółuczestników w ięziono tu osoby w spom a­ gające pow stanie. Z C ytadeli W arszaw skiej w yw ieziono do R osji ok. 700 tzw. "niepełnolet­ nich przestępców stanu” czyli schw ytanych "z bronią w ręku" na p o lach w alk chłopców w w ieku od

11

Poczynając od branki styczniow ej, C ytadela W arszaw ska stała się głów nym punktem izolacji "pow stańców -jeńców ". Z esłanie do R osji zostało p rzew idziane ja k o g łów na form a kary d l a w szystkich kategorii pow stańców . C ytadela stała się w tedy głów ną b ram ą p rzepu­ stow ą w drodze tysięcy ludzi na w schód. W edług przyjętych przez w ładze rosyjskie zasad działania, w szyscy pow stańcy schw ytani w poszczególnych oddziałach w ojennych, na które został podzielony kraj z chw ilą w ybuchu pow stania po w stępnym rozpatrzeniu ich spraw w "oddziałach" m ieli być w ysyłani do C ytadeli, gdzie urzędująca przy O rdonanshauzie C yta­ deli K om isja do Spraw P ow stańców -jeńców m usiała oddzielić członków organizacji naro­ dow ej od jeńców , po czym pierw szych przekazać do T ym czasow ej K om isji W ojenno- Śledczej, zaś z drugich uform ow ać tzw. partie aresztanckie czyli transporty zesłańców , któ­ re raz w tygodniu były w yw ożone trasą: W ilno, S -P etersburg do M oskw y. O soby przesłu ­ chane w kom isjach śledczych: stałej i tym czasow ej i osądzone p rzez sąd w ojenno-polow y, 1 S. Król, Cytadela Warszawska, X Pawilon - carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969, s. 270-

Komunikat o stanie badań nad kartoteką więźniów X Pawilonu 143 pow racały do C ytadeli, czekając na w ykonanie w yroków . U stalenie tej procedury je s t b ar­ dzo w ażne, poniew aż na skutek braku kancelarii przy X P aw ilonie staje się w łaściw ie je d y ­ nym kryterium stanow iącym podstaw ę do zaliczenia p oszczególnych pow stańców ja k o w ięźniów C ytadeli i ustalenia ich liczby. O pisana procedura nie d o tyczyła tylko pow stań­ ców aresztow anych na terenach Suw ałk i Łom ży, których od razu kierow ano do W ilna.

N a podstaw ie zachow anych źródeł m ożna ustalić, że za udział w pow staniu 1863 roku w yw ieziono do R osji ok. 14000 osób. Z dużym praw dopodobieństw em przy p u szcza się, że tyle m niej więcej osób przeszło przez w ięzienia C ytadeli i X Paw ilonu. K artotekę w ięźniów X Paw ilonu początkow o tw orzono na podstaw ie źródeł drukow anych, w tym , m .in. takich publikacji, jak: H enryk C ederbaum . P ow stanie Styczniowe. W yroki A udytoriatu P olow ego z

lat 1863-1866. (W arszaw a 1917), zaw ierającej streszczenie 489 w yroków , znalezionych

przez autora publikacji w W arszaw ie w archiw um na ul. Jezuickiej; P aw ła K ubickiego, B o ­

jow nicy kapłani za spraw ę kościoła i ojczyzny 1861-1915 (S andom ierz 1933-39). B ardzo

istotną podstaw ę stanow iło i stanow i 27-tom ów polsko-rosyjskiego d zieła P ow stanie S ty cz­

niowe. M ateriały i dokum enty. (W rocław -M oskw a, 1960 - 1985), obejm ującego p rasę po d ­

ziem ną, korespondencję nam iestników , zeznania śledcze, działalność poszczególnych p la­ ców ek R N etc., zaś w pew nym sensie i całą obszerną historiografię P ow stania S tyczniow e­ go. ^

Ź ródła archiw alne do kartoteki tego okresu m ożna podzielić na d w ie grupy. P ierw sze, to znajdujące się w kraju i przede w szystkim w A G A D w W arszaw ie, w śród których podsta­ w ow ym i pod w zględem zaw artej w nich inform acji i liczby przedstaw ionych osób są: a / A kta Stałej K om isji Śledczej (sygn. 1-2), stanow iące spisy osób przesłuchanych w tej kom i­ sji w latach 1832-1862 i zaw ierające opis 3964 spraw ; b / A kta T ym czasow ej K om isji Śledczej, stanow iące spisy osób przesłuchanych w okresie od 1861 do 1872, z tym że do tych tom ów są w pisane rów nież spraw y i osoby, badane nie tylko w W arszaw ie lecz i na prow incji, sądzone w poszczególnych oddziałach w ojskow ych, tu też znajdują się częścio­ wo spraw y zatw ierdzone przez A udytoriat Polow y, a także spraw y osób poszukiw anych, uciekinierów , em igrantów itd. Spisy obu kom isji zaw ierają dane p ersonalne badanych, stre­ szczenia spraw i w ym iar kary.

N aturalnym ich przedłużeniem są spisy sporządzone w Z arządzie G enerał P olicm ajstra w KP, który odpow iadał za organizację w yw ózki zesłańców . A kta Z G P zaw ierające opisy ok. 200 transportów , w yw iezionych na w schód w okresie od w rześnia 1863 do roku 1868, a w poszczególnych przypadkach do końca lat siedem dziesiątych X IX w ., stanow ią 11 b oga­ tych tom ów (A G A D , ZG P, sygn. 2-11) i stanow ią bardzo istotne źródło do personaliów p o ­ w stańców , poniew aż pozw alają prześledzić dalsze losy pow stańców po orzeczeniu w yro­ ków. Tom y 2-5 tego zespołu zaw ierają dane o osobach zesłanych bezpośrednio na Syberię: na osiedlenie i katorgę; tom y 6-11 dotyczą osób zsyłanych do R osji E uropejskiej: na zam ie­ szkanie pod nadzór policji, osadnictw o i w cielenie do tzw. rot aresztanckich. U zupełnienie tych tom ów stanow ią teki 12 i 13 tego zespołu, będące aktam i odrębnie prow adzonej w la­ tach 1863-64 kancelarii tzw . w ojskow ego odbiorcy rekrutów i je ń có w w K rólestw ie P o l­ skim.

144 Zofia Strzyżewska, Jerzy Wągrodzki

B ardzo w ażnym źródłem są niew ątpliw ie akta Sztabu W ojsk w K rólestw ie Polskim , sygn. 3-4, zaw ierające spisy osób w cielonych do w ojska w latach 1862-63, a także m ateria­ ły chociaż szczątkow e przechow yw ane w zesp. A udytoriatu P olow ego W ojsk w KP, K ance­ larii i K ancelarii Tajnej N am iestnika, kancelariach naczelników w ojennych i zespole "Se­ k retariat Stanu", zaw ierającym liczne podania rodzin o zaw ieszenie w yroków ich bliskich.

D rugą grupę m ateriałów do kartoteki stanow ią akta, znajdujące się g łów nie w trzech ar- chiw ach rosyjskich: A rchiw um G łów nym Federacji R osyjskiej (G A R F) i R osyjskim A r­ chiw um W ojskow o-H istorycznym (R G W IA ) - w M oskw ie i C entralnym P aństw ow ym A r­ chiw um H istorycznym (C G IA R ) - w S -Petersburgu. A kta rosyjskie są bardzo obfite. Z m a­ teriałów G A R Fu w arto zaznaczyć przede w szystkim zespół III O ddziału K ancelarii JC M , I ekspedycja, 1826-1880, 5335 jednostek, zaw ierających dane o ogólnym przebiegu pow sta­ nia, podania o ułaskaw ienie albo złagodzenie w yroków , o pozw olenie na pow rót do kraju; raporty oficerów żandarm erii o spraw ow aniu się w ięźniów przebyw ających na zesłaniu w różnych guberniach R osji i zm ianach w ich życiu; o osobach w cielanych do w ojsk; spisy zesłanych na katorgę i w cielonych do rot aresztanckich; spraw ozdania poszczególnych ko­ m isji śledczych.

N ie m niej bogate m ateriały znajdują się w innym inw. tegoż zespołu, m ianow icie inw. 2 - sekretne archiw um , zesp. 109.

B ardzo cenne inform acje o byłych pow stańcach sądzonych przez w ładze rosyjskie znaj­ du ją się w zesp. 110, inw. 24(1833-1894) - Z arząd W arszaw skiego O kręgu Ż andarm erii, gdzie spotykam y zapiski i raporty dow ódców w ojsk i prezesów kom isji śledczych o oso­ bach skierow anych na śledztw o, sądzonych, straconych i zesłanych z K rólestw a w latach

1853-65; korespondencję tychże czynników o poszukiw aniach i aresztow aniach różnych osób, o w ykonaniu w yroków śm ierci; "zapiski" ober-policm ajstra W arszaw y o zatrzym aniu i osadzeniu w X P aw ilonie różnych osób.

Zesp. 220, inw .I - K ancelaria W arszaw skiego O ber-P olicm ąjstra (2417 jed n o stek ) p osia­ da m .in. spisy i zestaw ienia osób aresztow anych, rannych, zabitych w latach 1861-1864. K ancelaria N am iestnika w K rólestw ie P olskim (1849-1902), zesp. 450, inw .I - m ateriały o prześladow aniach nielegalnych em igrantów i ich rodzin. D oniesienia agentów o em igracji polskiej z lat 1864-66, m eldunki ober-policm ajstra W arszaw y i prezesów kom isji śledczych o aresztow aniach, śledztw ach, przeniesieniach z jed n y ch w ięzień do drugich, koresponden­ cję o poszukiw aniach b. uczestników 1863 r., m ateriały o osobach w spom agających p o ­ w stanie, spisy poszczególnych kategorii ludności, którzy przeszli przez śledztw o w TKWS1 etc.- znajdują się w zespole Z arząd G enerał-P olicm ajstra w K P, zesp. 252, inw. I-s.

W R G W IA najcenniejsze są m ateriały przechow yw ane w tzw. kolekcji polskiej W U A (W ojenno-U czonego A rchiw um ). A kta opisane w inw .3, zesp. 484, dotyczą w alki z p ow sta­ niem w K rólestw ie. O bjętość tej kolekcji stanow i 1580 tek, z których najcenniejsze są m ate­ riały kancelarii naczelników oddziałów w ojennych, które były pierw otnym ogniskiem w alki z uczestnikam i pow stania na prow incji. Są tam w e fragm entach także akta A udytoriatu P o­ low ego W arszaw skiego O kręgu, który zatw ierdzał w yroki, m ateriały niektórych kom isji 2 W dalszej części artykułu posługujemy się skrótami nazw wymienionych archiwów.

Komunikat o stanie badań nad kartoteką więźniów X Pawilonu 145 śledczych, które też zaw ierają w iele inform acji o w ziętych do niew oli uczestników starć zbrojnych i zesłaniu ich przez C ytadelę A leksandrow ską do R osji; spisy dobrow olnie p o ­ w racających em igrantów , pow tórnie przesłuchiw anych przez T y m czaso w ą K om isję W ojen- no-Śledczą w X P aw ilonie i nierzadko otrzym ujących bardzo ciężkie w yroki. 250 kart w ięźniów C ytadeli udało się sporządzić na podstaw ie zesp. 1873, inw .I - "D ział w ojenno- sądowy przy dow ódcy W ojsk W arszaw skiego O kręgu W ojennego".

C enne źródła inform acji o dalszych losach byłych w ięźniów X P aw ilonu są przech o w y ­ wane w C G IA R w S -Petersburgu. Są to m ateriały D epartam entu P olicji W ykonaw czej M SW , w gestii którego znajdow ał się nadzór nad zesłanym i do R osji uczestnikam i p ow sta­ nia styczniow ego (CG IA R , zesp. 1286, inw. 24-50). Z których bardzo cenne są akta, opisa­ ne w inw. 50, zaw ierające zestaw ienia o zesłańcach odbyw ających w yroki we w szystkich guberniach R osji do początku lat osiem dziesiątych X IX w.

D otychczas przy tw orzeniu kartoteki udało się ustalić personalia p onad 5000 osób, w tym ok. 800 w ięzionych w okresie żałoby narodow ej i ponad 4000 w ięzionych w czasie p o ­ w stania i po nim, pozostała część zebranych m ateriałów znajduje się w opracow aniu.

N astępny w yodrębniony okres obejm ujący lata 1873-1904 to czas rozw oju kapitalizm u na ziem iach polskich, pociągającego za sobą pow stanie zorganizow anego polskiego ruchu robotniczego. W zw iązku z tym w iększość w ięźniów X P aw ilonu stanow ili w tedy działacze kolejnych polskich partii robotniczych, poczynając od pierw szych socjalistów z kółek L u­ dwika W aryńskiego z lat 1878-1879; następni to: działacze kółek Z yg m u n ta P oznańskiego, W arszaw skiej G m iny S ocjalistów Polskich, I P roletariatu, II P roletariatu, Z w iązku R obotni­ ków P olskich, Polskiej Partii S ocjalistycznej, S ocjaldem okracji K rólestw a P olskiego i L i­ twy, B undu, III P roletariatu. W ięziono też działaczy ów czesnych ugrupow ań niepodległo­ ściow ych, m.in. stow arzyszenia A dam a S zym ańskiego w 1878 roku oraz działaczy form ują­ cego się u schyłku X IX w. obozu narodow o-dem okratycznego - endecji. P onadto byli tu rów nież osadzani członkow ie różnych organizacji społecznych i kulturalnych, ja k np. tajne­ go K oła O św iaty Ludow ej w P uław ach i w ielu innych.

K artoteka w ięźniów z tego okresu zaw iera ponad 2500 nazw isk. P odstaw ow ą bazę źródłow ą stanow ią w tym w ypadku zespoły akt rosyjskich w ładz państw ow ych, zw łaszcza urzędów i organów represyjnych, śledczych i sądow ych: P ro kuratora W arszaw skiej Izby Sądowej, K ancelarii G enerał-G ubernatora W arszaw skiego, K ancelarii P om ocnika W arsza­ w skiego G enerał-G ubernatora (w szystkie w A G A D ) oraz K ancelarii G ubernatora W arsza­ w skiego (referat I i referat tajny), W arszaw skiego U rzędu G u bernialnego (referat X w ię­ zienny) i W arszaw skiego G ubernialnego Z arządu Ż andarm erii (w szystkie w A rchiw um Państw ow ym M .St W arszaw y). P om ocne okazało się rów nież tzw. A rchiw um PPS (daw niej w C entralnym A rchiw um K C PZP R , obecnie w A rchiw um A kt N ow ych) oraz przech o w y ­ w ane w A A N i A G A D zbiory m ikrofilm ow e ze znajdujących się w archiw ach rosyjskich w ybranych dokum entów różnych urzędów carskich, dotyczących śledztw przeciw czło n ­ kom organizacji politycznych w K rólestw ie Polskim . S pore znaczenie m iała też prasa, zw ła­ szcza socjalistyczna: "Przedśw it", "R obotnik", "C zerw ony S ztandar" publikow ały w iele in­ form acji o ów czesnych represjach, podając niejednokrotnie obszerne spisy aresztow anych; należy tu też w spom nieć o specyficznym źródle, ja k im był w ydaw any w 1879 roku przez

146 Zofia Strzyżewska, Jerzy Wągrodzki

pierw szych socjalistów uw ięzionych w X P aw ilonie "G łos W ięźnia". P oza tym - ja k w p o ­ p rzednich okresach - przydatna okazała się literatura w spom nieniow a oraz różnego rodzaju opracow ania naukow e, zw łaszcza kolejne tom y "S łow nika B iograficznego D ziałaczy P ol­ skiego R uchu R obotniczego" opracow yw anego poprzednio w M uzeum H istorii Polskiego R uchu R ew olucyjnego, obecnie w M uzeum N iepodległości.

P odobna je s t baza źródłow a do kolejnego okresu, obejm ującego lata rew olucji 1905- 1907 i kilka następnych, aż do końca okupacji carskiej na ziem iach polskich w sierpniu 1915 roku Z w łaszcza lata rew olucji stanow iły najcięższy okres w dziejach w ięzienia w C y ­ tadeli, charakteryzujący się najw iększą liczbą w ięźniów , najgorszym i w arunkam i bytow ania i najw iększą liczbą w yroków śm ierci. O sadzano tu w ów czas głów nie działaczy partii robot­ niczych: PPS (po jej rozłam ie w 1906 r. - P PS -L ew icy i P P S -F rakcji R ew olucyjnej), SD K PiL , B undu, III Proletariatu, utw orzonego przez N arodow ą D em okrację N arodow ego Z w iązku R obotniczego, Polskiego Z w iązku L udow ego, członków organizacji niosących p o ­ m oc w ięźniom politycznym , działaczy niepodległościow ych, uczestników strajków , m anife­ stacji i innych w ystąpień rew olucyjnych. Z szacunkow ej liczby ok. 15 tys. w ięźniów , jacy przeszli w tedy przez w ięzienie w C ytadeli, dotychczas w kartotece znalazło się ponad 5900 osób. W ustaleniu stosunkow o dużej liczby nazw isk w ydatnie pom ogły zachow ane w ze­ spole PW IS (A G A D ) cotygodniow e listy w ięźniów X Paw ilonu z lat 1905-1914 (w innych przedziałach czasow ych podobnych list na razie nie znaleziono).

N ajsłabiej zbadane są dw a ostatnie, najkrótsze okresy w dziejach w ięzienia w C ytadeli: lata okupacji niem ieckiej w W arszaw ie podczas I w ojny św iatow ej 1915-1918 oraz kilka pierw szych lat po odzyskaniu przez P olskę niepodległości w listopadzie 1918 roku.

Za rządów now ego okupanta X P aw ilon oraz kilka innych budynków na terenie tw ier­ dzy służyły ja k o w ięzienie. P rzetrzym yw ano tu w ów czas działaczy ruchu robotniczego i zw iązkow ego, działaczy niepodległościow ych, strajkujących robotników fabryk w arsza­ w skich, uczestników antyniem ieckich m anifestacji, osoby u chylające się o d służby w ojsko­ wej oraz m anifestujące opór w obec w ładz okupacyjnych, a także, po tzw . "kryzysie przy się­ gow ym " w 1917 roku członków Polskiej O rganizacji W ojskow ej. K artoteka w ięźniów z te­ go okresu liczy zaledw ie 74 nazw iska, ustalone głów nie na podstaw ie literatury w spom nie­ niow ej i opracow ań m onograficznych, częściow o także na podstaw ie akt przechow yw anych w A A N. G łów ną przeszkodą w opracow aniu tego okresu je s t b rak podstaw ow ej bazy źródłow ej, tzn. dokum entów w ładz niem ieckich dotyczących C ytadeli i je j w ięźniów . Z o ­ stały one najpraw dopodobniej zabrane przez N iem ców w m om encie opuszczania W arszaw y lub zniszczone; dotychczas badacze zajm ujący się p roblem atyką okupacji niem ieckiej w czasie I w ojny św iatow ej nie natknęli się na nie.

R ów nie słabo został opracow any ostatni okres w ięzienny w dziejach X P aw ilonu, czyli pierw szych kilka lat Polski niepodległej. Początkow o m ieścił się tu w ów czas areszt ty m cza­ sow y dla osób podlegających sądow nictw u w ojskow em u; zw łaszcza dla polskich kom uni­ stów w zw iązku z ich postaw ą podczas w ojny polsko-bolszew ickiej 1919-1920. K artoteka w ięźniów z tego okresu liczy 106 nazw isk, ustalonych głów nie na podstaw ie kw erendy akt w b. C A K G P ZP R (obecnie w A A N ), literatury w spom nieniow ej oraz opracow ań m ono­ g raficznych, słow nikow ych, zw łaszcza w spom nianego ju ż "Słow nika B iograficznego D

zia-Komunikat o stanie badań nad kartoteką więźniów X Pawilonu 147 łączy Polskiego R uchu R obotniczego" oraz "K sięgi P olaków uczestników rew olucji październikow ej", W -w a 1967.

N ależy podkreślić, że w przypadku działaczy ruchu robotniczego nieocenioną pom ocą dla prac nad kartoteką w ięźniów X P aw ilonu je st kartoteka redakcji w yżej w ym ienionego "Słow nika B iograficznego D ziałaczy Polskiego R uchu R obotniczego" (niezależnie od w y­ daw anych kolejnych tom ów ).

W sum ie kartoteka w ięźniów liczy obecnie ponad 14100 nazw isk. Jest to liczba dość znaczna, aczkolw iek w porów naniu z szacunkow ym i założeniam i m ów iącym i o 40 tys. osób m oże się w ydać niezbyt im ponująca. Z drugiej strony je d n a k m ożna m ieć pew ne w ąt­ pliw ości co do ow ych 40 tysięcy dopóty, dopóki nie uda się tego zw eryfikow ać na p o d sta­ wie w iarygodnych źródeł. A z tym , niestety, je st pow ażny kłopot polegający na braku m o­ żliw ości skw erendow ania najw ażniejszego w tym w ypadku zespołu dokum entów , ja k im by­ łyby akta kancelarii X P aw ilonu. D otychczas nie natknięto się na nie w żadnym z polskich archiw ów , m ożna w ięc chyba przypuszczać, że R osjanie zabrali je w ycofując się z W arsza­ wy w sierpniu 1915 r. Jednak dotychczasow e, sondażow e p oszukiw ania w archiw ach rosyj­ skich nie pozw oliły ustalić m iejsca ich przechow yw ania. W ydaje się, że tylko całościow a kw erenda akt kancelarii w ięziennej pozw oliłaby definityw nie ustalić pełną liczbę w ięźniów X P aw ilonu, zw łaszcza w najw ażniejszym dla tego w ięzienia okresie, czyli w latach o kupa­ cji carskiej.

T ym czasem jed n ak nieliczny zespół pracow ników M uzeum X P aw ilonu w dalszym cią­ gu, obok innych prac m erytorycznych, prow adzi kw erendy w m ateriałach dostępnych prze­ de w szystkim w archiw ach krajow ych; w m iarę m ożliw ości sięga też czasam i do archiw ów rosyjskich. W w yniku tych prac przybyw ają w kartotece now e nazw iska.

O becnie trw a rów nież jej kom puteryzacja, co ułatw i w przyszłości korzystanie z kartote­ ki i um ożliw i dokładniejszą analizę jej zaw artości.