"Ochrona krajobrazu kulturowego - między dokumentacją a realizacją" - ogólnopolskie seminarium konserwatorskie PP PKZ w Niedzicy

Jan Gromnicki

"Ochrona krajobrazu kulturowego

między dokumentacją a realizacją"

-ogólnopolskie seminarium

konserwatorskie PP PKZ w Niedzicy

Ochrona Zabytków 36/1-2 (140-141), 145-146

tacją, jak ró w n ież m etodą oraz n ie ­ którym i jej zasad am i, w y n ik a ją c y ­ m i z in stru k cji. W yniki d y sk u sji w yk orzystan o dla opracow ania o sta ­ tecznej w e r sji dok u m en tacji, zaś

n iek tóre k w e stie ogólne przek azan o do rozpatrzenia O środkow i D o k u ­ m en tacji Z abytków . W ydaje się , że ten m od el szk olen ia m oże być z a ­ p rop on ow an y jako p rzy d a tn y n ie

tyliko dla szk o len ia p o czą tk o w eg o lecz ró w n ież w ram ach d o sk o n a le­ nia u c z e stn ik ó w i rea liza to ró w AZP.

J a n G r o m n i c k i

PO W ST A N IE O D D Z IA Ł U W A R SZA W SK IEG O ST O W A R Z Y SZE N IA K O N SER W A T O R Ó W Z A B Y T K Ó W

W p ałacu w W ila n o w ie, 15 lip ca 1982 r. odbyło się in au gu racyjn e zebranie O ddziału W arszaw sk iego S to w a rzy szen ia K on serw atorów Z a­ bytk ów , p o św ięco n e organizacji Od­ działu, co n adało obradom szcze­ g ó ln ie u ro czy sty charakter. W z e ­ b raniu u d zia ł w z ię ło liczn e grono członków S to w a rzy szen ia , rep rezen ­ tu jących w sz y stk ie ośrodki i in s ty ­ tu cje sk u p ia ją ce k o n serw a to ró w zab ytk ów . Z eb ran i w y ło n ili ze s w e ­

go grona w ta jn y m g ło so w a n iu w ła d ze O ddziału. D o Zarządu O d­ d ziału w eszli: dr inż. arch. K le ­ m en s K oczorow sk i (prezes), dr inż. arch. A ndrzej M isio ro w sk i (w ic e ­ prezes), m gr Jan G rom nicki (se­ kretarz), dr L ech K rzyżanow sk i (członek Zarządu), m gr A ndrzej M ich ałow sk i (skarbnik). W yłon ion o też K om isję R ew izy jn ą w składzie: dr inż. E lżb ieta B a n iu k iew icz

(p rzew odnicząca), m gr J erzy Ja- siuk i dr R yszard B ry k o w sk i. W d y sk u sji, która to w a rzy szy ła p ro ­ ced urze w y b o rczej, u ja w n ił się ro z­ leg ły w a ch la rz p ro b lem ó w stojących przed n ow o w y b r a n y m Zarządem . P oru szon e p ro b lem y będą k an w ą dla tez p rzed sta w ia n y ch na za p o ­ w ia d a n y m W aln ym Z jeźd zie S to w a ­ rzyszenia.

A n d r z e j M i s io r o w s k i

n a r a d a Śr o d o w i s k o w a p r a c o w n i a r c h e o l o g i c z n o-k o n s e r w a t o r s k i c h p p p k z w Rz e s z o w i e

W dniach 17— 18 m aja 1982 r. w R zeszo w ie, w sied zib ie m iejsco w eg o O ddziału PK Z , od b yło się doroczne sp otk an ie śro d o w isk o w e a rch eo lo ­ g ó w z P r a c o w n i A rch eo lo g ic zn o ­ -K o n serw a to rsk ich P P P K Z z u ­ d ziałem p r z e d sta w ic ie li słu żb y k o n ­ serw a to rsk iej w o je w ó d z tw p ołu d ­ n io w o -w sch o d n iej P o lsk i i zapro­ szon ych p ra co w n ik ó w n au k ow ych , w sp ó łp ra cu ją cy ch z rzeszow sk ą p racow n ią arch eologiczn ą, z ośrod ­ k ó w K rak ow a, Ł odzi i W arszaw y. T em a ty k a o b ejm ow ała trzy gru p y p rob lem ów , k tó ry m p o św ięco n e b y ły odrębne części spotkania. W p row ad zen iem do p ierw szej b y ły refera ty : dr. K. Moislkwy, k ie r o w n i­ ka P ra co w n i A rch eo lo g iczn ej w P K Z w R zeszo w ie, p o św ięco n y d o­ św ia d czen io m P ra co w n i w zak resie rea liz a c ji e w id e n c ji sta n o w isk ar­ ch eo lo g iczn y ch m etod ą A Z P i w sp ó łp ra cy jej w y k o n a w c ó w ze słu żb ą k o n se r w a to r sk ą , m gr. M. P ro k sy , k tó ry p rzed sta w ił w y n ik i badań a rch eologiczn ych P ra co w n i

A rch eologiczn ej w R zeszo w ie w ob iek tach arch itek ton icznych oraz w y n ik a ją ce stąd p rob lem y w s p ó ł­ p racy z p ro jek ta n ta m i i in w e sto r a ­ mi.

O żyw ion ą d y sk u sję w y w o ła ł refera t doc. dr. hab. J. Knulpipe, k tó r y p r z e d ­ sta w ił stan i p otrzeby w zak resie p u b lik a cji m a so w y ch źródeł a r c h e ­ ologiczn ych , g łó w n ie ceram iki. O ­ g ó ln e sform u łow an ia tego w y stą p ie ­ n ia poparte b y ły m ateriałam i p r z y ­ g o to w a n y m i przez mjgr. T. D ęibow- sk iego i m gr. J. O k oń sk iego z P K Z w K rak ow ie, zaw ierającym i p rop o­ zycje sy n tety czn y ch , sk rócon ych sp osob ów p u b lik acji tego rodzaju źródeł w form ie tab el a n a lity c z ­ n ych. S zczeg ó ln e za in tereso w a n ie zebranych w zb u d ził p rojek t te z a u ­ rusa dla ceram iki śred n io w ieczn ej, a u to rstw a dr. E. G notltw ego z P K Z w S zczecin ie. W d ysk u sji p o d k re­ ślon o p otrzeb ę d alszych prac z m ie ­ rzających do dosk on alen ia w a r sz ta ­ tu arch eologiczn ego, szczeg ó ln ie w dążeniu do u lep szan ia w sp ó łp ra cy

z p rzed sta w iciela m i in n y ch d y s c y ­ p lin b ad aw czych i k o n se r w a to r ­ skich. U c z e stn ic y p o sied zen ia p o stu ­ lo w a li p otrzeb ę u p o w szech n ien ia p rzed sta w ia n y ch prop ozycji, z w ła ­ szcza p u b lik a cji w y n ik ó w badań a r­ ch eo lo g iczn o -k o n serw a to rsk ich p ro ­ w adzonych w P K Z w fo r m ie op ra­ cow ań źród łow ych .

O statnia część sp o tk a n ia p o św ię c o ­ na b yła z a g a d n ien io m o rg a n iz a c y j­ n ym P ra co w n i A rch eo lo g ic zn y ch w PKZ oraz p od su m o w a n iu szk o len ia arch eo lo g ó w w za k resie e w id e n c ji stan ow isk arch eo lo g iczn y ch . W n io s­ ki w y n ik a ją c e z w y stą p ie ń r e fe r e n ­ tó w jak i d y sk u sji, p rzy jęto do rea liza cji w ram ach P P PK Z; p rzed staw ion o je ró w n ież O środko­ w i D o k u m en ta cji Z a b y tk ó w i Z a­ rządow i M u zeów i O chrony Z a b y t­ k ó w w M in iste r stw ie K u ltu ry i Sztuki.

Jan G r o m n i c k i

„O C H RO N A K R A JO B R A Z U K U LTU R O W EG O — M IĘD ZY D O K U M E N T A C JĄ A R E A L IZ A C JĄ ” — O G Ó L N O PO L SK IE SE M IN A R IU M K O N SE R W A T O R SK IE P P PK Z W N IE D Z IC Y

W d niach 2— 4 czerw ca 1982 r. od ­ b y ło się w N ied zicy ogóln op olsk ie sem in a riu m k o n serw a to rsk ie, zor­ ga n izo w a n e przez O ddział K ra k o w ­ sk i P P P K Z . B yło ono p o św ięco n e za g a d n ien io m e w id en cji, bad ań i p ra k ty czn y m rozw iązan iom p ro jek ­ to w y m w z a k r e sie ochrony b u d o w ­ n ic tw a lu d o w e g o i krajobrazu k u l­ tu ro w eg o , p rezen to w a n y m na p rzy ­ k ład ach P od k arp acia, S p iszą i P o d - halla, w o p a rciu o dorobek P ra co ­ w n i D o k u m en ta cji i E w id en cji K o n serw a to rsk iej P P PK Z w K ra­ k o w ie. .

U c z e stn ic y sp o tk a n ia m ieli m ożność zap ozn ać się w te r e n ie z w y b r a n y ­ m i za b y tk a m i b u d o w n ictw a lu d o ­

w e g o region u i ich śro d o w isk iem podczas objazdu zorgan izow an ego na dw óch trasach: p ierw sza — K ra­ k ó w — W ieliczk a — D o b czy ce — K rościen k o — N ied zica, ze z w ie d z e ­ n iem m iejsco w o ści: J an k ów k a, D ziek a n o w ice, W iniary, K u n ice, R a­ ciech o w ice, Skrzyd ln a, L ubom ierz, tj. teren y P odgórza W ielick ieg o o­ raz d olin R aby i D unajca; druga, na za k oń czen ie sem in ariu m — N ie ­ d zica — Z akopane — C h och ołów — K raków , ze zw ied za n iem w a ż n ie j­ szych zesp o łó w w ie jsk ic h S p iszą i P odhala, a w ięc: K acw in a, F ryd m a- na, K rem pach, T rybsza, B iałki T a ­ trzań sk iej i C hochołow a. P o ło w ę p ierw szeg o dnia p ośw ięcon o na

z w ied zen ie D ob czyc oraz sp otk an ie z p rzed sta w iciela m i W yd ziału K o n ­ ser w a c ji Z a b y tk ó w U rzędu m. K ra­ k ow a, U rzędu M iasta i G m in y w D ob czycach oraz m iejsco w y ch sp o ­ łeczn ych op iek u n ó w zab ytk ów . Z a­ pozn an o się z o p ra co w a n iem S t u ­

d i u m z a g o s p o d a r o w a n ia s t r e f y k o n ­ s e r w a t o r s k i e j „ A ” w D o b c z y c a c h . K o n c e p c ja r e w a l o r y z a c j i oraz b u d o ­ w y s k a n s e n u a u torstw a m gr. Z b ig ­ n ie w a J a g o d ziń sk ieg o i m gr. inż. arch. M ik ołaja K orn eck iego. Ł ączy ono cech y opracow ania stu d ia ln eg o opartego o e w id e n c ję z a b y tk ó w b u ­ d o w n ictw a m ie jsk ie g o D obczyc i lu d o w eg o z ich okolic, k w eren d ę h i- story czn o -a rch eo lo g iczn ą , stu d iu m

krajobrazu z w y d o b y ciem je g o n a ­ turalnych i h isto ry czn ie u k szta łto ­ w anych w a lo ró w , uw zględ n iającym zachodzące zm ia n y — z cech am i p rojektu k on serw atorsk iego. W ie l­ k ość p rob lem ów k o n serw atorsk ich oraz trudności, m iędzy in n ym i lo ­ k alizacyjn ych , przysparza zarów no rozbudow a sam ego m iasta, jak też budow a na je g o p eryferiach , u stóp zam ku, z a le w u , k tórego in sta la cje i zw iązane z n im prace, w p ow aż­ nym stopniu n a ru szy ły krajobraz całego obszaru. W d ysk u sji p od k re­ ślono, że p rezen to w a n e stu d iu m d a­ je szereg p rop ozycji rozw iązań, z m ie­ rzających d o ra to w a n ia n ie p o w ta ­ rzalnego u k ła d u , jak też dąży do p od n iesien ia atrak cyjn ości m iasta przez lo k a liza cję n iew ielk ieg o sk a n ­ senu ratow n iczego, p ow iązan ego z p rop on ow an ym i rezerw atam i a rch i­ tek tu ry lu d o w ej, rozm ieszczon ym i w zdłuż tras d ojazd ow ych . W d y ­ sk u sji za zn a czy ły się rów n ież ak ­ cen ty k ry ty czn e, d otyczące p ra k ty ­ cznych asp ek tó w p rojek tu , w szc z e ­ góln ości p o stu lu ją ce u zgod n ien ia, niezbędne d la rea liza cji tak w a ż n e ­ go zam ierzen ia. U czestn icy m ieli m ożność zw ied zen ia zam ku i izb y region aln ej w D obczycach, m ie sz ­ czącej się w za b y tk o w y m budynku z K rzyszk ow ic p rzen iesio n y m tam w 1972 r.

W łaściw e obrady odbyły się w zam ku w N ied zicy , sied zib ie D om u P ra cy T w órczej S to w a rzy szen ia H i­ storyk ów S ztu k i. N a w stęp ie w y ­ słuchano refera tu m gr. M ariana K orneckiego pt. O chrona k r a j o b r a ­

z u k u l t u r o w e g o — m i ę d z y d o k u ­ m e n t a c ją a realizacją. A u tor w oparciu o w ie lo le tn ie d ośw iad czen ia prac w ła sn y ch i zespołu sw y c h w sp ółp racow n ik ów w zak resie och ­ rony p ejzażu k u ltu ro w eg o w si, p rzed sta w ił b ogactw o p rob lem atyk i, u w zg lęd n ia ją c a sp ek t m etod yczn y ja k też p rak tyczn ej rea liza cji za ­

m ierzeń k on serw atorsk ich . M yślą przew odnią rozw ażań b yło s tw o ­ rzenie m od elu , od k tórego od ejście oznacza zagrożenie, a n a w e t zn isz­ czen ie p o d sta w o w y ch w a rto ści ś r o ­

d o w i s k a n atu raln ego i k u ltu ro w eg o , zaś jed n ą z p o d sta w o w y ch tez b ył po stu la t k o m p lek so w ej ochrony. W ażnym u zu p ełn ien iem , d o k u m en ­ tu ją cy m i e g zem p lifik u ją cy m p rzed ­ sta w io n e tezy, sta ł się drugi r e f e ­ rat tego sam ego autora, n o szą cy t y ­ tuł S z t u k a i k r a j o b r a z k u l t u r o w y

Z a m a g ó r z a Spis k ieg o . B ył on z a ra ­ zem w p ro w a d zen iem do za g a d n ień prezen tow an ych w teren ie, na ob ­ szarze Spiszą.

W isto tn y sposób w zbogacał p o ­ p rzednie w y w o d y refera t m gr L u ­ cy n y S iw ek pt. U d z ia ł e tn o g r a fa w

k o n s e r w a t o r s k i e j ochronie p e j z a ż u k u lt u r o w e g o w s i, k tórego autorka, an alizu jąc p o trzeb y i d o św ia d czen ia k on serw atorsk ie środ ow isk a e tn o ­ grafów , zgłosiła pod je g o a d resem szereg w n iosk ów , tak w d zied zin ie w arsztatu , jak też g e n era ln y ch ce­ ló w działania oraz w sp ółp racy z in ­ w estoram i i służbą k on serw atorsk ą. P rob lem om d osk on alen ia w a rszta tu badaw czego i k o n serw a to rsk ieg o w zak resie b u d ow nictw a lu d ow ego, p o­ św ięcon e b y ły re fe r a ty m gr. Z b i­ gn iew a Jagod ziń sk iego i m gr. inż. arch. M ikołaja K o rn eck iego T a b e ­

la r y c z n a m e t o d a a n a li z y t r a d y c y j ­ nego b u d o w n i c t w a w i e j s k i e g o ja k o p o d s t a w a bad a ń re g i o n a ln y c h oraz m gr M ałgorzaty L itw in S ł o w n i k t e r m i n o lo g i c z n y b u d o w n i c t w a l u d o ­ w eg o . T en ostatni sta n o w ił p rezen ­ tację w ie lo le tn ie g o p rojek tu p ro ­ gram u prac P ra co w n i D ok u m en ta cji i E w id en cji K o n serw a to rsk iej P P PKZ w K rak ow ie, w y k o n y w a n y c h w ram ach środków w ła sn y ch PK Z . S ło w n ik zaw ierać b ęd zie ze sta w p o d sta w o w y ch pojęć i term in ó w z zakresu b u d o w n ictw a lu d o w eg o , tak o ch arakterze ogóln ym , jak szczeg ó ­

ło w y m , tech n iczn ym . R eferen tk a p rzed staw iła w im ien iu zesp ołu a u ­ torsk iego, teo rety czn e i p rak tyczn e założenia oraz k ry teria tej p ra cy , pod d ając je pod d y sk u sję u c z e s tn i­ k ó w sem inarium , którą rozpoczęło od czytan ie tez recen zji doc. dr. h ab. M ariana P ok rop k a z U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego. D y sk u sja p r z y c z y ­ niła się do sp recy zo w a n ia szereg u k w e stii i p ogląd ów , je j u c z e stn ic y zgodnie p o d k reślili p otrzeb ę i zn a ­ czen ie podjętej pracy, od d aw n a o ­ czek iw an ej przez n au k o w có w i p rak tyk ów za in tereso w a n y ch za g a d ­ n ien ia m i b u d ow n ictw a lu d ow ego. S em in ariu m zak oń czyła n arada ś r o ­ d o w isk ow a P ra co w n i D o k u m en ta cji E tnograficzn ych P P P K Z , w cza sie której om ów ion o ich stan o r g a n i­ za cy jn y (obecnie w P P P K Z d z ia ­ łają: P racow n ia D o k u m en ta cji i E ­ w id e n c ji K o n serw a to rsk iej w K ra ­ k o w ie oraz P r a c o w n ie D o k u m en ta ­ cji E tn ograficzn ej w K ielcach , L u ­ blinie, Ł odzi i S zczecin ie; e w id e n ­ cja za b y tk o w eg o b u d o w n ictw a l u ­ d ow ego p row ad zon a je s t p on ad to przez O ddziały P K Z w B ia ły m sto ­ ku i Z am ościu), zak res i poziom ew id e n c ji i op racow ań oraz p ro b le­ m y ek on om iczn e p racow n i. Z arów ­ no w czasie sem in ariu m , jak r ó w ­ nież podczas narad y śro d o w isk o w ej, w y su n ię to szereg p rob lem ów i w n io sk ó w , które znajdą w y ra z w p rzew id zian ej p ełn ej p u b lik a cji m a ­ teria łó w z sem in a riu m w w y d a w ­ n ictw a ch PK Z. P rzed sta w io n o je także o d p o w ied zia ln y m czynnikom konserw atorsk im .

W sem in ariu m u czestn iczy li praco­ w n ic y P racow n i D o k u m en ta cji E t­ nograficzn ych oraz in n i sp e c ja liśc i z P P PK Z, słu żb y k o n serw a to rsk iej z teren u p ołu d n iow ej P o lsk i oraz zaproszeni p ra co w n icy n a u k o w i i m uzealni.

Jan G r o m n i c k i

TW IERD ZY W B A Ł C Z IK U (B U Ł G A R IA ) B A D A N IA W C ZE SN O B IZ A N T Y JSK IEJ

C esarstw o B iza n ty jsk ie dla och ro­ n y sw ego ogrom nego terytoriu m stw o rzy ło rozb u d ow an y sy stem ob­ ronny. J ego g łó w n y m ogn iw em b y ­ ła sieć tw ierd z rozlok ow an ych w w ażn ych stra teg iczn ie punktach. W iele z n ich zbudow ano w pro­ w in cjach D oln a M ezja i T racja, o­ b ejm u jących obszar obecnej B u ł­ garii. Jedna ze zn aczn iejszych tw ierd z tego sy stem u została w z n ie ­ siona w B ałczik u (antyczne D io n i- zopolis), na teren ie dzisiejszej d zieln icy „H oryzont”. P ołożona ona b yła na w y so k im w zgórzu, w od­ leg ło ści 1,5 k m od w yb rzeża m or­ sk iego i od gryw ała znaczącą rolę w obronie północno-zachodniej strefy M orza C zarnego.

Z godnie z d otych czasow ym stan em badań, tw ierd za p ow stała w końcu V w .n.e. P o zo sta w a ła ona pod p a ­ n o w a n iem b iza n ty jsk im do końca V II w ., p rzeży w a ją c okres szcze­ g ó ln eg o rozk w itu za czasów J u sty ­

146

nian a W ielk iego (527— 565). N a p rzełom ie V II i V III w . została zniszczona, zap ew n e przez B u łg a ­ rów chana A sparucha, i w łączon a do utw orzon ego po 681 r. P ie r w ­ szego P a ń stw a B u łgarsk iego. W ó w ­ czas to m ury tw ierd zy u le g ły cz ę ś­ ciow em u zn iszczen iu . Z d o b y w cy dodatkow o u m ocn ili ją k a m ien n o - -ziem n y m w a łe m p op rzedzonym fosą. R ozw ój b u łg a rsk ieg o o sa d n ic­ tw a p rzerw an y zo sta ł przez p o n o ­ w n e, ty m razem p ra w ie ca łk o w ite, zn iszczen ie tw ie r d z y w raz z jej s y ­ stem em obronnym na p rzeło m ie X i X I w . N ajp raw d op od ob n iej n a ­ stąpiło to w o k resie k rw a w y ch w a lk p om ięd zy carem B u łgarów S am u elem i cesa rzem b iza n ty jsk im B a zy lim II, z w a n y m B u łgarob ój- cą. N a obszarze tw ie r d z y po tych zn iszczeniach brak je s t śla d ó w o­ sad n ictw a aż do X V w ., co zostało sp ow od ow an e p rz e sie d le n ie m się lu d n ości na teren y p ołożon e n iżej,

gd zie n ieg d y ś k w itło an tyczn e D io - nizopolis.

W czesn ob izan tyjsk a tw ierd za w B ałcziku m a k szta łt n ieregu larn ego, w yd łu żon ego czw oroboku o d łu g o ś­ ci ok oło 700 m i szerok ości 250 m, otoczonego m a sy w n y m , obustronnie lico w a n y m , m u rem obronnym o szerok ości 3,2 m (ob ecn ie za ch o w a ­ nym śred n io do w y so k o śc i 1,5 m). L in ia m u rów ob ron n ych b yła doda­ tkow o w zm ocn ion a sy stem em baszt. D o ch w ili ob ecn ej, w trak cie badań arch eologiczn ych prow adzonych od 1972 r. przez b u łg a rsk ieg o a rch eo ­ loga M. D im itrow a, od słon ięto p r a ­ w ie w całości zach od n i m ur tw ie r ­ d zy z p o zo sta ło ścia m i głów n ej bra­ m y, fla n k o w a n ej d w om a p ięcio k ą t- n ym i basztam i, częścio w o mur p o ­ łu d n io w y oraz son d ażow o — p ółn o­ cn y i w sch od n i. Ł ącznie odkryto p ozostałości 30 baszt, w śród k tó ­ rych w y stą p iły : okrągłe, trójkątne, czw orokątne, p ięcio k ą tn e, łu k ow ate