Drewniane drzwi zabytkowe na terenie Polski : systematyka i problematyka konserwatorska

Jan Tajchman

Drewniane drzwi zabytkowe na

terenie Polski : systematyka i

problematyka konserwatorska

Ochrona Zabytków 44/4 (175), 269-277

AN IN S TR U M E N TA L M E T H O D FOR THE M E A S U R E M E N T OF THE

EFFECTIVENESS OF W O O D PRESERVATIVES A G A INST M O U LD

The conducted research concerned the preparation of an in stru­ mental m ethod fo r the measurement of the fu n g ito x ic value of w o o d preservatives against m ould w h ich could replace the heretofore applied subjective visual method. The measu­ rement o f light reflection w ith Zeiss photom etres (Leukometers) and Zeiss Spekol 10 spectrometers w ith the R d /0 reflectance adapter was treated as a new criterion o f effectiveness. The m ethod was tested on tw o fungicides: natrium

pentochlo-rophenate and the W R -3 quoternary am m onium com pound, used on samples of pine and birch wood. The results obtained w ith the m ethod were better than those in the case o f the visual method, albeit proved to be more tim e consum ing. The proposed method appears to be useful for the elim ination o f subjective difficulties in the estim ation of m ould g ro w th on the surface of the given w ood, and hence for the estim ation of the effectiveness of w ood preservatives.

JA N T A J C H M A N

DR EW N IA N E DRZW I ZABYTKOWE NA TERENIE POLSKI

(Systematyka i problematyka konserwatorska)

Wśród w ielu detali architektonicznych, które w ykształciły się w ciągu w ie k ó w na terenie Polski, stolarka drzw iow a ma najwięcej różnorodnych rozwiązań.

Różnorodność ta dotyczy elem entów podstaw ow ych (tabl. I), podziału w edług liczby skrzydeł (tabl. II), a także ich konstrukcyjnych rozwiązań (tabl. III).

Jednak prawdziw e bogactw o form wyraża się dopiero w opracow aniach plastycznych, w .ch różnych systemach i przekształceniach stylistycznych (tabl. IV). Wiele z nich można porów nać do rozwiązań meblarskich (drzw i szaf). Analizując dawne drzwi zewnętrzne stwierdzamy, że mają one odm iennie rozwiązaną stronę tylną i frontow ą. Podo­ bnie działo się i w najdawniejszych drzwiach w ew nętrz­ nych, w których dopiero w konstrukcji płycinow ej obie strony zaczęły sto pn iow o upodabniać się do siebie. Stąd w analizie i ocenie musimy traktow ać równorzędnie stronę tylną (rewers) i przednią (awers).

Rewers zazwyczaj wyjaśnia nam budow ę konstrukcyjną. Aw ers natomiast określa rodzaj dekoracji, jaki został „n a ło ż o n y " na tę konstrukcję. W edług tej zasady w n iniej­ szym opracow aniu zostanie zaprezentowana systematyka drzwi, a w ięc ich rozwiązań konstrukcyjnych oraz syste­ m ów dekoracyjnych. Zasada ta odbiega od charakterysty­ ki stolarki drzw iow ej przedstawianej dotychczas w różne­ go typu inwentarzach, opisach, publikacjach, a nawet podręcznikach. Najczęściej rodzaj drzwi określany jest tam tylko w edług cech zewnętrznych, co prowadzi do błędów i nieporozumień.

W ciągu w ie kó w dopracow ano się kilku podstaw ow ych rozwiązań konstrukcyjnych i szeregu ich odmian. Mają one na celu połączenie elem entów drewnianych w jedną całość dla uzyskania „ ta fli" skrzydła d rzw iow ego zabez­ pieczonego jednocześnie, tak przed paczeniem się, jak i przed zwiśnięciem pod w pływ em własnego ciężaru, um ożliwiając jednocześnie naturalną pracę drewna. W daw nych stolarkach drzw iow ych możemy w yróżnić trzy podstaw ow e typy konstrukcyjne (tabl. III):

I. Drzwi biegunow e II. Drzwi d e s K o w e

III. Drzwi ram owo płycinow e

D rzw i biegunow e

W drzwiach tych głów nym elementem jest tzw. biegun umieszczony z boku (najczęściej grubszy) posiadający prze­ dłużenia w dół i w górę w formie czopów, na których jak na zawiasach obracają się całe skrzydła drzwiowe. Z biegunem połączone są deski za pomocą listew i zastrzałów.

Drzwi biegunow e znane były już w starożytności. Znale­ ziono je także w Biskupinie. U nas w Polsce stosow ano je przede wszystkim w b ud ow nictw ie ludow ym aż do p o ­ czątków XIX w., a w budynkach gospodarczych naw et do początku naszego stulecia.

D rzw i deskowe

W drzwiach deskowych skrzydło drzw iow e uzyskiwano przez zestawienie obok siebie pionow ych desek. Sposób

TAB. I

D R Z W I I WROTA

ELEMENTY I CECHY OGÓLNE

OTWÓR DRZWIOWY NAOŚWISTLE

ŁUK ODCIĄŻAJĄCY, WYPEŁNIENIE.

DRZWI LEWE

DRZWI POJEDYŃCZE DRZWI BLIŹNIACZE

ODRZWIA

DRZWI BEZ ODRZWI

KROSNO

OŚCIEŻNICA

OŚCIEŻNICA W ŚCIANIE WIEŃCOWEJ

.---o p .---o ik .---o OŚCIEŹYNA PEŁNA OPOSKQ> OŚCIEŹYNA PŁYCINOWA DRZWI /SKRZYDŁA/ PEŁNE S Z K L O N E a ż u r o w e

Я

m

TAB.

PODZIAŁ DRZWI WEDŁUG ILOŚCI SKRZYDEŁ

Ж

O RÓWNYCH SKRZYDŁACH O NIERÓWNYCH SKRZYDŁACH 0 RÓWNYCH S K R Z Y D Ł A C H O N IE R Ó W N Y C H S K R Z Y D Ł A C H

R O Z ­ W IE R A N E Ł A M A N O -R O Z ­ W IE R A N E D R Z W I /W R O T A / J E O N O S K R Z Y O Ł O W E Z F U R T K Ą D W U S K R Z Y D Ł O W E Z F U R T K Ą R O Z ­ W IE R A N E Л ŁA M A N O -R O Z ­ W IE R A N E

A

JEDNOSKRZYDŁOWE

jednoskrzydłowe z jednym górnym skrzydłem s ta ły m

DW USKRZYDŁOWE

dwuskrzydłowe z jednym górnym skrzydłem s ta ły m

B O C Z N Y M I JEDNOSKRZYDŁOW E jednoskrzydłowe z dwoma bocznymi skrzydł.stałyr R O Z ­ W IE R A N E Ł A M A N O -R O Z ­ W IE R A N E

TAB. Ill

RODZAJE KONSTRUKCJI SKRZYDEŁ DRZWIOWYCH

połączenia tych desek decydow ał o odmianie konstruk­ cyjnej tego typu drzwi. Możemy w yróżnić tutaj kilka rozwiązań:

a) Najbardziej prym ityw nym rozwiązaniem konstruk­ cyjnym było połączenie desek ze sobą przez nabicie różnego typu dekoracji pełniących jednocześnie w tym w ypadku rolę konstrukcyjną Zdarzały się tutaj sporadycz­ nie także drzwi w ykonane z jednej szerokiej deski. b) Drzwi deskow o-listw ow e, pow stały przez połączenie desek nabitymi na nie listwam i. Stosowano je sporadycz­ nie. Drzwi takie łatw o ulegały zwiśnięciu (opuszczeniu się).

c) Drzwi deskowe listw ow e zastrzałowe obok listew posiadały zastrzały, które skutecznie już zabezpieczały przed zwiśnięciem skrzydła. Były w miarę popularne w budynkach gospodarczych (także dzisiaj).

d) Drzwi deskow o-szpungow e (spągowe), w których deski łączono specjalnie zaciętą i w suw aną w nie listwą zbieżną, tzw. szpungą. Jest to nailepsze rozwiązanie konstrukcyjne pozwalające na pracę drewna z jednoczes­ nym wykluczeniem jego paczenia i skutecznym zabezpie­ czeniem przed opuszczeniem się skrzydła drzw iow ego. Jest to najbardziej popularne i powszechne rozwiązanie konstrukcji stolarki drzw iow ej. Na terenach Polski stoso­ wane od XIII do XIX w. Konstrukcja ta wykorzystywana jest także w pracach konserwatorskich.

e) Drzwi z listwą czołową.

W skrzydłach takich drzw-, deski połączone są w jedną „p ły tę ” przez wpuszczenie ich końców w rowki listew m ocowanych dołem i górą, przy jednoczesnym połącze­ niu skrajnych desek na kołkowane czopy z w w . listwami. Konstrukcja ta nie jest bardzo popularna i znana dopiero z przykładów XV- i XVI-wiecznych.

f) Drzwi zdw ojone

Powstały przez zbicie dw óch w arstw desek zazwyczaj położonych pod kątem Drostym. Pojawiają się one spora­ dycznie. Spotyka się je już w późnym gotyku.

D rzw i ram o w o -p łycin o w e

Konstrukcja ram ow o-płycinow a, składa się z ram tw orzą­ cych pola, które wypełniają płyciny. Płyciny te wpuszcza­ ne są po obw odzie w ramy, dzięki czemu drewno może sw obodnie „praco w ać” a skrzydło drzw iow e nie paczy się, ani nie ma m ożliwości opuszczania się. Konstrukcja ta na terenie Francji znana jest już około 1400 r. W Polsce sporadycznie występuje pod koniec XV i w XVI w. Popularna staje się dopiero w XVII stuleciu, przeważnie w drzwiach wewnętrznych. W zewnętrznych staje się powszechna dopiero w XIX w., szczególnie w jego drugiej połow ie.

Najstarsze ramy drzwi płycinow ych konstruowano w ten sposób, że ich ramiaki łączono ze sobą na zasadzie szpungi. (Takie zapóźnione rozwiązania można spotykać jeszcze w pierwszej połow ie XVII w .). Później ramiaki te łączono na kołkowane czopy, a w końcu XVI w. już na czopy klinowe.

Płyciny sporadycznie wzmacniano szpungami, dodatko­ w ym i ramami lub je pogrubiano. D odatkowe ramy (tzw. zdwojenie płycin) można spotkać niekiedy w XVI i XVII w., ale bardziej Dopularne stają się dopiero w XIX w. Pogru­ bianie płycin charakterystyczne jest dla drzwi XVIII w.

O rozwiązaniach plastycznych drzwi decydowała liczba ich skrzydeł i konstrukcja, ale przede wszystkim nałożone od zewnątrz różnego rodzaju dekoracje. Dekoracje te były charakterystyczne bądź dla jednej bądź dla drugiej ko n ­

strukcji, albo jednocześnie dla obydwóch. Ponadto w w ie ­ lu przypadkach na jednym skrzydle drzw iow ym stosow a­ no jednocześnie kilka rodzajów dekoracji.

Te plastyczne opracowania stolarki drzw iow ej, obok w y ­ raźnych cech stylow ych (a w ięc łatw ych do datowania) posiadały także rozwiązania „be zstylow e ". Niektóre de­ koracje bardzo długo posługiw ały się formą tradycyjną. W takich wypadkach niejednokrotnie trudno określić jest czas powstania konkretnych drzwi. Dekoracje w ystępują­ ce na skrzydłach drzw iow ych niezależnie od ich stylistycz­ nego, a więc i czasowego charakteru, można ująć w p e w ­ ne systemy związane z danym typem konstrukcji.

A . D e k o ra c je w y s tę p u ją c e na k o n s tru k c ji d e s k o w e j (ta b i. IV )

1. Obijanie elementami żelaznymi

Ten sposób dekoracji stanowiący bardzo często jednocześ­ nie element wzmocnienia i zabezpieczenia drzwi stosowa­ no przede wszystkim na konstrukcjach deskowych. Naj­ prostszą formą było nabijanie na stronę zewnętrzną skrzy­ dła drzw iow ego gwoździ o dość dużych głów kach (tzw. głowaczy) lub o główkach w formie gwiazdek, lub rozetek. Formę bardziej rozwiniętą stanow iły rozbudowane deko­ racyjne zawiasy i ornamenty kowalskie tworzące na ogół z zawiasami jedną całość kompozycyjną.

Następną formę stanow iły drzwi obijane kawałkami bla­ chy i płaskownikam i. Płaskowniki tw orzyły kratow nice romboidalne, rzadziej prostokątne. Pola kratow nic były wypełniane gładkim i blachami lub na ich podkładzie rozetkami, bądź wycinankam i z blachy — gładkim i albo trybow anym i. Sporadycznie pola kratow nic miały orna­ menty bądź kompozycje (np. orły) w ykonane z blachy techniką wytłaczania. Drzwi z dekoracjami żelaznymi były bardziej popularne na terenie Polski Południowej. W ystę­ pują one we wszystkich okresach od gotyku do baroku włącznie. Na przykład na terenie Krakowa drzwi zewnętrz­ ne opijane blachami i płaskownikam i w kratow nice stano­ w iły prawie jedyne rozwiązania aż do początku XVIII w. 2. Opierzanie kratow nicam i drewnianym i

Opierzanie drzwi od zewnątrz różnego typu kratownicam i z przewagą układów rom boidalnych w ystępuje w XIV i XV w. W tym ostatnim stuleciu stają się modne k ra to w n i­ ce w ypełnione czwórliściem. Stolarki takie szczególnie są znane z terenów Polski Północnej. Kratownice sporadycz­ nie utrzymują się jeszcze w pierwszej p ołow ie XVI w. i powracają ponow nie w XIX w.

3. Opierzanie dekoracją pseudopłycinow ą i płycinow ą W XVIII w. stały się modne drzwi, w których płyciny zaczęto im itow ać nab lanymi od zewątrz listwam i obiega­ jącymi pola o dość różnych kształtach. Często było to jedno pole (jedna „p ły c in a ” ) w całych drzwiach.

Zamiast desek na konstrukcję deskową nabijano także ramy w ypełnione płycinam i, które z reguły nie łączyły się z nimi konstrukcyjnie. Stolarki te pojawiają się sporadycz­ n a we wszystkich okresach. Najwcześniejsze przykłady pochodzą z XVI w. i posiadają formę późnogotycką. Dekoracje płycinow e sporadycznie nakładano także na konstrukcje płycinow e.

4. Opierzanie deskami

Na stronę zewnętrzną drzwi deskowych nabijano deski z ramą lub bez ramy. Na przestrzeni między ramiakami lub na całą płaszczyznę skrzydła drzw iow ego nakładano deski proste, rzadziej o przekroju trapezowym, tw orząc pseudo- żaluzje. Najczęściej jednak nabijano szerokie deski

TAB. IV

SYSTEMY DEKORACJI SKRZYDEŁ DRZWIOWYCH W KONSTRUKCJACH

а. в. _____ c.

DESKOWEJ _{I RAMOWO-PŁYCINOWEJ}DESKOWEJ RAMOWO-PŁYCINOWEJ

O B IJ A N IE E L E M E N T A M I Ż E L A Z N Y M I P O D Z IA Ł N A P Ł Y C IN Y

№

S S

ш

00

OD

ty

2

□ □

□ □

□ □

Щ

W

Ш

KRAW ÇDZI R A M O R A Z LUSTER PŁYCIN

‘ □ I Ш

□

P R O S T O K Ą T - R O M B O ID A L - R O M B O ID A L Z N Y M I N Y M I CZW Ó R LIŚC IA M I

B E Z L IS T E W

O P IE R Z A N IE D E K O R A C J Ą PRZYKRYWANIE STYKÓW RAM I PŁYCIN

S J

PSE UD O-PtYC IN OW Ą, PtYCINOW Ą, DREWNIANYMI LSTW AM I PROFILOW ANYMI

U.

ty

i

i

0

Й

A.

H

PROSTYMI P ROTljCW iANY-.ŻALUZJOW YM I* Ml

□

□

5. W Y C IN A N IE P SEUD OPŁYCIN 2. O PR A C O W A N IA SNYCERSKIE

O

o

ty

t> ..^ D E K O R A C J E WYSTĘPUJĄCE TAKŻE S P O ­ RADYCZNIE N A KONSTRUKCJI RAM OW O-P ŁY C IN O W E J . DEKORACJE W Y S TĘ PUJĄC E TAK ŻE ÇP Q RAfjYCZNiF W KOf 5TRUKCJ!J E S K B ü Æ J .

$ &

■ ■

1

1

f l

[

Î 1

]

B B

1

1

1

1

Iowane w różnych układach kompozycyjnych. Wydaje się, że ten typ stolarek w yw odzi się z konstrukcji zdwojonej. W czasach now ożytnych jest to najbardziej popularne rozwiązanie drzwi zewnętrznych na terenie całej Polski. Utrzymuje się ono dalej przez cały XIX w., a potem do czasów współczesnych. Stąd jest to typ tradycyjny, nieje­ dnokrotnie trudny do datowania, który czasami można ustalić na podstawie elem entów drugorzędnych, takich jak profilow ane ślemiona lub okucia. Sporadycznie opie­ rzano deskami także konstrukcję ram ow o-płycinow ą. 5. W ycinanie pseudopłycin

W b u d ow nictw ie ludow ym i małomiasteczkowym można spotkać stolarki drzw iow e (najczęściej z XVIII i XIX w .), w których im itow any jest podział płycin przez nacięcia odpow iednich zagłębień w płaszczyźnie skrzydła d rzw io ­ wego, najczęściej tylko z jednej strony.

B. D e k o ra c je w y s tę p u ją c e na k o n s tru k c ja c h : Deskowej i ram ow o-płycinow ej

1. O p i e r z a n i e e l e m e n t a m i o f o r m a c h a r c h i t e k t o n i c z n y c h

Jest to jedna z bardziej popularnych dekoracji w ystępują­ cych w stolarkach drzw iow ych, stosowana tak w ko n ­ strukcji deskowej, jak i płycinow ej. Należy przypuszczać, że znana Dyła u nas już w gotyku (zachowały się tylko jedne takie drzwi z kościelnej szafki ściennej). Rozwiąza­ nia te były bardzo popularne w renesansie i to w najmniej przetwarzanych kompozycjach. W baroku, a szczególnie w okresie rokoka przetwarzanie kompozycji form archi­ tektonicznych w stolarkach drzw iow ych doprow adzono do pew nego „w y ra fin o w a n ia " nadając im formę atektoni- czną. Ponow nie form y architektoniczne zaczęły dość powszechnie opanow yw ać stolarki klasycystyczne, a po­ tem historyzujące, szczególnie w wersji neorenesansowej, rzadziej neobarokowej.

2. O p r a c o w a n i a s n y c e r s k i e

Opracowania snycerskie w ykonyw ano bądź przez rzeź­ bienie w płaszczyźnie skrzydła drzw iow ego, bądź przez nakładanie na nie ornam entów lub płaskorzeźby. Opraco­ wania te obejm ow ały całe skrzydło, bądź tylko niektóre jego elementy, występując samodzielnie lub w połączeniu z innymi rodzajami dekoracji. Opracowania snycerskie w ystępują we wszystkich epokach, jednak specjalne ich nasycenie przypada na okres renesansu i baroku. Od 1900 r. następuje pewien naw rót do rzeźbienia w płasz­ czyźnie drzwi różnego typu ornam entów, zazwyczaj o fo r­ mach secesyjnych.

C. D e k o ra c je w y s tę p u ją c e na k o n s tru k c ji r a m o w o -p ły c in o w e j

1. Podział na płyciny

Podział skrzydła drzw iow ego na płyciny oraz ich kształt i proporcje są podstaw ow ym i elementami plastycznego kształtowania tego typu stolarek.

W okresie późnego gotyku drzwi miały najczęściej po cztery płyciny. W okresie renesansu stały się popularne drzwi o dw óch rów nych płycinach, (lub prawie równych) i były najbardziej powszechnym rozwiązaniem aż do drugiej p ołow y XIX w. Około 1700 roku stają się modne drzwi jednopłycinow e, a w okresie rokoka dw upłycinow e o zdecydowanie zróżnicowanych polach, tj. u góry większych, a u dołu mniejszych. Takie rozwiązania utrzy­ mują się aż do początku XX w. W klasycyzmie ponadto stosowane są drzwi trójpłycinow e, szczególnie o zróżni­ cowanych wielkościach pól. Drzwi w ielopłycinow e w y ­

stępują w nielicznych przykładach prawie we wszystkich okresach, najczęściej jednak w XIX w.

2. Opracowanie krawędzi ram oraz luster płycin

W ycinanie profilow ań na krawędzi ram (od strony płycin) charakterystyczne jest dla drzwi późnogotyckich i wcze- snorenesansowych. Ponow nie staje się modne w okresie rokoka przy jednoczesnym krzyw olinijnym w ycięciu pola płycin oraz w klasycyzmie. W drzwiach secesyjnych, obok krawędzi profilow anych, przeważają krawędzie proste, podobnie obok pól krzyw olinijnych prostokątne. Charakterystyczne opracowanie płycin to: ornament fa ł­ dow y w drzwiach późnogotyckich, gładka lub ornam en­ talna (rzeźbiona) płaszczyzna w renesansie i baroku, a potem w secesji. W XVIII i XIX w. stosowano wysuniętą lekko z płyciny płaszczyznę do przodu, tzw. lustro, które w okresie rokoka przyjmuje krzyw olinijny zarys (najczę­ ściej rów noległy do ramy). W klasycyzmie lustra te lub nasunięte płyciny często są kanelurowane.

3. Przykrywanie styków ram i płycin

Przykrywanie styków ram i płycin w ykonyw ano p ro fi­ low anym i listwam i (prętaw inam i).

Rozwiązania te przeważają w późnym renesansie i baroku oraz historyzmie drugiej p ołow y XIX w. W okresie rene­ sansu listw y te najpierw byw ały gierowane prostokątnie, a potem wielobocznie; w chodziły często na płyciny. Na ogół składały się z w ielu drobnych elem entów (kilku pro filó w heblowanych oddzielnie). W XIX w. listw y te zazwyczaj w ykonyw ano o większym, bardziej mięsistym przekroju.

4. Nakładanie elem entów gotow ych

W XIX w. zamiast listew profilow anych stosowano nie­ kiedy ornamentalne długie elementy odlewane z tzw. białego metalu (stop cyny). Także ornamentami z tego metalu ozdabiano pola płycin, a nawet powierzchnie ram. W tym samym okresie na ramy nakładano drobne listewki (najczęściej o przekroju półw ałka) komponując je z ma­ łymi, przeważnie toczonym i rozetkami.

5. Oklejanie intarsją

W Polsce w drugiej połow ie XVI w. pojawia się intarsja, polegająca na oklejaniu powierzchni przedm iotów dre­ w nianych innymi gatunkami drewna, często podbarw ia­ nymi czy podpalanymi, nierzadko w ykonana ze sprow a­ dzonych drzew egzotycznych. Forniry do intarsji miały grubość 3-4 mm i cięto je ręcznie. Intarsję możemy podzielić na wgłębną, naklejaną pow ierzchniow o (okła ­ dzinow ą) i nakładaną, która przypomina już relief. Intarsją oklejano u nas tylko drzwi wewętrzne, i to przeważnie te w konstrukcji płycinow ej, stosując różnego typu orna­ menty, przedstawienia figuralne oraz całe kompozycje. 6. Opracowanie i wypełnianie pól przedśw itów

Podobną rolę do nadświetli spełniają prześwity w ykonane w skrzydłach drzw iow ych. Celem ich jest doprowadzenie światła, a czasami także udostępnienie w glądu do p o ­ mieszczeń za drzwiam i. Prześwity o różnych wielkościach i kształtach stosow ano przede wszystkim w drzwiach ram ow o-płycinow ych, a sporadycznie tylko w drzwiach deskowych, zazwyczaj o niew ielkich rozmiarach. Prze­ św ity te zamykano bądź tylko kratą, bądź kratą i szkłem lub samym szkłem. Drzwi w ypełnione tylko kratą (drewnianą lub metalową, w całości albo części), nazywamy drzwiami ażurowymi, w ypełnione szkłem — drzwiam i szklonymi. Drzwi ażurowe spotykamy bardzo rzadko. Drzwi szklone pojawiają się sporadycznie we wnętrzach now ożytnych, zazwyczaj z prześwitami w górnych polach. W ypełnione były one błoną szklaną (w o ło w iu ), a od rokoka

T o r u ń ,

u l.S z c z y t n a 18. Drzwi zewnętrzne z końca X V I I I w.

/Ze zbiorów In s t y t u t u Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK/

niem w szczeblinach drewnianych. Szklenie drzwi ze w ­ nętrznych, zazwyczaj zaopatrzonych w kraty, rozpoczyna się w okresie klasycyzmu, ale popularne staje się w drugiej połow ie XIX w.

N a p r o b le m a ty k ę k o n s e rw a to rs k ą s to la rk i d r z w io w e j s k ła d a ją się n a s tę p u ją c e

z a g a d n ie n ia :

1. Zachowanie i pozostawienie na swoim miejscu drzwi zabytkowych.

2. Dokumentacja fotograficzna i pom iarow o-rysunkow a wykonana w skali 1:10, 1:1. Fotogramy i rysunki drzwi w ykonujem y z obu stron. Przekroje w skali 1:1 pow inny odw zorow ać nie tylko profile, ale także budowę (tabl. V). 3. Analiza historyczna (przedstawiająca także kolorystykę i naw arstw ienia).

4. Analiza techniczna (określająca stan zachowania). 5. W artościowanie.

6. Program prac konserwatorskich opracowany na pod ­ stawie p un któw 2 do 5.

7. Realizacja zabiegów konserwatorskich (restaurators- kich) wraz z ich dokumentacją.

8. Projektowanie now ych drzwi w budynkach zabytko­ wych. Dawne drzwi bardzo często wykazują odmienne rozwiązania w stosunku do współczesnych wymagań.

Należą do nich:

a) brak szczelności w drzwiach zewętrznych, gdyż prze­ ważnie w ykonyw ane bez drewnianych odrzwi, skrzydła przylegały do muru lub kamieniarki,

b) otwieranie drzwi do wnętrza, jeżeli znajdują się one na drodze ewakuacyjnej, stwarza kolizje z przepisami, c) małe gabaryty. Dotyczy to głów nie wysokości, która współcześnie powinna wynosić minimum 2,00 m. Dawne drzwi wewętrzne, a w budow nictw ie ludowym także zew­ nętrzne niejednokrotnie posiadały wysokość około 1,8 m. Poprawnie opracowany program konserwatorski p o w i­ nien szukać takich rozwiązań, aby te techniczne manka­ menty nie sprzyjały niszczeniu autentycznych stolarek. Poważnym błędem, z jakim spotykamy się dość często, jest pokazywanie stolarki w surowym drewnie tam, gdzie od początku była ona malowana. Przy koniecznym projek­ tow aniu nowych drzwi należy rezygnować z rekonstruk­ cji, chyba że wymaga tego zachowane wnętrze. Dla rozwiązań jednostkow ych (a takim i zazwyczaj są drzwi głów ne) należy szukać form y współczesnej, jednak o d p o ­ w iednio zakom ponowanej.

Prof. dr hab. arch. Ja n Tajchman In stytu t Zabytkoznaw stw a i Konserwatorstwa Wydział Sztuk Pięknych U M K w Toruniu

OLD W O O D EN DOORS IN POLAND (SYSTEM ATICS

A N D CONSERVATION PROBLEMS)

A m ong the numerous architectonic details w h ich appeared in the course of centuries in Poland, carpentry offers the greatest number of various solutions. This divergence is true of fundam en­ tal elements (Table I — Doors and Gates), division according to the number o f w ings (Table II) as w ell as construction solutions (Table III). A true richness o f forms, however, is to be found in the artistic decorations, their different systems and stylistic transfor­ mations (Table IV). M any of them could be compared to solutions applied in cabinet making (doors of wardrobes). We can distinguish three basic construction types in old door carpentry (Table III): 1. pivot doors, 2. plank doors, and 3. fram e-panel doors. The plastic solutions depended on the classification of the doors, but above all on the various decora­ tions on the outer side. These ornaments were characteristic either for a single type of construction or for tw o simultaneously. Moreover, in many instances one w ing of the door revealed the sim ultaneous use of several types of embellishments. Decora­ tions w h ich occur on the door w ings regardless of their stylistic and thus chronological character, can be presented in systems connected w ith the given type o f construction: A. decorations on a plank construction (Table IV) — 1. metal, 2. wooden trellises, 3. pseudo-panel and-panel decorations, 4. planks, and 5. cut

pseudo-panels; B. decorations on the plank and frame-panel construction — 1. elements o f architectonic forms, 2. carvings; C. decorations on fram e-panel constructions: 1. division into panels, 2. decorations along the edges o f frames and on the surface o f the panels, 3. covered m eeting points o f frames and panels. 4. ready-made elements. 5. in -la id ornaments, 6. filled clearances o f panels.

The conservation of door carpentry includes the fo llo w in g problems: 1. the retention o f historical doors, 2. photographic, measurement and drawn docum entation on a 1:10 scale ■— p h o ­ togrammes and draw ings o f doors are made for both sides, w h ile cross-sections on a 1:1 scale should sho w not only the profiles but also the construction 3. historical analysis w h ich dem onstra­ tes the colour and layers; 4. technical analysis determ ining the state of preservation; 5. estim ation o f value; 6. programme of conservation w ork made upon the basis of points 2-5; 7. the realization o f conservation (restoration) w ork and its docum enta­ tion; 8. planning o f new doors in historical buildings. A serious and frequently encountered error is to display unfinished carpent­ ry w ork even in those cases w hen originally it was painted. In cases of a necessary planning of new doors, one should resign from reconstruction unless it is required by the extant interior.