Widok Motywy Boga jako ojca w teologii św. Pawła

ROCZNIKI TEOLOGICZNO-KANONICZNE T om XXV I, « s i y t 1________________ 1979

HUGOLIN LANGKAMMER OFM

MOTYWY BOGA JAKO OJCA W TEOLOGII ŚW. PAWŁA Wydaje się, że współczesna teologia św. Pawła ogranicza się do ujęć chrystocentrycznych. Tem u w zasadzie nie można się dziwić. Chrystus (Jezus) ukrzyżowany i zm artwychwstały stał się ośrodkiem Pawłowej misji i centrum jego ew angelizacji. Niem niej potrafił on w świecie judaistycznym i pogań­ skim docenić rolę Ojca. M usiał ją naw et postawić na pierwszy plan. Przyczyny łatwo odgadnąć. Świat pogański oddaw ał hołd w ielu bogom. Paweł musiał się więc skoncentrować na jednym Bogu (1 Kor 8, 6). Judaizm nie przyjął Jezusa. A więc Paweł był zmuszony i dla pogan, i dla żydów wypracować teologię o Bogu i tę teologię odpowiednio ustawić w relacji do Jezusa - Syna Bożego. Przegląd usiłow ań Pawła w tym w zględzie próbuję przekazać w niniejszym artykule. Nie jest łatwo mówić o teologii św. Pawła. W każdym razie współczesne teologie św Pawła są raczej chrystologią. Wracam do zasadni­ czego pytania: Czy egzegeci współcześni przypadkiem nie przerzucili akcen­ tu na chrystologię i nie zaniedbali tezy Pawłowej zanotowanej w 1 Kor 8, 6: ,,Od Niego [Boga] wszystko i do Niego wszystko” Można się tu pokusić o nazw ę dla tej teologii, którą upraw iał św Paweł. Wydaje się, że określenie: chrystocentryzm w teologii Pawłowej oddałoby co najm niej najw ażniejsze aspekty jego teologii. Dla Pawła Bóg jest przede wszystkim Ojcem. Ojcem Jezusa i Ojcem wiernych. Dlatego w artykule zostaną podkreślone te m om en­ ty, które wiążą się z Pawiową koncepcją: Bóg jest Ojcem.

Prawda o Bogu jako Ojcu jest wieloaspektowa. Wydaje się, że Paweł naw et wtedy, kiedy nie posługuje się wyraźną term inologią w tym względzie, czyli naw et wtedy, kiedy nie mówi expressis verbis o Bogu jako Ojcu, tę praw dę ma przed oczyma.

Żeby w tej mozaice myśli Pawiowych przeprowadzić pew ien podział, zacznijmy od tekstów mówiących wyraźnie o Bogu. Obowiązuje tu pew na hierarchia. Bóg jest przede wszystkim ,,Ojcem Jezusa Chrystusa” lub ,,Pana

5 6 HUGOUN LANGKAMMER OFM

naszego Jezusa Chrystusa”. N a podstawie dzieła zbawczego dokonanego przez Syna Bożego staliśmy się dziećmi Bożymi, a Bóg jest „naszym O jcem "1.

I. BÓG OJCEM PANA NASZEGO JEZUSA CHRYSTUSA

Myśl o Bogu jako Ojcu Jezusa ma swoje główne źródło w chrystofanii pod Damaszkiem. W Ga 1, 6 Paweł stwierdza, że Bóg objawił się w Jezusie, którego Paweł prześladow ał jako Jego Syna. Od naw rócenia Pawła aż do zredagow ania pierw szego pism a (1 Tes) upłynęło sporo czasu. Nie tylko Paweł wyznawał Jezusa Chrystusa. W swojej misji spotkał się już z echem kerygm atu wyrażonym w formułach wiary. Podstawowa zaś w świecie helle­ nistycznym formuła brzmiała: „Panem jest Jezus” . Darem nie więc szukali­ byśmy bardzo prostego sformułowania u Pawła, konsekw entnego do treści objaw ienia pod Damaszkiem: „Bóg Ojciec Jezusa Chrystusa” . Jezus Chrystus dla chrześcijan był Panem. Stąd to spotykam y w Rz 15, 6; 2 Kor 1, 3; 11, 31; Kol 7, 3; Ef 1, 3; por. 1 P 1, 3 formułę: „Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa". Dochodzi do tego formuła kończąca pozdrow ienia w stępne do li­ stów Pawiowych. Ale brzmi już ona inaczej: „Łaska i pokój [wam] od Boga, naszego Ojca i Pana Jezusa Chrystusa" (por. np. Ef 6, 23) i wyraża inną myśl. Nie przekreśla ona wcale myśli zasadniczej, że Bóg jest przede wszystkim i to w sposób jedyny Ojcem Jezusa Chrystusa. W Ef 1, 17 spotykamy jeszcze inne sformułowanie: „Bóg naszego Pana Jezusa Chrystusa, Ojciec chwały". Synostwo Jezusa jest tu wyrażone w tytule „Pan", Tekst więc nie odbiega za­ sadniczo od głównego sformułowania.

Akcent spoczywający na tytule „Pan” wiąże się z treścią, jaką posiada wyznanie': „Panem jest Jezus”. Wystarczy spojrzeć na hymn chrystologiczny Flp 2, 6-11. Pierwsza część traktuje o uniżeniu „Syna Bożego” . Druga 0 wywyższeniu. Tytuł „Pan” przysługuje więc odwiecznem u Synowi Bożemu z racji Jego wywyższenia w zm artwychwstaniu (por. Hbr 1, 3 nn.). W Rz 1,3 n. Paweł przytacza również starszy tekst. W zależności od tradycji interpretuje te teksty w odpowiedni sposób. W Rz 1, 3 n. nie zm ienia zw rotu, .ujawniony jako Syn Boży przez zm artwychwstanie". Gdy jednak porównamy Flp 2,6-11 i Rz 1, 3 n., to łatwo zauważyć: raz wywyższony Jezus określony jest jako „Pan",

1 Z powodu braku prac na temat zarysowany w tytule podaję najważniejszą bibliografią: W. T h ü s i n g . Per Christum in Deum. Aschendorff 1965; J. J e r e m i a s . Abba. Göttingen 1966; T. M ü l l e r . G ottesbild und G ettbezeichnungen im N euen Testam ent Zürich 1966: H.J. K r a u s . Der Lebendige Gott. Evth 27: 1967 s. 169-200; G . S c h n e i d e r . Urchristliche G ottesverkündi­ g u n g in hellenistischer Umwelt. BZ 13: 1969 s. 59-75; W. M a r c h e l . Abba, Pere. Ed. 2. Roma 1971; A. J a n k o w s k i . B ó g i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa (Rz 15, 6; 2 Kor 11,31; E f 1, 3). „Znak" 1974 nr 241-242 s. 956-968; L. G o p p e l . Theologie des N eu en Testaments. Bd. 2. Göttingen 1976 s. 394-406; E. S c h i l l e b e e c k x . Christus und die Christen. Freiburg i. Br. 1977 s. 452-455, 517-522; H. S c h l i e r . G rundzüge einer Paulinischen Theologie. Freiburg i. Br. 1978 s. 25-54

MOTYWY BOGA JAKO OJCA T H f i f i S S l l w . jgjwŁA 57

d rugi raz jako „Syn Boży". Oczywiście że są to teksty przejęte z tradycji i użycie różnej tytulatury w skazuje n a odpow iednie środowiska genetyczne. Te zagadnienia należą jed n ak do historii tradycji tych tekstów. Dla Pawła tytuł K ynos to tyle, co Syn Boży z tym, że Pan prezentuje jeszcze inny zakres koncepcyjny! niż Syn Boży. W każdym razie Paweł akceptując już przed nim w yrażoną id eę o odwiecznym synostwie Bożym Jezusa Chrystusa, aby ją podkreślić i ujaw nić w całej pełnigw zw iązku z wywyższeniem Chrystusa, mówi o Bogu i O jcu Pana naszego Jezusa Chrystusa. Przy tym m a n a uw adze dzieło zbawcze Pana wyrażone przez zaim ek „nasz". Pan Jezus Chrystus jest w ścisłym tego pSfjfva znaczeniu jedynym i wyłącznym Panem (naszej) chrzęścijiiiskiej egzystencji.

M ając w ięc n a uw adze teksty pochodzące z tradycji, które już bardzo w yraźnie uw ypuklają ideę odw iecznego. synostwa Bożego Jezusa i które Paw eł akceptuje, nie m ożna popełnić tak niestety częstego b łfp u iri|to d o lo g || cznego i tw ierdzić na podstaw ie innych tekstów* także opartych npstarszych sformułowaniach, że ojcostwo Boga odn<MBBltf do Jezusą C htyjtósa w iąże s | j ze zm artwychwstaniem . Choćby wspom nieć o Ga 1, 1: „Paw eł Apostoł [...] przez Jezusa C hrystusa i Boga Ojca, który w skrzesił go z m artwych". N aw et gdybyśmy nie zwrócili uw agi n a poprzednie teksty tradycji opiew ające odwieczne synostwo Boże Jezusa, to formuła „Bóg Ojciec" nie ś w ia * |^ tó y r t|j że Bóg stał się Ojcem Jezusa dopiero p r2& w skrzeszenie go z umarłych.

DlategU też Paw eł w 1 Kor 15, 24, kreśląc koniec dzieła zbawczego rozpoczętego objaw ieniem się odwiecznej tajem nicy, jakim jest Syn Boży, mówi o Chrystusie, że przekaże O jcu wszystko, aby „Bóg był wszystkim we w szystkim ” (1 Kor 15, 28). Inna rzecz, że zm artwychwstanie Jezusa w sensie pow ołania ziem skiego Jezusa do now ego życia, jest dofjim entacją, żelezuśT był prawdziwym Synem Bożym. Dlatego wywyższenie Jezusa daslBialo się „ku chw ale Boga O jca" (Flp 2,11). Stąd to żadne inne pojęcie nie jest tak ściśle i często zw iązane z „Ojcem ", jak d o k s a - „chw ała" (prócz Flp 2,11 por. R z6 ,4; Ga 1,4 n.j Flp 4,20; Ef 1,17). Przytoczone teksty miały zastosow anie w liturgii, czyli także m iały swój S itz im L eben w tradycji. Dołączyć do nich można 2 Kor l | | : Ef 1, 3; por. 1 P 1, 3; Rz 15, 6; 2 Kor llf$ j§ | K o l i 3.

' H. BÓG NASZYM OJCEM

O w iele częściej Paweł nazyjpa Boga „nasżym^Ojeem” , Jest to zrozum iałe na tle w ypracow anej przez Pawła teologii synostwa przybranego w iernych, do których przecież skierow uje swoje listy.

Pow iązanie w iernych z Bogiem Ojcem spotykamy już w najwcześniejszym piśm ie Apostoła (1 Tes 1,1; por. 2 Tes 1, 1 n.).

Paw eł| pisze do poganochrześcijąn, jktórzyj;,;,nawróci li się od bożków do Boga, aby służyć Bogu żywem u i praw dziw em u' ’ (1 Tes 1,9). W iara w praw dzi­ w ego i jedynego Boga jest dla pogan nowym wydarzeniem. Dlatego Paw el p B

5 8 HUGOUN LANGKAMMER OFM

często wspomina o „naszym Bogu i Ojcu" (IT es 1,3; 3,11.13; por. 2 T e s 2 ,15). 1 i 2 Tes stanowią w yjątek dotyczący formuły wstępnej do listów Pawiowych. W 1 Tes 1,1 brzmi ona w sposób następujący: „Paweł, Sylwan i Tymoteusz do Kościoła Tesaloniczan w Bogu Ojcu i Panu Jezusie Chrystusie. Łaska wam i pokój”. W 2 Tes 1, 1 do tego zwrotu dodano: ,,od Boga, Ojca naszego i Pana Jezusa Chrystusa” (w. 2b).

W Rz 1, 7; Ga 1, 3; 1 Kor 1, 3; 2 Kor 1, 2; Flp 1, 2; Flm 3; Ef 1, 2; Kol 1, 2 spotykamy się z następującym pozdrowieniem: „Łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego i Pana Jezusa Chrystusa". Łaska i pokój są szczególnymi darami Ojca. W 2 Kor 1, 3 Paweł bliżej wyjaśnia, komu te dary zawdzięczać: „Ojcu m iłosierdzia”.

W odróżnieniu od stoickiej teologii Paweł nigdy nie nazywa Boga „Ojcem w szechśw iata” lub „Ojcem wszystkich ludzi” . Hellenistyczna kosmologia służy Pawłowi dla podkreślenia myśli, że Jedyny Bóg, Stwórca wszechświata stał się poprzez Jezusa Chrystusa Ojcem chrześcijan, dla którego żyją (1 Kor 8, 6). W jedyności Boga zakotwiczona jest także jedność Kościoła, jak to wynika z Ef 4, 4 nn. Bóg jest Ojcem wszystkich chrześcijan, którzy poprzez jedynego Pana, jedną w iarę i jeden chrzest m ogą do niego wołać „O jcze” (por.

1 P 1, 17). Bóg jest nad wszystkimi, gdyż Jego moc i panow anie jednoczy wszystkich, którzy wierzą w Pana Jezusa Chrystusa. Bóg działa przez wszyst­ kich, gdyż wszyscy chrześcijanie spełniają zbawczą wolę Bożą. W końcu Bóg jest „we wszystkich" poprzez jednego Ducha, danego wierzącym jako dar, który sprawia, że w ołają we w ierze i miłości: „Abba, Ojcze!" (Ga 4, 7).

W 2 Kor 6,15-7,1 Paweł zgromadził kilka cytatów ST. W podstawowym dla myśli Bożego ojcostwa tekście powołuje się na 2 Sm 7, 17: „Chcę wam być Ojcem, a wy m acie być moimi synami i córkami". W proroctwie Natana występuje liczba pojedyncza. Paweł zam ienił ją na liczbę mnogą i dodał do synów córki. Z kontekstu wynika, w jakim celu Paweł powołuje się na proroctwo Natana. „Synowie i córki" Boga pow inni o tym pamiętać, że przybrane synostwo Boże to nie tylko w ielki i wyjątkowy przywilej, lecz z niego płynie także obowiązek dążenia do świętości, do upodobniania się z Bogiem. 1 Kor 6, 17; 7, 1 biegną po linii obietnicy. Stąd też ostateczne urzeczywistnienie się wspólnoty z Bogiem jeszcze nie nastąpiło i mimo obietnicy trzeba żyć w bo jaźni Bożej.

Dwa w ielkie traktaty dogm atyczne w Ga 4 i Rz 8 zdążają do ostatecznej wypowiedzi: „Bóg posłał Ducha Syna swojego do naszych serc, który woła „Abba, Ojcze! Dlatego za łaską Bożą nie jesteś już sługą, lecz synem, a jeśli synem, to i dziedzicem przez Boga”. Niem niej nie jest to jakieś tem atyczne rozwinięcie ojcostwa Bożego. W Ga chodzi o uw olnienie się spod Prawa. Zbaw ienie jest owocem w iary w Jezusa Chrystusa. Chrześcijanie zaś, jako synowie Boga, stają się dziedzicami obietnic Bożych. W nich w łaściw ie woła „Duch Jego Syna” , inaczej mówiąc, wyposażony Duchem Bożym Chrystus:

MOTYWY BOGA JAKO OJCA W TEOLOGII ŚW. PAWŁA 59

„A bba, Ojcze!" We w szystkich niem al tekstach, w których jest m owa o Bogu jak o O jcu naszym, zauw aża się p ew ien chrystocentryzm: staliśmy się dziećm i Bożymi przez Chrystusa. Podobna myśl przyśw ieca Pawłowi w Rz 8. P okonało się już zbaw ienie od grzechu, śmierci, Praw a i ciała. W odróżnieniu od G a 4,7 w Rz 8, 15 n. czytamy, że chrześcijanie w ołają do Boga „A bba" w oparciu 0 św iadectw o D ucha potw ierdzającego nasze synostwo Boże. W jednym 1 drugim w ypadku chodzi o ujaw nienie prawdy, że chrześcijanin nie może w ołać „A bba” o w łasnej mocy. Upow ażnia go do tego ak t adopcji, jakim jest chrzest, w którym otrzymuje Ducha.

N ie znam y dokładnego rytu udzielania chrztu w czasach apostolskich. Z M t 28,19 i 1 P 1,17 wynika, że inw okacji',,A bba” przypisywano przy chrzcie decydujące znaczenie. Być może, że przy chrzcie po raz pierw szy w ierzący „w im ię Syna” i W „D uchu Świętym" w ypow iadał uśw ięconą przez samego Jezusa inw okację aram ejską Abba.

Rz 8 i G a 4 są jakby teologicznym i traktatam i o przybranym dziecięctw ie Bożym, a lepiej synostwie Bożym, gdyż tego term inu Paweł najczęściej używa. Synostwo Boże zasadza się n a dojrzałości chrześcijańskiej i odpow ie­ dzialności. W Rz 8 uzm ysław ia .te m yśli przez zachętę do „um artw ienia czynów ciała" (8,13) oraz do „w spółcierpienia" z Chrystusem (8,17). W tym cierpieniu, z którego rodzi się pragnienie wolności i chw ały synów Bożych, bierze udział całe stworzenie. N ie d a się przecież wykluczyć, że Jezus w łaśnie .

w Ogrójcu w swoim cierpieniu i n a krzyżu w ołał „A bba”. Razem w ięc z Chrystusem odkupiona ludzkość m oże w ołać „A bba”, gdyż owo zbawcze „teraz” już nadeszło, ale równocześnie Ojciec jeszcze nie ujaw nił w całej pełni blasku swojej chwały. D latego chrześcijanin jest jeszcze nadal w trakcie jej oczekiw ania.

ni. (BÓG) OJCIEC A ZBAWCZE MISTERIUM KOSMICZNE

C iekaw a rzecz, że w Ef często znika splot Boga z Ojcem na korzyść absolutnego użycia term inu Ojciec. Łatwo m ożna zauważyć, że m a to m iejsce w tekstach nie zależnych od starszych formuł liturgicznych (Ef 2,18; 3,14; por. Kol 1,12). N a przykład Ef 5 ,20 cytuje formułę i dlatego obok Boga um ieszczo­ no Ojca: „Dziękujcie Bogu i O jcu zawsze i za wszystko w im ię Pana naszego Jezu sa C hrystusa” (por. Kol 3, 17). J a k wytłumaczyć to zjawisko? Czy tu przypadkiem nie odzyw a się już pew na forma koritrargum entacji przeciw poglądom gnostyckim głoszącym, że Bóg stworzyciel św iata nie ma nic w spólnego z Ojcem odkupicielem ludzkości. Świat opanow ują złe moce i-potęgi (Ef 1, 10 n.; 2, 2; 3, 10; 4, 10; 6, 10) reprezentujące boga Demiurga. W idocznie w tym kontekście należy zrozumieć prośbę Pawła (czy autora listu): „D latego u ginam swoje kolana przed Ojcem, od którego w szelkie ojcostwo m a swoje im ię czy to na niebie, czy n a ziem i" (Ef 3, 14 n.).

6 0 HUGOLIN LANGKAMMER OFM

N iezależnie od tego c iy Paw eł w Ef to zdanie napisał, jest ono koncepcją rozw iniętą zarysowo, ale pryncypialnie postawioną w 1 Kor 8 ,5: „ Jed e n Bóg Ojciec, od którego wszystko [pochodzi]”

A w ięc nie m a nic n a niebie ani n a ziemi, co b y nie pochodziło od Boga. W myśl Ef został tylko zakłócony pokój na ziemi. Dlatego zadaniem Zbaw icie­ la jest usunąć nieprzyjaźń i zaprowadzić pokój. W ten sposób otw arte zostanie „dojście do O jca" (Ef 2,14-18; por. Kol 1,20). Zbawcze m isterium kosmiczne kreślone w Ef i poniekąd w Kol m a swoje tło religijne. W każdym razie w tych tekstach, gdzie idzie o pojednanie „potentatów kosm icznych", a nie o ich zwyciężenie, należy przypuszczać, że m am y do czynienia z powstawaniem błędnych poglądów czcicieli sił kosm icznych nie uznających Chrystusa lub przypisujących M u tylko ran g ę drugorzędną w dziele zbawienia. Dlatego np, w Kol 1,15-20 tak bardzo podkreślony został wszechstronny prym at Chrystusa - kosmiczny, eklezjologiczny i soteriologiczny.'W kontekście ojcostwa Boże­ go znaczy to, że zw łaszcza w Kol i Ef napotykam y n a pierw sze bardziej rozw inięte próby podkreślenia idei Boga jako Ojca na platformie rozważań kosmicznych w relacji do „potentatów kosmicznych’”

IV. MOTYWACJA OJCA

W TEKSTACH O BOGU BUSKIM I WIECZNYM

W spomniano, że Paweł w yraża id eę o Bogu O jcu nie tylko w sposób bezpośredni wtedy, kiedy posługuje się określeniem Ojca.

W ydaje się, że w w ielu w ypadkach, zwłaszcza w tekstach modlitewnych do Boga, id ea o O jcu jakby stoi u ich podstaw. N ad to modlitwy te świadczą o tym, że Paweł przeżywa bliskość i obecność Boga. Bóg dla niego, mimo Jego transcendencji i wszechmocy, jest ew identny.

1. BLISKOŚĆ BOGA

■ W 2 Kor 12, 8 Paweł pisze: „Trzykrotnie prosiłem Pana, aby odszedł ode m nie [chodzi o szatana - przyp. H.L.], lecz [Pan] mi powiedział: Wystarczy ci m oja łaska. Moc bow iem w słabości się doskonali". Paw eł modli się do Boga w osobistej sprawie. M odli się jed n ak przew ażnie za wiernych: „Modlimy się do Boga, abyście już niczego złego nie czynili" (2 Kor 13,7). M odlitw a Pawła nie jest tylko prośbą. Zaw iera ona przede wszystkim motywy chw ały i dzięk­ czynienia. Dziękczynienie obejm uje również wiernych w apostolskiej modli­ tw ie Pawła: „N ajpierw dziękuję m ojem u Bogu przez Jezusa Chrystusa za was wszystkich" (Rz 1, 8). Jest to m odlitw a trwała: „Dziękujem y Bogu O jcu Pana naszego Jezusa Chrystusa zawsze za was w naszych m odlitwach" (Kol 1, 3). Owszem, Paweł w łącza się tu w nurt ogólniejszy. N aw et poganie, czczący swoich bogów, dziękow ali im; T ak że schem at w idniejący np. w 2 Kor 1, 3; „Błogosławiony Bóg" z dodatkiem , jaki spotykamy np. w R z 1,25: „[...] który

MOTYWY BOGA JAKO OJCA W TEOLOGII ŚW. PAWŁA 61

n iech b ędzie uw ielbiony ha w ieki. A m en” przejęty jest z praktyk m odlitew ­ nych judaizm u. N iem niej ja k w ynika z 2 Kor 1, 3 i z innych tekstów. Bóg, którem u należy się uw ielbienie, jest „Ojcem Pana naszego Jezusa Chrystu­ sa". Bóg objaw ił się dla Paw ła w ostateczny sposób jako Ojciec w Jezusie Chrystusie. Paw eł poprzez C hrystusa Syna Bożego poznaje całą pełnię ojcostwa Bożego. N a tym tle staje się zrozum iałe, że Paw eł mimo schematów m odlitew nych pogańskich, a przede wszystkim żydowskich, modli się osobiś­ cie do Boga inaczej i n a nowo, i m odli się także — przepojony bliskością Boga, w której pośredniczy Jezus Chrystus - za chrześcijan.

Bliskość Boga, którą Paw eł odczuw a i przeżyw a z racji n a częstotliwość przyim ka „przed” w corpus Paulinum w ydaje się dla Pawła bardzo istotną sprawą. Paw eł pam iętając o Kościele w Tesalonikach, pam ięta o nim „przed Bogiem" (I T e s 1, 3). Podzielając radość gminy, cieszy się „przed Bogiem” (1 Tes 3,9). C okolw iek Paw eł mówi, mówi „przed Bogiem" (2 Kor 12,19; 2,17).

W listach pasterskich motyw „przed Bogiem" został rów nież uw zględnio­ ny. Paweł, który w tych listach w ystępuje jako ich autor, świadczy „przed Bogiem" (2 Tm 2, 14), um acnia Tym oteusza „przed Bogiem" (2 Tm 4, 1), rozkazuje m u „przed Bogiem" (1 Tm 6,13). Skoro Paw eł czyni wszystko przed obliczem Boga, m oże Boga także wzywać n a św iad k a :, ,Bóg bow iem jest moim świadkiem , którem u w D uchu służę przez E w angelię o jego Synu, że bezus­ tannie o w as pam iętam " (Rz 1, 9; por. 2 Kor 1, 23; 1 Tes 2, 10 i in.). Krótko mówiąc: cała działalność ew angelizacyjna P aw ła jest Bogu bliskiem u jaw na: „W obec Boga bow iem wszystko w nas jest odkryte” (2 Kor 5,11).

Do Boga m ożna się w ięc zw racać w m odlitw ie dziękczynnej i uw ielbieriia za w szystkie otrzym ane łaski. M ożna się do Niego zwracać z prośbą, gdyż do istoty Boga należy, że Bóg u dziela w iernym de*y zbawcze. Bóg ocalić potrafi naw et z najw iększej opresji, ja k o tym Paw eł zaśw iadcza w hym nie pochw al­ nym n a cześć Boga w 2 Kor 1, 3-11. O d N iego bow iem wszystko pochodzi. Wszystko dzieje się przez N iego i jest do Niego ukierunkow ane. Dlatego Jem u, jedynem u Bogu należy się chw ała n a w ieki (Rz 11, 36).

2. BÓG JEST WIECZNY

Z bliskością Boga w iąże się jego wieczność. Jest to pew ien Boży paradoks, który apostoł stara się wyjaśnić. M ianowicie Bóg w ieczny w swojej istocie m anifestuje sw oją bliskość w obec nas przez to, że nas najpierw wybrał, ustanow ił i poznał. Istnieliśm y już w odw iecznych planach Bożych. Przez odw ieczne w ybraństw o Bóg dosięga n as z tej nieskończonej odległości,, w ieczności i swojej transcendencji. W te n sposób w ieczny i transcendentny Bóg n ie m ogący przestać być tym, czym jest, staje się bardzo bliski.

Ta bliskość Boża objaw ia się jeszcze w inny sposób. Bóg jest też zawsze przed nam i. N ie chodzi tu tylko o czasowy aspekt, lecz także o

históriozbaw--62 HUGOLIN LANGKAMMER OFM

czy. Jesteśm y do Boga skierowani. Apostoł ujm uje tę myśl lapidarnie w 1 Kor 15, 27. Bóg stanie się w końcu i ostatecznie „wszystkim we wszystkich” . Bóg1 obejm uje nas w ięcT akze całkowicie z perspektywy ostatniej i końcowej przyszłości.

Bóg w ięc jest bliski, obejm ujący nas stale swoją obecnością. Ta Boża obecność sięga w ieczności i jest perm anentna. T ak w ięc Bóg wybrał nas, Jem u zawdzięczam y obecnie nasze wybraństwo i dziecięctwo Boże, a ono z kolei w wieczności Bożej osiągnie swoją skuteczną i ostateczną realizację. Przez to staje się i przyszłość historiozbawczo bliska, gdyż owo zbawcze „teraz" już się rozpoczęło.

S. TRANSCENDENCJA BOGA

Z wiecznością Boga zw iązana ^fest Jego transcendencją. Mimo swojej bliskości zbawczej Bóg nie jest człowiekiem . Je st absolutnie kim innym niż człowiek. N ie jest to różnica dotycząca stopnia, lecz dotycząca natury (1 T fs 2, 13; 4, 8). Już z poprzednich rozw ażań o jedynym Bogu czy o Bogu jako Ojcu wynikało, że jakkolw iek Paw eł nie pisze specjalnego traktatu o Bogu osobo­ wym, to praw da ta, przejęta zresztą ze ST, jest dla niego oczywista. Dlatego też może w 1 Kor 8, 6 mówić o jednym Bogu O jcu osobowo pojętym i o jednym Panu Jezusie Chrystusie rów nież osobowo pojętym* który jako Syn Boży posiada tę sam ą naturę co Ojciec. M ówiąc o istotnej różnicy pom iędzy Bogiem a światem w 1 Kor 2, 10 Paweł m a n a uw adze i transcendencję Boga, i Jego osobowość. M yśli o transcendencji Boga zarówno co do człowieka, jak i do św iata Paweł wyraża w różny sposób. Często czyni to za pomocą porównań. Na przykład, gdy kreśli cechy mądrości Bożej w stosunku do m ądrości ludzkiej (1 Kor 1, 21),“Określając ostatnią jako „głupotę u Boga" (1 Kor 3, 19).. Często Paw eł w ybiera odpow iednie przymiotniki, aby w m iarę możliwości jak najtrafniej wyrazić tę w szechstronną i absolutną przepaść pom iędzy Bogiem a człowiekiem lub światem. Bóg jest „niew idzialny" (Rz 1,20), nieprzem ijają­ cy i nieskończony - aphthartos (Rz 1,23; 1 Tm 1,17). Bóg m ieszka w aphthar- tia, nieskończoności (Ef 6, 24; 2 Tm 1,10), jest w ieczny (Rz 15, 25; 1,26), bez początku i końca, wciąż istniejący.

W hym nie liturgicznym n a cześć Boga, przypuszczalnie przejętym z trady­ cji w zw iązku z przyszłą epifanią P ana naszego Jezusa Chrystusa, w 1 Tm 6,15 n. czytamy:

„Ukaże je [to objawienie] w e właściwym czasie: Błogosławiony i jedyny Władca

Król królujących i Pan panujących jedyny, nieśmiertelny

MOTYWY BOGA JAKO OJCA W TEOLOGII ŚW. PAWŁA 63

On zamieszkuje światłość niedostępną' którego żaden z ludzi n ie widział' i w idzieć nie może

Jem u cześć i moc wiekuista. Amen".

H ym n stanow i splot orzeczeń o Bożych przymiotach. Inaczej mówiąc, z 'różnych stron podchodzi do naśw ietlenia istóty Bożej. W stosunku do ' wszystkich określeń n a i i tM if e < wym owna w ydaje się być ta o zam ieszkaniu światłości niedostępnej - inaczej chw ały niedostępnej, z racji n a inną właści­ wość Bożą. Mimo swojej transcendencji Bóg staje się bliski, objaw ia swoją chw ałę, tzń. siebie. N ic w ięc dziwnego, że hym n n a cześć Boga znalazł się w kontekście przyszłej m anifestacji epifanii Pana naszego Jezusa Chrystusa. C hw ała Boża jest także tem atem teologii Paw ła (Rz 6,4; por. Ef 1,17; 3,15; Kol 1,11). C hw ałą objęte jest m isterium zbaw cze Boga: „Tajem nica ta, ukryta od w ieków i pokoleń, teraz objajwiiftia została jego świętym, którym Bóg zechciał oznajmić, ja k w ielkie jest bogactw o chw ały tejj jąjem nicy wśród pogan. Je st nią Chrystus pośród w as - nadzieja chw ały" (Kol 1, 26 n.). Mifno że chw ała Boża staje się jakby odskocznią zbliżenia się Boga do nas w Jezusie C hrystu­ sie, spraw ia, że objaw iający się Bóg^pozostajfj ukryty, ow iany tajem nicą. Paw eł próbuje tę myśl w różny sposób uprzystępnić. Raz mówi o „głębokoś­ ciach Boga - ta bathe tou Theou", określając w ten sposób aspekt ukrycia istoty Bożej. W tych głębokościach-Bóg jest n ie do znalezienia. Tylko sam Bóg jest zdolny je przeniknąć (1 Kor 2,10 n.). Tylko Duch Boży przenika to, co jest Boże (ta tou Theou). Jeśli się Bóg objaw ia, to nie przestaje być w ukryciu, nie przestaje być w ieczny i zaw sze ujaw ni się w głębokościach n ie p r||n ik n io - nych dla ducha ludzkiego, dla człowieka. Krótko: Bóg objaw iający się nie przestaje być Bogiem. N ie jest już nam obca dialektyka PaW pbwei teologii. Ale w kw estii jakby dylem atu transcendencji, tajem nicy i teofanii nabiera szczególnego znaczenia historiózbawczego.

4. OBJAWIENIE SIĘ BOGA STWORZYCIELA W DZIELE STWORZENIA

Bóg objaw ia się w sposób ogólny jako Stworzyciel w dziele stworzenia: „To bowiem , co ó Bogu m ożna poznać, jaw ne jest w śród nich, gdyż Bóg im to ujaw nił" (Rz 1, 19). Phaneion - „jaw ne" się staje to, co sam Bóg objawił. A w ięc ń ie człow iek w ciąga Boga do swojego system u poznania Go — co niestety czynim y - lecz pow inniśm y pozwolić Bogu objaw iającem u się, aby d ał się nam poznać. Z chw ilą gdy m y będziem y się starali poznać Boga, poznanie żam ieni się albo w dowód n a istnienie B ® a, albo n ie poznam y Go w ogóle. Z chw ilą gdy poznamy, źe Bóg jako Bóg o fjaw ił się, a to objaw ienie . jest darem , stworzony św iat będzie wskazywill n|#tswap$o Stwórcę, przy czym Bóg pozostaje istotą niew idzialną (ta aorata: Rz 1, 20).

64 HUGO LIN LANGKAMMER OFM

Paw eł tym, którzy nie ujrzeli w stworzeniu objaw iającego się Boga, lecz „zam ienili chw ałę niezniszczalnego Boga n a obraz bożka" (Rz 1, 23). Ponie­ w aż stworzenie wskazuje, a co najm niej m a wskazywać, na Boga Stworzyciela w swojej transcendencji i mocy, jednym słowem w swojej chwale, to równo­

cześnie Bóg od stworzenia żąda wdzięczności i uw ielbienia za wyjątkowy dar objaw ienia się w nim. Człowiek stworzony przez Boga poznając w dziele stworzenia, a więc i w sobie, objaw iającego się Boga, w inien M u dziękować za podwójny dar, za to, że Bóg powołał go do bytu i za to, że Bóg daje się poznać. By to poznanie rozumowe człowiekowi ułatwić, Bóg posłużył się swoją m ądrością przejaw iającą się w dziele stworzenia. Z 1 Kor 1, 21 wynika jednak, że czysto rozumowe podejście (czyli mądrość ludzka) nie jest w stanie, poznać Boga w Jego dziele stworzenia: „Ponieważ bow iem w mądrości Bożej św iat nie poznał Boga przez mądrość, podobało się Bogu przez głupstwo przepow iadania zbawić tych, którzy uw ierzą".

Z tego wynika, że Paweł m ówiąc o możliwości poznania Boga w d zieli stworzenia myśli w praw dzie o rozumowym poznaniu, którem u jed n ak towa­ rzyszy łaska poznania i w iara w Boga objaw iającego się przez stworzenie. Tym różni się Paweł od stoicko-kosmologicznej koncepcji poznania Boga w sensie dowodu na istnienie istoty będącej ponad światem, która w systemie panteistycznym zlew a się ze światem.

Problem relacji Boga do św iata Paweł rozwiązuje w inny sposób. Świat pochodzi od Boga, został przez niego (dia) pow ołany do istnienia i jest skierow any do niego (por. 1 Kof 8,6). Jednakże Bóg nie zlew a się ze światem. N ie jest również w nim (en). Bóg n apełnia św iat za pom ocą pełni Bóstwa (pleröma tou Theou), która w Jezusie Chrystusie, stała się konkretną rzeczy­ w istością n a sposób cielesny (sömatikös), jak to ujaw nia tekst Kol 2, 9,

Spróbujmy te krótkie rozważania ująć w syntezę. Bóg objaw ia się w dziele stworzenia i sprawia, że to poznanie Go staje się możliwe, gdy człowiek w łączy swoje w ładze poznawcze w objaw ienie się niew idzialnego Boga. To objaw ienie Boże w dziele stworzenia przybrało bardzo konkretne kształty w osobie Jezusa Chrystusa, w którym m ieszka cała p ełn ia Bóstwa. Trzeba jed n ak m ieć n a uw adze, że Paw eł mówi o ogólnym objaw ieniu się Boga w dziele stworzenia. Obok tego objaw ienia istnieje szczegółowe objaw ienie się Boga w his torii i poprzez dzieje św iata i ludzkości. Bóg objaw ia się bowiem Izraelowi i poprzez Izraela. Bóg objaw iający się w historii deklaruje się jako Bóg Izraela, Abraham a, Izaaka, Józefa, M ojżesza i Dawida, objaw ia się poprzez „Słowo swoje", poprzez Prawo, przymierze i obietnicę skierow aną do narodu wybranego. Syntezę doktryny o objaw ieniu się Boga w dziejach, Boga w kraczającego wprost w historię, Paweł podaje w Rz 9, 4-5: „Są oni synam i Izraela i ich jest przybrane synostwo i chwała, przymierze i Prawo, służba Boża i obietnice. Ich przodkam i są ci, zktórych jest Chrystus w edług ciała, który jest n ad wszystkim Bóg błogosławiony n a wieki. Amen".

MOTYWY BOGA JAKO OJCA W TEOLOGII ŚW. PAWŁA 65

C hw ała Boża, znam ię transcendehtności i mocy Boga Stworzyciela, staje się jakby udziałem Izraela; Prawo odzw ierciedla żądania Boga w zględem Izraela, w ynikające z bilateralnego przymierza; k u lt jest echem wdzięczności Izraela dla Boga przymierza, którem u należy się odpow iednia cześć; obietnice są gw arancją nieustającego przym ierza i płynących z niego przywilejów i łask Bożych dla Izraela. Ojcowie to fundam ent Izraela, którego Bogiem jest Jahw e; z nich pochodzi w końcu ziem ski Chrystus, w którym spełniają wszystkie obietnice d ane ongiś Izraelowi. Chrystus jest p ełn ą i doskonałą odpow iedzią Boga, w szelkich Bożych obietnic.

Różnica pom iędzy ogólnym objaw ieniem się Boga a szczegółowym polega głów nie na tym, że przy pierw szym człowiek m usi dołożyć w szelkich starań, b y jego w ładze poznawcze odkryły tajem nicę objaw iającego się Boga w dzie­ le stworzenia i w ten sposób dotarły do sam ego Boga. Przy szczegółowym objaw ieniu się Boga odnosi się Wrażenie, że ingerencja Boga jest bardziej oczywista i bezpośrednia, ale jedno i drugie objaw ienie się Boga w istocie rzeczy w ym aga całkow itego zaangażow ania się człowieka, dobrej woli, chęci poznania Boga i dojścia do Niego.

M ając n a uw adze szczegółowe objaw ienie wydaw ałoby się, że jest ono ta k oczywiste, iż człow iek nie będzie m iał żadnych trudności w poznaniu Boga, a jed n ak i ono w ym aga wiary. W iara w Boga przymierza, którą zaprezentow ał Abraham , stała się dla Paw ła odskocznią do rozw inięcia koncepcji o u spra­ w iedliw ieniu przez w iarę.

Zasadniczy w spólny m om ent cechujący oba objaw ienia ujaw nia się w konkretyzacji objaw ienia się Boga w Jezusie Chrystusie. W ten sposób Paw eł wywody o objaw ieniu się Boga w dziele stw orzenia i w dziejach w iąże z osobą Jezusa Chrystusa, stw arzając równocześnie pom ost do drugiej zasad­ niczej tezy swojej teologii; p e r Christum e t in C hństo - przez Chrystusa i w Chrystusie Bóg realizuje p ełn ię swojetfó objaw ienia, którego istotą i celem jest nasze zbaw ienie.

DIE GOTT-VATER MOTIVE IN DER PAULINISCHEN THEOLOGIE Z u s a m m e n f a s s u n g

D ie paulinisęłie Theologie wurde seit geräumiger Zeit auf ein e paulinische Christologie eingeengt. Das ist in sofern berechtigt, da das paulinische Evangelium sich auf Jesus Christus konzentriert. Anderseits betreibt Paulus eine klare Theologie. Man kann und muss sie zwar mit der Christologie verbinden, da doch Paulus das Heilswerk Gottes in Christus vermitteln w ill. Daher widmet der Verfasser einem Abschnitt der paulinischen Gotteslehre seine Aufmerksamke­ it nämlich den Motiven die Gott als Vater Jesu Christi und der Gläubigen begründen. Ausserdem versucht der Verfasser diese Motive noch auf Texte zu beziehen, die nicht ausdrücklich von Gott als Väter sprechen, aber Ihn als Vater indirekt beschreiben.