R E C E N Z J E 379
a le w isto cie ca łą p o lity k ę F ra n cji u zn a je za jeg o d zieło. W dużym sto p n iu jest to za p ew n e słu szn e, a le ze w z g lę d u na w a g ę tej sp ra w y dla r e a liz a c ji g łó w n y c h z a dań m o n o g ra fii w arto b y ło b y p o św ię c ić troch ę u w a g i ch a ra k tery sty ce n a jb liższeg o o to czen ia cesarza i m ech an izm om , w e d le k tórych n a stęp o w a ło w ty m św ia tk u p o d ejm o w a n ie i r e a liz o w a n ie p o szczeg ó ln y ch d ecy zji p o lity czn y ch . N a le ż a ło choćby p oprzez so n d a żo w y w g lą d w za ch o w a n ą d ok u m en tację u k azać jak to fu n k cjo n o w a ło w ła śn ie w sk o m p lik o w a n ej d zied zin ie sp ra w p o lsk ich . A u tor zrezy g n o w a ł n a w et z u k azan ia w ielo zn a cz n e j roli, jak ą o d g ry w a ł tu ks. N ap oleon , ch ociaż gru n tow n em u o m ó w ien iu w za jem n y ch k o n ta k tó w m ięd zy n im i H o telem L am b ert, u ściślen iu i w zb o g a cen iu fa k to g r a fii w tej d zied zin ie p o św ię c ił Z ió łek bardzo dużo uw agi. W y w o d y au tora dość ostro u r y w a ją się na u p ad k u p o w sta n ia styczn iow ego. S zk od a że zrezy g n o w a ł z d op row ad zen ia ich do u p ad k u N a p o leo n a III. D ałoby to p e łn ie jsz ą p er sp e k ty w ę tej p ro b lem a ty k i i u k azało ja k k a ta stro fa 1870— 1871 r. z a k o ń czy ła ja k ą k o lw iek ob ecn ość sp ra w y p o lsk iej w stosu n k ach m ięd zy n a ro d o w ych .
D o m a n k a m en tó w k sią żk i trzeba jeszcze dodać w y ją tk o w ą n iesta ra n n o ść k o r e k ty (n ajd ziw aczn iej p o p rzek ręca n e n a zw isk a , ty tu ły p ra sy itp., np. na s. 27, 28, 29, 30, 48 i in.), n ie p r e c y z y jn y p rzek ła d ty tu łu b roszu ry M ier o sła w sk ieg o „De la n a tio n a lité p o lo n a ise dans l ’e q u ilib r e e u ro p éen ” (s. 75), n iefo rtu n n e z w ro ty w rod zaju : „O pogląd ach dem ok ratyczn ych , do k tó ry ch zb liża ł się L u d w ik B la n c” (s. 42), „d esp otyczn e rząd y za ch o d n io eu ro p ejsk ie” (s. 87), „ w y stą p ie n ia p ru sk o -n ie- m i e c k i e ---oraz S ło w ia n w sc h o d n ic h ” (s. 96), „ma p ra g n ien ie przyw rócen ia P o l s k i” (s. 62), „ k o n se r w a ty w n o -z a c h o w a w c z y ” (s. 63). Z ask ak u je list „p isan y z M ün ch en ” (s. 33) czy „B atou n ” ■— za m ia st „ B a tu m i” (s. 62).
A u tor zeb rał dość duży, isto tn y m a teria ł sz czeg ó ło w y i w m ia rę m o żliw o ści o m ó w ił go, w zb o g a ca ją c w te n sp osób k o n k retn ą w ie d z ę o w ie lu e le m e n ta c h s to su n k ó w p o lsk o -fr a n c u sk ic h la t c zter d z ie sty c h -sz e ść d z ie sią ty c h X IX w . W za k o ń czen iu p racy d ok on ał dobrej, la k o n iczn ej r ek a p itu la cji ty ch szczeg ó ło w y ch an aliz, z a w sze trak tu jąc sto su n k i m ięd zy P o la k a m i a B o n ap artym i w y łą c z n ie jak o k o n k retn e d ziałan ia czy p ro jek ty a k cji p o lity czn y ch (m oże n a d m iern ie m in im a lizu ją c ich rolę). W p rzy szło ści w a rto u zu p ełn ić te badania, u k a zu ją c te k o n ta k ty i opinie jako e le m e n t p o lsk iej św ia d o m o ści p o lity czn ej, przede w sz y stk im — r zeczy w isteg o zak resu b o n ap artyzm u i p o lity czn y ch fu n k cji leg en d y n a p o leo ń sk iej w o w y m okresie.
J e r z y S k o w r o n e k
A n th o n y J. K u z n i e w s k i , F aith an d F a th erla n d . T h e P o lish
C h u rch W a r in W isco n sin 1896— 1918. U n iv e r sity of N o tre D am e P ress,
N otre D am e 1980, s. 171.
S ie d e m la t po u zy sk a n iu przez au tora dok toratu w H a rv a rd zie i n agrod y F u n d a cji K o ściu szk o w sk iej praca ta, p o św ięco n a w a lc e o p o lsk ic h b isk u p ó w i język p o lsk i w szk o ln ictw ie, uk azała się jak o trzeci tom „N otre D am e S tu d ies in A m erican C a th o lic ism ”. K s. A. K u z n i e w s k i z L oyola U n iv e r sity w C hicago o g ło sił w r. 1975 w „P olish —A m erican S tu d ie s” ro zp raw ę p o św ięco n ą o św ia c ie p olon ijn ej, a w r. 1980 b y ł jed n y m z r e fe r e n tó w se sji „P oles in N orth A m e r ic a ” w Toronto. Is to tn y m osią g n ięciem są r e z u lta ty k w eren d y w M ilw a u ck im A rch iw u m A rch id iece zja ln y m , m n iej w id o czn e s ą p o szu k iw a n ia w a rch iw u m d iecez ji G reen Bay. S p ośród 11 ty tu łó w p ra so w y ch są 3 w języ k u a n g ielsk im i 3 spoza W iscon sin — „W iaru s” (W inona), „ S tra ż” (Scranton, organ k ościoła n arod ow ego) i „P rzegląd E m ig ra cy jn y ” (L w ów ), przy p o m in ięciu p ra sy c h ica g o sk iej. Z n o w szej p olsk iej
380 R E C E N Z J E
h isto rio g ra fii fig u ru ją z bardzo w y so k ą ocen ą J ó zef M i ą s o, n a stęp n ie L ech T r z e c i a k o w s k i , H ieron im K u b i a k , B o g u sła w D r e w n i a k , Ł u cja В o - r o d z i e j, Józef M a d e j a i w języ k u a n g ie lsk im S te f a n K i e n i e w i c z , przy w y e k sp o n o w a n iu p ro b lem a ty k i K u ltu rk a m p fu i o św ia to w e j. Ś w ia d c z y to o du żym w y s iłk u badacza zn ającego ty lk o b iern ie języ k polski.
A u tor stara się p rzed sta w ić k o n flik t braci K ru szk ów z h iera rc h ią k ościeln ą n a tle e w o lu c ji a m ery k a ń sk ieg o k a to licy zm u , jako w a lk ę p ierw szej gen eracji 0 h ierarch iczn e u zn a n ie i p o czą tk i n o w ej ery w życiu w isc o n siń sk ie j P olon ii. A k cen tu je an ta g o n izm p o lsk o -n iem ieck i, n ie m ie c k ie p iętn o na w isc o n siń sk im k a to li cyzm ie. P r z e c iw sta w ia p o lity k ę a rcy b isk u p ó w F rid erick a K atzera i jeg o p o p rzed n ik a M ich aela H eissa jako z w o le n n ik ó w p lu ra listy czn eg o k a to licy zm u p óźn iejszej S eb a stia n a M essm era, n ie d ocen iając r o li listu p a stersk ieg o K a tzera w p ierw szej fa z ie k o n flik tu . P rzyp om in a pop arcie p rzez „ K ry ty k ę” w 1886 r. ru ch u r o b o tn icze go, a le w ru ch u ty m bard ziej zaa n g a żo w a n i b y li A n to n i P a ry sk i, w e d łu g H en ryk a N a g ła p rzez p ięć m ie się c y red a k to r i M arcin C yb orow sk i n iż w y d a w c a „ K ry ty k i” M ich ał K ruszka. A u tor uw aża, że w la ta ch o siem d ziesią ty c h w ię k sz o ść P o la k ó w z zaboru p ru sk iego, p rzew a ża ją cy ch w śró d w isc o n siń sk ie j P o lo n ii, p o sia d a ła ś w ia dom ość narod ow ą. W o ln iejszy rozw ój św ia d o m o ści w zaborze r o sy jsk im przed 1905 r. tłu m a czy a n a lfa b ety zm em i n ie w ie lk im p o stęp em gosp od arczym (s. 17), od n ośn ie
G a licji c y tu je pa m iętn ik a rza Jan a Słom kę.
Jako jed en z in icja to ró w a k cji 1896 r. w y m ie n io n y jest b liżej n ie zn an y K a zim ierz O w ock i. D la 1900 r. w 14 p o lsk iej „ w a rd zie” p o d a je autor 716 dzieci w szk o ła ch p u b liczn ych , ponad cztero k ro tn ie w ię c e j w p a ra fia ln y ch , a le p ra w ie p o ło w a d zieci w M ilw a u k ee n ie u częszcza ją cy ch do szk o ły p rzyp ad ała na tę d ziel- n itę . A u tor uw aża, że ks. W a cła w K ruszka p od ejm u jąc b ad an ia h isto ry czn e, ch ciał te ż rozpocząć w a lk ę, od n o to w u je k o n tro w ersje z „D zien n ik iem C h ica g o sk im ” d o ty czące k o n cep cji P o lo n ii. W y stą p ien ie M ich ała K ru szk i w gru d n iu 1905 r. w K u rier ze P o lsk im w cy k lu „S p raw y n a ro d o w e i k o śc ie ln e ”, spór jeg o brata z a r c y b isk u p em o tom IX „H istorii P o lsk iej w A m e r y c e ” d otyczący ch ica g o sk ich Z m ar tw y c h w s ta ń c ó w oraz a ta k zało żo n y ch p rzez stro n n ik ó w arcy b isk u p a „N ow in P o l sk ic h ” na M ichała K ru szk ę późną w io sn ą 1907 r., tra k tu je jako ele m e n ty w z r a sta ją ceg o n ap ięcia. Ks. Jacek G u lsk i, u w a ż a n y za p rzy w ó d cę p o lsk ie g o kleru, n igd y n ie dop u szczał do k o n flik tó w p o lsk o ści i k a to licy zm u . Jeszcze przed jeg o śm iercią w 1911 r. ro sło zn aczen ie ks. B o le sła w a G órala, a n ta g o n isty K ru szk i, w y d a w c y „N o w in P o lsk ic h ”, p o tem k o n su lto ra d iecezjaln ego. W sp om n ian o o p op arciu ks. K azim ierza Sztuczki, z o p ozycyjn ej w o b ec Z m a rtw y ch w sta ń có w ch ica g o sk iej p a r a fii Sw . T rójcy, dla K ru szk i w o k resie k o n flik tu o języ k w n a u cza n iu religii. P rzy d o m in u ją cy m w p ły w ie p o lity k i M essm era om ów ion a też z o sta ła rola p ie r w szeg o b isk u p a p o lsk ieg o ks. P a w ła R hodego w k o n flik cie, m .in. p rzy p otęp ien iu „D zien n ik a N a ro d o w eg o ”. A utor stw ierd za , że F ed eracja Ś w ie c k ic h P o la k ó w K a to lik ó w w A m ery ce p o w sta ła w sierp n iu 1911 r. pod k ie r o w n ic tw e m M. C ybo- ro w sk ieg o , w a lczą ca o p o lsk ich b isk u p ó w i sam orząd fin a n so w y p a ra fii (należałoby też w sp o m n ieć o a sp ira cja ch d otyczących k o n tro li szk ół p a ra fia ln y ch ), p osiad ała w listo p a d zie 93 grupy w 13 parafiach .
K u lm in a cję k o n flik tu p rzy n ió sł lu ty 1912 r. L ist p a stersk i p rzeciw K ruszce 1 F ed era cji pop arła w ię k sz o ś ć p o lsk ieg o kleru . Z w o len n ik ó w K ru szk i w yk lu czon o z u b ezp iecze n io w e g o S to w a rzy szen ia P o la k ó w w A m ery ce, liczą ceg o w 1911 r. 8,5 tys. c zło n k ó w (liczba zn aczn ie w y ższa n iż znane dotąd dane z 1905 г.), co sp o w o d o w a ło w p ro w a d zen ie u b ezp ieczen ia w F ed eracji. Jej w p ły w sza cu je autor na 10— 15 tys., w ty m 4,5 tys. na obszkrze m etro p o lii M ilw a u k ee. W ygrała ona w y b ory w p a ra fii Św . W ojciecha w S o u th M ilw a u k ee, m iała też w p ły w y w p arafii S w . J a d w ig i. D o m aja 1913 r. K ruszka stra cił 2771 a b o n en tó w , a le w p o ło w ie
R E C E N Z J E
381
1915 r. m ia ł ich 23 370 w ob ec 5 240 „ N ow in P o lsk ic h ”, a w 1916 r. n a d a l d w u k rot n ie w ię c e j. Z abrakło tu u sto su n k o w a n ia s ię do tezy A rtura H au sn era, rozp atru ją cego n a k ła d y w cza sie w o jn y , w ty m „K uriera P o lsk ie g o ” m a ją ceg o w e d łu g niego w s ty c z n iu 1915 r. jeszcze 40 ty s. egzem p larzy, ró w n ież w a sp ek cie o rien ta cji w sp ra w a ch eu rop ejsk ich . In teresu ją ca jest in fo rm a cja ó zn a lezio n ej broszurze K ru szk i z 1912 r. o p o lsk iej w o jn ie k o ścieln ej, firm o w a n ej przez C en traln y K o m itet P o lsk ich P a ra fia n w A m eryce.
A u to r p od k reśla ro lę „ N ow in P o lsk ic h ” w p rzy g o to w a n iu p o w o ła n ia ks. Ed w ard a K ozło w sk ieg o na b isk u p a, zw ra ca u w a g ę na jego o d m ien n ą od M essm era lin ię ja k o rzeczn ik a p o lsk o ści, na p atron at nad „ P rzegląd em K o ś c ie ln y m ”. O fen sy w ę M essm era u w aża za udaną i k o n sek w en tn ą , gd yż w k ońcu 1908 r. zd y sta n so w a ł s ię od „N ow in P o lsk ic h ”, a w 1915 r. po śm ierci b isk u p a K o zło w sk ieg o b y ł p rze c iw n y k o n cesjo m dla p o lsk ich k a to lik ó w . W akanse w S u p erior w 1913 r. i w G reen B ay w 1915 r. n ieco z m ie n iły bieg w yd arzeń . O m ów iono p o czą tk i P o lsk ieg o N a r od ow ego K ościoła K a to lick ieg o , k tó ry w 1916 r. d ek la ro w a ł b lisk o 1000 człon k ów w M ilw a u k ee, a b iskup F ra n cisze k B ończak w y stę p o w a ł na łam ach „K uriera P o l s k ie g o ”. P o m in ięto n a to m ia st p o lity c z n e za a n g a żo w a n ie g ru p y „N ow in P o lsk ic h ” w d zia ła ln o ści P o lsk iej R ad y N a ro d o w ej w A m eryce, którą p o p a rli zarów n o ks. B. G óral, jak i b iskup K o zło w sk i. A u to r stw ierd za , że w 1918 r. p rzy poparciu K ru szk i w y b ra n y został p ie r w sz y p o lsk i k on gresm an Jan K łeczk a, a le i tę sp raw ę n a leża ło b y ro zp atryw ać ta k że w szerszy m k o n tek ście w zro stu w p ły w ó w rep u b li k ań sk ich .
K siążk a ks. A n th o n y J. K u zn iew sk ieg o n ie w ą tp liw ie p osu w a nap rzód naszą w ie d z ę o w isco n siń sk im k o n flik c ie , sta n o w ią c jedno z p o w a żn iejszy ch o siągn ięć n a u k o w ej już p o lo n ijn ej h isto rio g ra fii w S ta n a ch Z jed n oczon ych .
D rugi tom zbioru stu d ió w d o ty czą cy ch S ło w a ck ieg o P o w sta n ia N arod ow ego, w y d a w a n e g o w K anadzie, p rzy n o si d w ie ro zp ra w y w y b itn eg o h isto ry k a sło w a ck ieg o Jozefa J a b l o n i c k i e g o . A u tor od d w u d ziestu la t za jm u je s ię p ro b lem a ty k ą p o w sta ń czą i n a leży dziś do n a jle p sz y c h zn a w có w teg o p rzeło m o w eg o dla d ziejów S ło w a c ji okresu.
B ad an ia J a b lo n ick ieg o k o n cen tru ją się na sto su n k o w o m ało zn an ych dziejach tzw . m ieszcza ń sk ieg o ru ch u oporu (o b ćia n skу od b o j), jego w sp ó łp ra cy z k om n n ista - m i oraz w p ły w a c h sp ołeczn ych . Z arazem p od ejm u je n iek tóre z a g a d n ien ia ruchu k o m u n isty czeg o oraz w o jsk o w e j h isto rii p o w sta n ia .
P o d k reślić n a leży , iż p o w sta n ie m a już olb rzym ią litera tu r ę, zarów n o w C ze ch o sło w a cji, jak poza jej g ra n ica m i. S pora jej część m a jed n a k ch arak ter bardziej doTaźnie p o lity czn y n iż n a u k o w y . W C zech o sło w a cji na m o żliw o ścia c h n au k ow ej a n a lizy p rzeszło ści fa ta ln ie zaciążyło osk arżen ie czo ło w y ch d ziałaczy p ow sta ń czy ch (w ty m G u stava H usâka) o tzw . b u rżu a zy jn y n a cjo n a lizm oraz p rzep row ad zon e na te j p o d sta w ie p rocesy. D op iero reh a b ilita cja p o w sta ń có w u m o żliw iła rozp oczę cie p ow a żn y ch badań; w ie lk ą pom ocą ok azała s ię głośn a k sią żk a H u sâk a, znana tak że w p o lsk im p rzek ład zie, w k tó rej autor w y k o r z y sta ł za ró w n o dok u m en ty i rela c je, jak też w ła sn ą w ie d z ę u czestn ik a w y d arzeń . N a em ig ra cji od daw n a u k azu ją s ię p u b lik a cje p rezen tu ją ce ca łk o w ic ie p rz e c iw sta w n y p u n k t w id zen ia,
K r z y s z to f G ro n io w sk i
Z b o rn lk o S lo v e n s k o m n â ro d n o m p o v s ta n i. Z väzok II. D r J o zef J a b l o n i c k ÿ , S tu d ie. V z n ik S N R a V o je n sk é h o ù stre d ia . B r a tis la v a
a S lo v e n s k é n â ro d n é p o v s ta n ie , V y d a v a te l’stv o N a śe S n ah y/O u r T rends
