"Migracja chłopów kieleckich (1945-1949)", Stefan Iwaniak, Kielce 1988 : [recenzja]

608

S te fa n I w a n i а к, M ig r a c ja ch ło p ó w k ie le c k ic h (1 9 4 5 — 1 9 4 9 ) , K ie le c k ie T o w a r z y ­ s tw o N a u k o w e , K ie lc e 1988, s. 234.

U d z ia ł sp o łe c z e ń stw a p o lsk ie g o w z a sie d la n iu i z a g o sp o d a r o w a n iu ziem z a c h o d n ic h i p ó łn o c ­ n y ch p o II w o jn ie św iatow ej je st o b ie k te m n ie u sta n n e g o z a in tereso w a n ia s o c jo lo g ó w , d e m o g r a fó w i h isto r y k ó w . L iteratura n a u k o w a n a ten tem a t je st ju ż n iezw y k le ob szern a; sto s u n k o w o sła b o są z a a w a n so w a n e b a d a n ia re g io n a ln e i lo k a ln e . K sią ż k a S. I w a n i a k a w y p e łn ia c z ę ś c io w o tę lu k ę. O p arta z o s ta ła n a d o ść szerokiej b azie źród łow ej: o b o k źró d eł w y tw o r z o n y c h w p ro cesie h isto ry cz­ n ym ta k ż e n a w sp o m n ie n ia c h i k w estio n a riu sza c h . S ięg n ięcie d o m e to d w z o r o w a n y c h n a w arsztacie s o c jo lo g ó w je st za b ieg iem n a u k o w o słu szn y m . Z a str zeżen ia b u d zi sto p ie ń w y k o r z y sta n ia p rasy, g d y ż p o m in ię to tak w a żn e ty tu ły , jak: „ O sa d n ik n a Z iem ia ch O d z y sk a n y c h ” , „ S p ra w y Z a c h o d n ie ” , „ S tr a żn ica Z a c h o d n ia ” , „ N o w in y O p o lsk ie ” itp. In n e, figurujące w sp isie b ib lio g r a fic z n y m , n ie są c y to w a n e w p rzy p isa ch („ B iu lety n In fo rm a cy jn y K W R N ” , „ P rzem y sł i R o ln ic tw o ” , „ R a d o m sk i B iu letyn In fo rm a cy jn y ” , „ W ic i” ).

Z a m ia r u k a za n ia sp ecy fik i K ie le c c z y z n y n a k a z y w a ł się g n ą ć ró w n ież d o o p r a c o w a ń p o ­ św ię c o n y c h in n y m c z ę śc io m P o lsk i. T ę sp ec y fik ę, u w zg lęd n ia ją c ą p o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e , zw ią zk i h isto ry czn e z ziem ia m i z a ch o d n im i i p ó łn o c n y m i o ra z a tm o sfer ę p o lity c z n ą w p ierw szy ch p o w o je n ­ n y ch la ta c h u k azu ją w sw y ch p ra ca ch Z y g m u n t D u l c z e w s k i i A n d rzej K w i l e c k i o ra z P atrycy D z i u r z y ń s k i 1. Ż a ło w a ć n ależy, że a u to r k sią żk i o m igracji c h ło p ó w k ieleck ich p rac tych nie w y k o rzy sta ł.

D ziu rzy ń sk i b y ł au to r em g łó w n y c h k o n cep cji w zak resie o sa d n ic tw a r o ln e g o w cza sie istn ien ia M in isterstw a Z iem O d zy sk a n y ch (13 listo p a d a 1945 — 11 sty czn ia 1949). W p ra ca ch sw y ch p o d a je n ie ty lk o in n e d a n e lic z b o w e o d p u b lik o w a n y c h p rzez S. Iw a n ia k a , a le fo rm u łu je ró w n ież k ra ń co w o o d m ie n n e o c e n y 3.

W a rty k u le Jan a K o ł o d z i e j a 4, m o ż n a b y ło zn a le ź ć p ełn e d a n e d o akcji osiedleń czej org a n izo w a n ej p rzez w ła d ze w o je w ó d z k ie i k o ła Z M W „ W ic i” . Iw a n ia k p isze , iż w 1945 r. w y jech a ło z w o je w ó d z tw a k ieleck ieg o „ p arę ty sięcy c z ło n k ó w i d zia łczy Z M W ” (s. 9 2 ). G d y b y się g n ą ł d o pracy E u g en iu sz a W ó j c i k a 5, b y łb y się p rzek o n a ł, że te „ p arę ty się c y ” w p o r ó w n a n iu ze sta n em lic z b o ­ w y m o rg a n iza cji są w ie lk o śc ią n ie d o przyjęcia. P o m in ię c ie w ielu w a żn y ch ty tu łó w p ra so w y ch i o p r a c o w a ń za w ę z iło p o le w id z e n ia a u tora.

W p ięciu ro zd zia ła ch p racy a u to r starał się p rześled zić u d z ia ł c h ło p ó w z w o je w ó d z tw a k ie le c k ie g o w akcji o sied leń czej n a ziem ia ch za c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , d z ia ła ln o ść w ła d z, in stytu cji, o rg a n iza cji p o lity c z n y c h , m ło d z ie ż o w y c h i sp o łe c z n y c h , k tó r e w s p ó łp r a c o w a ły n a p o lu o sa d n ic tw a o ra z ży c ie o sa d n ik ó w w n o w y c h śr o d o w isk a c h . L iczn e w y k resy , ta b e le, m a p k i, b ib lio g r a fia o ra z in d ek s n a z w isk czy n ią p racę bardziej c zy teln ą . W id o c z n e je st w p ra cy d o b re w y k o r z y sta n ie źró d eł, ale ic h k o m p o z y c ja g rzeszy n ad m iern ą o p iso w o ś c ią , a zb y t d u ża ilo ść p r z y k ła d ó w sz c z e g ó ło w y c h p o w o d u je n iep o tr zeb n e p o w tó r z e n ia . O d c z u w a się n ie d o sta te k sfo r m u ło w a ń bardziej syn tety czn y ch i o g ó ln y c h , n o w e i cen n e m yśli gin ą w m a sie z g r o m a d z o n e g o m a ter ia łu fa k to g r a fic z n e g o . P rzyzn ać je d n a k trzeb a, że praca zaw iera te ż p rzem y śla n e, w y w a ż o n e i in teresu jące p o g lą d y , k tóre u k azu ją w n o w y m św ietle p ro b lem y ju ż w cześn iej zn a n e. N ie brak jed n a k p y ta ń b ez o d p o w ie d z i, stw ierd zeń d y sk u sy jn y ch o ra z ujęć i o c e n tru d n y ch d o z a a k c e p to w a n ia .

Z. D u lc z e w sk i i A . K w ileck i w cy to w a n ej p racy p o d n o s z ą c p ro b lem św ia d o m o śc i historyczn ej i w ied zy sp o łe c z e ń stw a w ie lk o p o lsk ie g o o z iem ia ch n a d b a łty ck ich i n a d o d r z a ń sk ic h d o sz li d o w n io sk u , że o b a e lem en ty były je d n y m i z g łó w n y c h m o ty w ó w m igracji. Iw a n ia k z lek cew a ż y ł ten

1 Z. D u l c z e w s k i , A . K w i l e c k i , S p o łe c z e ń stw o w ie lk o p o lsk ie w o sa d n ic tw ie Z ie m Z a ch o d n ich , P o zn a ń 1962; P. D z i u r z y ń s k i , A k c ja p rz e s ie d le ń c za w o je w ó d ztw a k r a k o w sk ie g o na Z ie m ie O d z y sk a n e w la ta ch 1945 — 1948, „ S tu d ia H isto r y c z n e ” 1969, z. 3, s. 395— 427.

3 S. I w a n i a k , M ig r a c ja ch ło p ó w k ieleck ich , s. 203; P. D z i u r z y ń s k i , O s a d n ic tw o rolne, s. 68. 4 J. K o ł o d z i e j , W k ła d Z w ią z k u M ło d z ie ż y W ie jsk ie j „ W i c i ” w za g o s p o d a ro w a n ie Z ie m O d z y s k a n y c h , R o c z n ik i D z ie jó w R u c h u L u d o w e g o ” 1970, nr 12.

R EC ENZJE

609

W y d a je się też, że a u to r n ie z d o b y ł się n a rzeteln ą a n a lizę i o c e n ę roli „ k o n sp ira cy jn eg o i rea k cy jn eg o p o d z ie m ia ” (s. 31— 32) w p ro cesie za sied la n ia i z a g o s p o d a r o w y w a n ia ziem n a d b a łty c- k o -n a d o d r z a ń sk ic h . N ie m o ż n a u p a rcie tw ierd zić, że w sz y stk ie a rg u m en ty w p ro p a g a n d zie p o d z ie m ia b y ły.fałszyw e. P rzecież je st p ra w d ą , ż e w ielu p r a c o w n ik ó w M ilicji O b yw atelsk iej i U rzę d u B e z p ie czeń stw a P u b lic z n e g o o ra z ż o łn ierzy b ra ło u d zia ł w n a p a d a ch n a o sa d n ik ó w 8. N a to m ia s t G e n e r a ln y P e łn o m o c n ik R z ą d u d o S p raw R ep atriacji W ła d y sła w W o lsk i n a I Z jeźd zie P P R m ó ­ w ił, że w P a ń stw o w y m U r z ę d z ie R ep a tria cy jn y m pracuje w iele o só b n ieu czciw y ch , z k tó r y m i U B P m a c ią g łe k ło p o ty 9. Z resztą p ro p a g a n d a p o d z ie m ia nie o d eg ra ła a ż ta k w ielkiej roli destrukcyjnej w p r o c e sie za sied la n ia , sk o r o zd a n iem sa m e g o a u to r a ty lk o 7,9% b a d a n y ch b y ły ch o sa d n ik ó w o p ó ź n iło sw ój w yjazd n a ziem ie z a c h o d n ie i p ó łn o c n e n a sk u tek u leg a n ia tej p r o p a g a n d zie (s. 2 1 4 .).

P o d r o z d z ia ł p o św ię c o n y u d z ia ło w i k ielcza n w o rgan izacji ró żn y ch w ła d z n a D o ln y m Ś lą sk u (s. 96— 197) zajm uje skę w y łą c z n ie D o ln y m Ś ląsk iem . N ie d o w ia d u je m y się, ja k k sz ta łto w a ła się sy tu a cja w in n y c h w o je w ó d z tw a c h . M o w a je st w ty m p o d r o z d z ia le o o r g a n iz o w a n iu i u d zia le w e w ła d z a c h p o lity c z n y c h , ad m in istra c y jn y ch , sa m o rzą d a ch itp ., n a u czy cieli, p r a c o w n ik ó w M O , U B P o ra z d zia ła czy partii i str o n n ic tw p o lity cz n y c h ; ale brak c h o ć b y jed nej w z m ia n k i o c h ło p a c h k ieleck ich , k tó r y m je st p o św ię c o n a ta p raca. Z k w estio n a riu sza z a m ie sz c z o n e g o w a n ek sa ch w y n i­ k a , że a u to r n ie d o str z e g a w szy stk ich w a żn iejszy c h m o ty w ó w im igracji. P rzecież z a k o ń c z e n ie II w o jn y św ia to w ej, p o d o b n ie ja k i p ierw szej, o tw a r ło p rzed c h ło p a m i n o w ą sz a n sę a w a n su sp o łe c z ­ n e g o i realizacji am bicji „ w y b ic ia się ” .

Z w r ó ć m y u w a g ę n a k ilk a n ie d o c ią g n ię ć , b łę d ó w i usterek pracy. R a zi w ięc n ie d o k ła d n o ść tabel (s. 2 0 0 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 06, 2 0 9 ) i w y liczeń . P o d w a ż a to w ia r y g o d n o ść w szelk ich p o r ó w n a ń m ię d z y ­ w o je w ó d z k ic h , a tym sa m y m w n io sk ó w i u o g ó ln ie ń . D o ty c z y to d a n y ch u d o k u m e n to w a n y c h źró d ła m i a rch iw a ln y m i, a w ięc sp ra w d z a ln y ch . T r u d n o o c e n ić w a r to ść n a u k o w ą i p o z n a w c z ą k w e stio n a r iu sz y i in n y ch źró d eł so c jo g ra fłczn y ch . W w ielu m iejscach a u to r cytu je fragm enty p o je d y n c z y c h w sp o m n ie ń w p r z e k o n a n iu , że je d n o s tk o w e p rzek a zy sta n o w ią w y starczającą d o k u m e n ta c ję d la z ilu str o w a n ia zjaw isk m a so w y c h . R a ż ą ró w n ież o p in ie o ró żn y ch p o w sz e c h n ie zn a n y c h in sty tu cja ch i org a n iza cja ch sp o łec zn y ch . Jak że np. o d k r y w c z o brzm i stw ierd zen ie, że P o lsk i Z w ią z ek Z a c h o d n i b ył org a n iza cją „ a n ty fa sz y sto w sk ą ” (s. 82). N ie d b a le też z o s ta ła sp o r z ą d z o n a b ib lio g ra fia ; w sp isie o p r a c o w a ń brak n ie k tó r y c h ty tu łó w c y to w a n y c h w p rzy p isa c h 10, w d zia le zaś

6 M a ły R o c z n ik S ta ty sty czn y , W a rsza w a 1939, s. 52— 54.

7 K . K e r s t e n , R e p a tria c ja lu dn ości p o ls k ie j p o I I w ojn ie św ia to w e j. (S tu d iu m h isto r y c z n e ), W r o c ła w 1974, s. 55; W . S t o p c z y k , P rzy m u so w e za tru d n ie n ie cu d zo zie m sk ic h p ra c o w n ik ó w w N ie m c ze c h w la ta ch 1939— 1 944, „ B iu le ty n In fo rm a cy jn y P U R ” nr 12, s. 12.

8 Z o b . szerzej: P. D z i u r z y ń s k i , O sa d n ic tw o roln e, s. 62; „ Ż y c ie W a r sz a w y ” z 11 w rześn ia 1945.

9 K . K e r s t e n , o p . c it., s. 93.

10 N p . M . O r z e c h o w s k i , W . W r z e s i ń s k i , P rze m ia n y te ry to ria ln e P o ls k i p o I I w ojnie ś w ia to w e j w św ia d o m o śc i sp o łe c zn e j, „ P rzeg lą d Z a c h o d n i” 1970, nr 4; J. Z i ó ł k o w s k i , Z a sied len ie Z ie m Z a ch o d n ich , [w:] Z ie m ie Z a ch o d n ie w gran icach M a c ie r z y , p o d red. G . L a b u d y , P o z n a ń 1966.

610

„P u b lik a cje zw arte i a rty k u ły ” są w y m ie n io n e p o zy cje, k tórych a u to r w ca le n ie cy tu je11. W d zia le „ P ra sa cen tra ln a i reg io n a ln a ” w id n ieją ty tu ły w y m ie n io n e ró w n ież w w y k a zie p u b lik acji zw artych i a rty k u łó w . Z n a cz n e też są braki w in d ek sie n azw isk . Z a łą c z o n a d o p racy errata, w n o sz ą c a p o n a d 60 p o p r a w e k i u zu p ełn ień , sp ełn ia ty lk o o g r a n ic z o n ą rolę. Z a te p o m y łk i i n ie d o p a tr z e n ia należy o b a r c z y ć w in ą K ieleck ie T o w a r z y stw o N a u k o w e .

W z a k o ń c z e n iu n a leży stw ierd zić, że p u b lik a cja p o św ię c o n a „Im igracji c h ło p ó w k ieleck ich ” zaw iera sp o r o c ie k a w e g o m ateriału fa k to g r a fic z n e g o , k tóry w w ięk sz o ści m o ż n a w y k o r z y sta ć d o p o r ó w n a ń przy o p r a c o w y w a n iu im igracji c h ło p ó w w in n ych w o jew ó d ztw a ch . Z a p e w n e za ch ęci o n a d o p e łn e g o n a u k o w e g o jej o p r a c o w a n ia . S taje się to tym k o n ieczn iejsze, że r ece n z o w a n a k sią ż k a d o m ia n a w p ełn i n au k ow ej z w ielu w z g lę d ó w p r eten d o w a ć nie m o że.

J ó z e f G rzy w n a

D o cu m en ts D ip lo m a tiq u e s F rançais (t. I) 1954 (2 1 ju ille t— 31 décem b re)·, (t. II) 1955, cz. 1 ( 1erja n v ie r— 3 0 ju in )·, (t. III) 1 9 5 5 ,cz. 2 ( 1erju ille t— 31 d é c e m b r e ). A n n exes: (t. I) 1954 ( E n tretien s d e s M in istre s d es A ffaires E tra n g ères (...) con cern ant l'Indochine en 1 9 5 4 ); (t. II) 1955, cz. 1 ( E n tre tie n s d e s M in istre s d es A ffaires E tra n g ères con cern ant les p roblèm es eu ropéen s (ja n v ie r 195 5 ); (t. I ll) 1955, cz. 2 ( C onférence d es C hefs d e gouvernem ent d e la F rance, d e s E ta ts-U n is, du R o y a u m e -U n i d e l ’U .R .S .S . G e n è v e ) ( 1 8 — 23 J u ille t 1 9 5 5 ). P a ris, Im p rim erie N a tio n a le ; t. II, 19S7; t. III, 1988, s. 1016, 849, 1027, a n n ex es s. 4 81, 2 41, 533.

W e F ran cji w y d a n o d o tą d trzy w ielk ie serie d o k u m e n tó w d y p lo m a ty c z n y c h (w su m ie 103 to m y ), p o św ię c o n e g en ezie w o jen 1870— 1871, 1914— 1918 i 1939— 1945. E d ycją d w ó c h o sta tn ic h k ie r o ­ w a ł św ie tn y z n a w ca sto su n k ó w m ię d z y n a r o d o w y c h , Pierre R e n o u v i n . O n też b y ł in sp ira to rem p u b lik o w a n ej o b e c n ie serii „ D o c u m e n ts D ip lo m a tiq u e s F ra n ça is” 1. Id eę R e n o u v in a p o d ją ł, p o je g o śm ierci w 1974 r„ Jea n -B a p tiste D u r o s e l l e . H isto ry k d ziejó w n a jn o w sz y c h , p r o fe so r S o r b o ­ n y (Paris— I) i l’In stitu t d ’E tu d es P o litiq u e s w P aryżu , je st a u to r em liczn y ch o p r a c o w a ń d o ty c z ą ­ cych francuskiej p o lity k i zagran iczn ej. Ś w ietn e p ió r o i n o w a to r sk ie k o n cep cje p rzy n io sły mu z a słu ż o n y , św ia to w y r o zg ło s.

Z e sp ó ł sk ła d a ją cy się z h isto r y k ó w , a r c h iw istó w i e m ery to w a n y ch d y p lo m a tó w p rzy g o to w u je p o d k ieru n k iem D u r o se lle ’a, d w a to m y D D F roczn ie. U zu p ełn ia ją je a n ek sy , zaw ierające tzw. „ Z ie lo n e k się g i” . W y d a w a n e p o m ię d z y 1949 a 1956 r. w niew ielk iej ilo śc i e g ezm p la rzy , ja k o w ew n ętrzn y m ateriał Q u ai d ’O rsay ( trè s s e c r e t) , d ają m . in. p ełn e sp ra w o zd a n ia z o b ra d p r z y w ó d c ó w i m in istr ó w sp raw za g ra n iczn y ch w ielk ich m o c a r stw (1 9 5 5 , t. II).

P ub lik ację r o zp o czy n a ją p o r o z u m ie n ia g en ew sk ie , p o d p isa n e n o c ą 20/21 lip ca 1954 r„ k ła d ą ce kres w o jn ie w ietn a m sk iej. U k ła d , p r z y g o to w a n y p rzez G eo rg esa B id a u lta , w y g ra n y p o lity cz n ie p rzez w y n ie sio n e g o d o w ła d zy w sk u tek k lęsk i in d o ch iń sk iej P ierre’a M e n d e s-F r a n c e ’a , z a p o c z ą t­ k o w a ł u p a d ek F rancji ja k o m o ca rstw a k o lo n ia ln e g o . S ta ło się to jed n a k ja sn e d o p ie r o z p ersp e k ty ­ w y. O p in ia p u b lic zn a przyjęła w sza k że tra k ta t z u lg ą , d o strzeg a ją c w n im je d y n ie za k o ń c z e n ie krw aw ej i k o szto w n ej w ojn y.

M e n d e s-F r a n c e , je d e n z najbardziej a u to r ek la m ia rsk ic h , ale i n a jn o w o c ześn iejszy c h p o lity k ó w IV R ep u b lik i, sn u ł ja k o p rem ier p la n y d a le k o się ż n y c h u stro jo w y ch reform . D la u sp o k o jen ia i p o z y sk a n ia k o n serw a ty w n ej o p in ii p o tr z e b o w a ł za tem sp ek ta k u la rn y ch su k c e só w . N a p o czą tek

11 N p . T . K o b a - R y s z e w s k a , P rze sz ło ś ć a d m in istra c y jn a zie m w o je w ó d ztw a k ie le c k ie g o , [w:] Z d z ie jó w Z ie m i K ie le c k ie j (1 9 1 8 — 1 9 4 4 ), p ra ca z b io r o w a , W a rsza w a 1970; H . K i s i e l , T erro r h itle ro w sk i n a w si w o je w ó d ztw a k ie le c k ie g o (p o w ia ty : k o zie n ic k i, lipskii, zw o le ń s k i). T e k st w z b io ­ rach O K B Z H w K ielcach ; A . K o w a l i k , Z d zie jó w P P R na D o ln y m Ś lą sk u w la ta c h 1945— 1949, W ro cła w 1979.