Policja Państwowa w powiecie radzyńskim w latach 1919-1939

Robert Litwiński

Policja Państwowa w powiecie

radzyńskim w latach 1919-1939

R A D Z Y Ń S K I R O C Z N IK H U M A N I S T Y C Z N Y

T O M 1 R O K 2001

R obert Litwiński (Lublin)

P olicja Państwowa w p ow iecie radzyriskim w latach 1919-1939

Próby znalezienia odpow iedniej organizacji b ezpieczeństw a publicznego na przełom ie 1918 i 1919 roku doprow adziły do utworzenia Policji Państwowej. Funkcjonow anie dotychczasow ych organów, spośród których na terenie pow iatu radzyńskiego w ystępow ała M ilicja M iejska, M ilicja Ludowa i Policja Komunalna, nie było dobrym rozwiązaniem . Istotną przeszkodą okazał się fakt wzajem nej rywalizacji, co było spow odow ane podporządkowaniem ich różnym ośrodkom politycznym . M ilicja Ludowa była przede w szystkim reprezentantem obozu lew ico w eg o (Polska Partia Socjalistyczna), podczas gdy M ilicja M iejska, a następnie Policja Komunalna, b yły utożsam iane z obozem praw icow ym . Poza tym w pierw szych m iesiącach niepodległości nad stanem bezpieczeństw a publicznego czuw ała rów nież Żandarmeria

Krajowa.

2 4 .0 7 .1 9 1 9 roku Sejm uchw alił ustawę o Policji Państw ow ej. N ow a formacja była organem w ykonaw czyni w ładz państw ow ych i sam orządow ych z zadaniem ochrony bezpieczeństw a, spokoju i porządku publicznego. W m yśl ustaw y PP został zorganizow ana i w yszkolona na w zór w ojskow y. T erenow ą organizację policji przystosow ano do podziału adm inistracyjnego, w ob ec czego dzieliła się na: kom endę głów ną, kom endy okręgow e, pow iatow e, komisariaty (obejm ujące w iększe miasta w pow iatach lub dzielnice w dużych

-112-R o b e rt L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie racfzyriskim (1919 -1 9 3 9 )

m iastach) i posterunki stałe w gm inach. N a czele PP stał kom endant g łów n y, zależny od ministra spraw w ew nętrznych.1

N a podstaw ie wspom nianej ustaw y policja pod w zględem organizacji, administracji, zaopatrzenia, uzupełnienia i w yszkolenia podlegała kom endantowi głów nem u i kom endantom okręgow ym . N atom iast w zakresie służby bezpieczeństw a i czynności w yk onaw czych w ładz państw ow ych na terenie pow iatu była zależna od kom isarza rządow ego, a w m iastach stanow iących odrębną jednostkę adm inistracyjną od tam tejszego przedstaw iciela w ładzy administracyjnej, podporządkowanego m inistrowi spraw wew nętrznych. Stąd też w ynikał obow iązek składania przedstaw icielom w ładz administracji politycznej (w ojew odzie, starostom) sprawozdań sytuacyjnych z zakresu spraw bezpieczeństw a publicznego i sytuacji społeczno- politycznej na podległym terenie. O rozm ieszczeniu kom isariatów i posterunków w m iastach i gm inach decydow ał m iejscow y przedstaw iciel w ładzy administracyjnej po porozum ieniu z przedstaw icielem m iejscow ego samorządu i kom endantem policji. W czynnościach dochodzenia przestępstw policja była bezpośrednio zależna od urzędów wym iaru spraw iedliw ości. Poza tym została zobow iązana do udzielania pom ocy w ładzom sam orządow ym w zakresie ochrony bezpieczeństw a, spokoju i porządku pub liczn ego.2 U staw a o PP zapow iedziała także, że siedziby kom end okręgow ych w yznaczane są przez ministra spraw wew nętrznych. W przypadku wprow adzenia w ż y cie prawa ustanawiającego jednostki adm inistracyjne w y ższeg o rzędu niż pow iat (co nastąpiło na początku sierpnia - R.L.), zapow iedziano przystosow anie do nich okręgów policyjnych. W m om encie pow ołania naczelników (w ojew od ów - R.L.) tych jednostek

1 Ustawa o Policji Państwowej z 2 4.07.1919 r., „D ziennik Praw Państwa P olsk iego” (dalej: D zPPP), 1919, nr 61, poz. 363.

2 Ibidem.

-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

adm inistracyjnych uprawnienia ministra spraw w ew nętrznych w zakresie służby bezpieczeństw a i czynności w yk onaw czych (tj. zw ierzchnictw a nad PP w tym zakresie) oraz decydow ania o użyciu oddziałów policji z jed nego pow iatu na terenie innego, przechodziły do zakresu ich kom petencji.3

Z ch w ilą w prow adzenia w ż y c ie ustawy o PP straciły m oc obow iązującą dekrety o organizacji M L z 5.12.1918 roku i 7.0 2 .1 9 1 9 roku oraz dekret o organizacji PK z 9 .0 1 .1 9 1 9 roku. Funkcjonariusze Policji Komunalnej, M ilicji Ludowej, Straży K olejow ej i istniejących urzędów śledczych zostali w cielen i do PP na ogólnych zasadach kw alifikacyjnych, przew idzianych ustawą.4

U staw a o PP wprowadzała w ięc w życie strukturę terenow ą jed nostek policji, przystosow aną do adm inistracyjnego podziału państwa (artykuł 5). Teren kraju (w tym czasie jesz c z e tylko obszar b yłego Królestwa P olsk iego) podzielono na okręgi policyjne, odpowiadające w ojew ództw om i będące II instancją w ładzy policyjnej. N a czele okręgu stała kom enda okręgow a, łącząca kilka lub kilkanaście kom end pow iatow ych, które odpow iadały pow iatom . Poza tym utworzono kom isariaty obejm ujące w iększe miasta w powiatach lub dzielnice w dużych ośrodkach m iejskich (np. Lublin, a w 1921 roku także Chełm , Siedlce, Z am ość). N a terenie gm in tworzono posterunki.

2 .0 8 .1 9 1 9 roku na m ocy tym czasow ej ustawy o organizacji w ładz adm inistracyjnych II instancji, zostało utworzone w ojew ództw o lubelskie podzielone na powiaty: bialski, biłgorajski, chełm ski, garw oliński, hrubieszow ski, janow ski, krasnostawski, konstantynowski, lubelski, lubartowski, łukow ski, puław ski, radzyński, siedlecki, sokołow ski, tom aszow ski, w ęgrow ski,

3 Ibidem. 4 Ibidem.

-IM-R o b e r t L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

w lodaw ski i zam ojski.5 W 1920 roku pow iat radzyński liczył 1608 km 2 pow ierzchni. Na jeg o terenie zlokalizow ane b yły 2 miasta, 2 osady m iejskie, 14 gm in oraz 185 sołectw .6 W prowadzony podział zachow ał się z niew ielkim i zmianami przez cały okres dw udziestolecia m iędzyw ojennego. W 1929 roku z pow iatu radzyńskiego w yłączono część gm iny M ilanów (około 2 lcm2), przydzielając ją do pow iatu w łodaw skiego. W kw ietniu 1933 roku pow iat radzyński obejm ow ał następujące gminy: Biała, B rzozow y Kąt - siedziba W iski, Jabłoń, K ąkolew nica, Komarówka, M ilanów - siedziba Kostry, M isie - siedziba Jelnica, Siem ień, Suchow ola, Szóstka, T łuściec, W ohyń, Zahajki, Żerocin, Radzyń - miasto, M iędzyrzec - m iasto.7

4 .1 2 .1 9 1 9 roku ukazały się przepisy o organizacji pow iatow ych kom end policji, wydane przez ministra spraw

w ew nętrznych. N a czele policji w p o w iecie stał komendant pow iatow y - zw ierzchnik w szystkich funkcjonariuszy policji na tym terenie, podlegający bezpośrednio kom endantowi okręgowem u. D o je g o zadań należało sprawow anie kontroli nad czynnościam i policji w sprawach bezpieczeństw a publicznego, nadzór nad w yk onyw an iem czynności słu żb ow ych podw ładnych mu funkcjonariuszy oraz załatwianie spraw z zakresu organizacji, administracji, zaopatrzenia, uzupełnienia i w yszkolenia

5 Powiaty zostały utworzone wcześniej 30.10.1918 roku przez Radq Regencyjną na m iejsce dotychczasow ych okręgów, jako podstaw owe ogniw a administracji terenowej. Na czele urzędu pow iatow ego stał kierownik (na jego

określenie używ ano początkowo nazw y kom isarz ludowy, komisarz

powiatow y, komisarz rządowy lub p ow iatow y komisarz rządowy), szerzej na ten temat zob. W. Kozyra, Urząd W ojew ódzki w Lublinie w latach 1919 -

1939, Lublin 1999, s. 25-32.

6 R ocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1921, c z .l , Warszawa 1921, s. 36 i 309.

7 Szerzej na ten temat zob. W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna - dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju w ładz, Lublin 1977, s.

125-135.

-R o b e r t L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

policjantów. Siedziba komendanta p ow iatow ego znajdowała się w m ieście gdzie urzędował starosta. Policja w pow iatach i m iastach stanow iących sam odzielną jednostkę administracyjną, w zakresie służby bezpieczeństw a i administracji państw ow ej, podlegała w łaściw ej w ładzy administracyjnej (w pow iatach - starostom, w m iastach - kom isarzom rządu). W czynnościach dochodzeń przestępstw policja była zależna przede w szystk im od urzędów wym iaru spraw iedliw ości. W skład kom endy pow iatow ej poza kom endantem w chod ził jeg o zastępca, kom isarze i zastępcy kom isarzy policji, biura z odpow iednim personelem oraz stałe posterunki w gm inach, m niejszych m iastach oraz w iększych skupiskach ludności. Gminne jednostki policji znajdow ały się w zasadzie w tej m iejscow ości gdzie um ieszczon a była siedziba urzędu gm innego. Zdarzały się jednak od tego odstępstw a, pow odow an e głó w n ie kłopotami lokalow ym i oraz faktem, że nieraz posterunki obejm ow ały sw ym działaniem tereny kilku gm in.8 D o zadań kom endy pow iatow ej należały sprawy administracyjne, gospodarcze i w yszkolenia policji danego powiatu. Służbę w zakresie bezpieczeństw a i służbę śled czą kom enda w ykonyw ała tylko jako organ drugiej instancji, nadzorujący jednostki w yk onaw cze (posterunki). W celu ułatw ienia osobom zainteresow anym załatwiania spraw w kom endzie pow iatow ej, jak rów nież ze w zględu na konieczność nawiązania ściślejszej łączności m iędzy władzam i policyjnym i danego rejonu a społeczeństw em , dostęp do komendanta policji nie m ógł być utrudniony zbyt dużym i form alnościam i. W yraźnie m usiały być wskazane godziny je g o urzędowania.9 K om enda

8 Przepisy o organizacji komend powiatow ych policji w ydane przez Ministra Spraw W ewnętrznych, „Dziennik U staw R zeczypospolitej Polskiej” (dalej: D zU R P), 1919, nr 94, poz. 508.

9 Protokół zjazdu komendantów PP okięgu lubelskiego w dniach 10- 11.02.1921 r., Archiwum Państw owe w Lublinie, Kom enda W ojew ódzka Policji Państwowej w Lublinie (dalej: APL, KW PPL), sygn. 523, s. 15-16.

-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

pow iatow a w Radzyniu Podlaskim w 1925 roku znajdowała na ulicy 3-gd Maja 6 .10

Tabela nr 1. W ykaz posterunków PP w powiecie radzyńskim ze stanem personalnym w marcu 1920 roku

Posterunek PP Teren służbowy

Służba zewnę­ trzna

Urzędni­ cy

1. Radzyń Miasto Radzyń 15

-2. Biała Gmina Biała 7

-3. Jabłoń Gmina Jabłoń 5

-4. Komarówka Gminy Przegaliny

i Brzozowy Kąt 7

-5. M iędzyrzec Miasto Międzyrzec 25 1 6. Kąkolewnica Gmina Kąkolewnica

i część gminy Misie 6

-7. Wohyń Gmina Lisiowólka 7

-8. Kostry Gmina Milanów 4

-9. Siemień Gmina Siemień 4

-10. Szóstka Gmina Szóstka 4

-11. Suchowola Gmina Suchowola 4 -12. Tluściec Gmina Tłuściec

i część gminy Misie 5

-13. Zahajki Gmina Zahajki 4

-14. Zerocin Gmina Żerocin 4

-Ź ródło: A P L , K W P P L , sygn . 197, s. 69-70

10 Informator W ojew ództw a Lubelskiego, red. S. Bryła, Lublin 1925, s. 79.

-R o b e r t L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

Zasadniczym typem jednostki wykonaw czej policji był posterunek. T w orzył on jed nostkę policji, z zadaniem w ykonyw ania czynności w zakresie utrzymania porządku i b ezpieczeństw a publicznego, dochodzenia przestępstw oraz obow iązków o charakterze organu w yk onaw czego w ładz adm inistracyjnych, sądow ych i sam orządow ych, na pew nym określonym terenie. N a czele posterunku stał komendant, który kierow ał służbą, prowadził nadzór służbow y nad podległym i funkcjonariuszami, odpow iadał za stan uzbrojenia i w yszkolenia podw ładnych oraz prowadził kancelarię i zarząd sprawami gospodarczym i. K omendantem posterunku gm innego był zazw yczaj niższy funkcjonariusz w stopniu starszego przodownika lub przodow nika.11

Obserwacja warunków służby oraz zm iany liczb ow e stanu personalnego policji w okresie m iędzyw ojennym p ow odow ały, że liczba jednostek policyjnych na terenie kraju nie była stała. Najbardziej było to w idoczne na przykładzie kom isariatów i posterunków. Niektóre z nich były likw idow ane, a ich tereny słu żb ow e przydzielano do sąsiednich jednostek, inne natomiast b y ły tworzone od nowa. W pierwszej połow ie 1921 roku na terenie powiatu radzyńskiego zlikw idow ano 6 posterunków. Pozostało w ięc 8 jednostek gm innych, które znajdowały się w Radzyniu, M iędzyrzecu, Jabłoniu, K ąkolew nicy, K om arów ce, Siem ieniu, W ohyniu i Zahajkach.12 W następnych latach doszło do kolejnych zmian. Posterunek z Zahajek został przeniesiony do D relow a, a w 1925 roku utworzono kolejną jed nostkę w M ila n o w ie.13

11 Rozkaz nr 329 KGPP z 1926 r., [w:] Obowiązujące Rozkazy i Okólniki Komendanta G łów nego Policji Państwowej w układzie rzeczow ym , oprać. H.

W alczak, A. Barta, J. Płotnicki, A. R obaczewski, J. Szeryński, Z.

Krzyżanowski, Warszawa 1927, s. 15-16. 12 APL, KWPPL, sygn. 199, s. 1-10. 13 APL, KWPPL, sygn. 18, s. 10.

-R o b e rt L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzyńskitn (1919 -1 9 3 9 )

W m om encie tworzenia Policji Państwow ej na terenie pow iatu m iały m iejsce drobne kradzieże, szczególn ie inwentarza d om ow ego. Służbę pełnił w ó w cza s naczelnik policji, je g o pom ocnik, 4 sierżantów, 8 kaprali, 4 4 posterunkowych i 22 żandarmów. N a uw agę zasługiw ało dobre zachow anie personelu oraz brak kar dyscyplinarnych. 4 .1 1 .1 9 1 9 roku podczas odprawy w K om endzie O kręgowej PP w Lublinie radzyński komendant p ow iatow y podkreślił, że na terenie powiatu panow ał zadowalający stan bezpieczeństw a. G odny pochw ały był przede w szystkim dobry stosunek policji do w ładz administracyjnych oraz społeczeństw a, co było pom ocne w uzyskiw aniu zaufania m iejscow ej ludności. Tak jak na terenie całego kraju, rów nież w p o w iecie radzyńskim w iele do życzenia m iała strona techniczna funkcjonujących posterunków. M im o dobrego stanu pom ieszczeń kom endy istniały pow ażne problem y w uzyskiw aniu lokali na posterunki gm inne jak też na areszt przy kom endzie pow iatow ej. Problem y lokalow e dotykały rów nież bezpośrednio funkcjonariuszy. W ynajm ow ane przez nich kwatery bardzo często były w opłakanym stanie. Stan w yposażenia rów nież nie był bez zarzutu. Brakow ało łączności telefonicznej, jed nolitego uzbrojenia oraz obuwia. N a początku 1920 roku na stanie tamtejszej policji było 8 koni, 3 bryczki, 1 w óz, 122 karabiny, 5 rew olw erów i 110 bagnetów .14

W marcu 1920 roku policja ju ż coraz lepiej w ykonyw ała sw oje zadania. Początkow o zorganizow ana z osób nieprzygotow anych do służby policyjnej, dzięki nauce i ćw iczen iom dochodziła do odpow iedniej sprawności. Jak czytam y w sprawozdaniu sytuacyjnym starosty radzyńskiego, duże sukcesy odniosła szczególn ie w czasie likw idow ania strajków służby folwarcznej. W tym czasie na terenie powiatu znajdowały się rów nież 2 posterunki Żandarmerii W ojskowej - w

14 APL, Komenda Powiatow a Policji Państwowej w Radzyniu Podlaskim (dalej: KPPPRadzyń), sygn. 8, s. 1-5.

-R o b e r t L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

Radzyniu i M iędzyrzecu. Zajm ow ały się one jednak tylko sprawami w ojskow ym i. W zajem ne stosunki organów bezpieczeństw a (Policji Państwow ej i Żandarmerii W ojskow ej) b yły dobre, podobnie jak stosunek do ludności, która w w ięk szo ści odnosiła się do organów bezpieczeństw a z szacunkiem . Zdarzało się jednak, że niektóre gm iny opow iadały się za likw idacją policji. O gólnie dobrze oceniono sprawność aparatu bezpieczeństw a publicznego. Zaznaczano jednak, że nieum iejętnie prowadzono w yw iad y zlecane przez urząd starościński.15 Jak inform ow ał starosta, w e w rześniu tego roku praca policji i żandarmerii skoncentrow ała się na nadużyciach, działającej w okolicach R adzynia jazd y majora Jaworskiego, która pom im o zakazów dopuszczała się bezpodstaw nych rekw izycji, a w ręcz kradzieży, bezpraw nego pociągania do osob ow y ch św iadczeń w ojennych (zabieranie krawców, golarzy, dziew cząt do prania b ielizn y itp.) oraz wym ierzania niezasłużonych kar cielesnych. Organa bezpieczeństw a nie potrafiły opanow ać sytuacji i nie b yły w stanie przebyw ać dziennie w kilkunastu m iejscach gdzie dochodziło do nadużyć. W zw iązku z tym dow ódca garnizonu w Radzyniu w ystaw ił stałe patrole w ojsk ow e na m ieście i w je g o okolicy. W ten sposób połączonym i siłam i zdołano opanow ać nadużycia jakich dopuszczali się żołnierze, pom im o że stawiali nieraz zbrojny opór. Poza tym w czasie prób interwencji zdarzały się przypadki pobicia policjantów przez żołnierzy z jazd y Jaw orskiego.16 W październiku został żorganizow any na terenie powiatu oddział konny złożon y z 5 policjantów . Po przeprowadzonym przeszkoleniu użyto go do patrolowania zagrożonych m iejscow ości. W ysyłane rów nież były stałe patrole piesze przez

15 APL, Starostwo Pow iatow e Radzyńskie (dalej: SPRadzyńskie), sygn. 1, s. 5. 16 APL, Urząd W ojewódzki Lubelski, W ydział Społeczno-Polityczny (dalej: U W L-W SP), sygn. 1960, s. 19 i 31.

-120-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

posterunki gm inne, składające się z 2-4 policjantów .17 W tym czasie ekspozytura śledcza w Radzyniu w ykryw ała około 85 procent przestępstw , co stawiało j ą w czo łó w ce w ojew ództw a lu b elsk ieg o.18

O rganizację Policji Państwowej przerwała wojna polsko- radziecka w 1920 roku. W trakcie o fen sy w y Arm ii Czerwonej, funkcjonariusze powiatu radzyńskiego nie brali udziału w walkach, gdyż nie przebyw ały tutaj w ięk sze oddziały w ojskow e. N a początku sierpnia przeprowadzono w stępną ewakuację, która objęła kancelarię kom endy i rodziny policjantów . 9 sierpnia zarządzono ostateczne opuszczen ie R adzynia i powiatu. W trakcie odwrotu zaostrzyły się stosunki policji z ludnością w iejską, co było zw iązane ze ściąganiem podw ód. Jako ostatni opuścił R adzyń komendant pow iatow y z kilkom a funkcjonariuszam i, a w 1,5 godziny po je g o w yjeździe do miasta w kroczyli b o lszew icy . O statecznie funkcjonariusze policji udali się do Radomia. N a sw oje stanowiska pow rócili 19 sierpnia.19

W ażną rolę w funkcjonowaniu Policji Państwowej odgryw ała służba śledcza. D o jej kom petencji należały sprawy ujawniania i zapobiegania przestępstw om . O bejm ow ało to w szelk ie dochodzenia kryminalne w zakresie morderstw, pow ażnych w ykroczeń przeciw ko bezpieczeństw u życia i m ienia, a także takie sprawy jak kradzieże, oszustw a, fałszerstwa, w yłudzenia, lichw a, paserstwo. N a początku funkcjonowania organów śledczych, w ramach ich zadań znalazły się rów nież sprawy natury politycznej, które jednak po ukształtowaniu się defen syw y policyjnej w eszły w zakres jej obow iązków . N ie oznacza to, że służby kryminalne nie b yły zainteresowane tymi

17 APL, KPPP Radzyń, sygn. 8, s. 14. 18 APL, KWPPL, sygn. 543, s. 57-58.

19 APL, KWPPL, sygn. 582, s. 8; Szerzej na ten temat zob. R. Litwiński, Policja Państwowa w ojew ództw a lubelskiego w czasie w ojny polsko- radzieckiej 1920 roku, „Rocznik C hełm ski”, 1996, t. 2, s. 221-226.

-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

zagadnieniam i. Prowadziły nadal w stępne rozeznanie, szczególn ie tam, gdzie nie było funkcjonariuszy w yspecjalizow anych w sprawach politycznych. W latach 1919- 1920 na terenie w ojew ództw a lubelskiego utworzono ekspozytury śledcze w e w szystkich powiatach. W Radzyniu w jej skład w chodziło 3 funkcjonariuszy. W działalności p oszczególn ych ekspozytur, jak podkreślano w policyjnych sprawozdaniach, m ożna było zaobserw ow ać dużą skuteczność ich funkcjonowania. D otk liw ie jednak odczuw ano brak w yszkolonych w yw ia d o w ców i w ykw alifikow anych kierow ników . D u żą przeszkodą b ył rów nież zbyt m ały skład oso b o w y . Z drugiej strony niektórzy funkcjonariusze w ykazyw ali duże zdolności w kierunku śledczym , co m ożna było zaobserw ow ać po wynikach pracy.20

W 1922 roku zdecydow ano się na zlikw idow anie części ekspozytur i zgrupowanie w iększej liczby funkcjonariuszy w now ych placówkach. Z dniem 1 czerw ca jednostki przy kom endach pow iatow ych w Biłgoraju, Chełm ie, G arw olinie, H rubieszow ie, Janowie Lubelskim , Janowie Podlaskim , Krasnym stawie, Lubartowie, Łukow ie, Puławach, Radzyniu, S ok ołow ie, T om aszow ie, W ęgrow ie i W łodaw ie zostały zlikw idow ane. Od tej pory teren powiatu radzyńskiego w sprawach śledczych był obsługiw any przez ekspozyturę w Białej Podlaskiej. Po reorganizacji w latach 1926-1927, w ynikiem czego było utworzenie w yd ziałów śledczych (na terenie w ojew ództw a w Lublinie, Siedlcach, Z am ościu a w 1930 roku w C hełm ie), w pow iatach gdzie stan bezpieczeństw a nie w ym agał utrzym ywania stałej jednostki aparatu śled czego (m.in. radzyński), zadania w zakresie zapobiegania przestępczości spełniała policja ogólna pod kierunkiem komendanta pow iatow ego. W przypadku pow ażniejszych w ypadków istniała

20 Sprawozdanie z działalności PP IV Okręgu Lubelskiego za kwiecień 1920 r„ APL, KWPPL, sygn. 543, s. 5v.

-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

m ożliw o ść delegow ania funkcjonariuszy śledczych na m iejsce przestępstwa.

W m om encie form owania organów defen syw y policyjnej w latach 1919-1920 w Radzyniu nie utworzono agentury W ydziału IV -D . Sprawy polityczne znajdowały się m iędzy innym i w gestii funkcjonariuszy służby śledczej z tutejszej ekspozytury. W 1923 roku pow ołano Służbę Informacyjną. 1 lutego następnego roku w ojew oda lubelski nakazał utworzenie agentur w każdym p ow iecie w ojew ództw a lubelskiego. U m ieszczano je przeważnie w gm achach starostwa, lecz w takich pom ieszczeniach, do których nie m ieli dostępu interesanci. Ich pow staw aniu tow arzyszyło sporo trudności. N a przykład w lipcu starosta radzyński pisał do w ojew ody, że pom im o kilkakrotnego zwracania się kierow nika agentury do komendanta pow iatow ego o w ydanie potrzebnych druków, materiałów inform acyjnych i przyborów kancelaryjnych, ten odm ów ił ich udostępnienia. Agentura nie posiadała rów nież specjalnej skrzynki do Poufnego

P rzeg ląd u In w igilacyjn ego, w ob ec czego nie m ogła założyć

specjalnej kartoteki. W zw iązku z tym starosta prosił w ojew od ę o w ydanie stosow anych zarządzeń, gdyż braki te były przyczyną licznych trudności w funkcjonowaniu jednostki.21 Ewentualne zalecenia w o jew o d y nic by nie zm ieniły, gdyż w cześniej - 16 czerw ca, ukazały się przepisy o organizacji Policji Politycznej, likw idujące jed n ocześn ie Służbę Informacyjną. W Radzyniu nie zorganizow ano specjalnej ekspozytury, w związku z czym obow iązek zbierania informacji z zakresu spraw politycznych spadł na komendanta pow iatow ego PP. Zgodnie z instrukcją zadania te prowadził przy p om ocy podległych posterunków.22 Jednocześnie kom endy pow iatow e zostały zobligow ane do

21 Pism o starosty radzyńskiego do w ojew ody z 5.07.1924 r., APL, Okręgowy Urząd Policji Politycznej w Lublinie (dalej: OUPPL), sygn. 126, s. 26.

22 Instrukcja o sposobie prowadzenia służby w zakresie resortu Policji Politycznej przez pow iatow e Komendy PP, APL, KWPPL, sygn. 7, s. 3-4.

-123-R o b e r t L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

nadsyłania do O kręgow ego Urzędu Policji Politycznej w Lublinie m iesięcznych sprawozdań sytuacyjnych obejm ujących ruch zaw odow y, ruch strajkowy, działalność legalnych organizacji politycznych i organizacji społecznych, działalność antypaństw ow ych organizacji politycznych, nastroje obcych narodow ości i szczególn iejsze wypadki natury politycznej.23 Po likwidacji Policji Politycznej w 1926 roku sprawy te w e sz ły do zakresu obow iązków służby śledczej.

W marcu 1925 roku stan personalny radzyńskiej policji tworzyli: kom isarz, 4 starszych przodow ników , 9 przodow ników , 8 starszych posterunkowych i 43 posterunkowych. D o stanu etatow ego brakowało 7 policjantów . W tym m iesiącu przyjęto ponadto 2 posterunkowych. Z tego stanu 2 starszych posterunkow ych przebywało w szk ole policyjnej w Lublinie i 4 posterunkow ych w delegacji w C hełm ie (1) i Zam ościu (3 ).24 N a początku 1926 roku, komendant pow iatow y zwracał się z prośbą o jak najszybsze przydzielenie jed n ego funkcjonariusza, który w ładałby b iegle język iem żydow skim , ze w zględu na fakt zam ieszkiw ania w M iędzyrzecu dużej liczby Ż ydów . Pom im o ponaw ianych próśb, do końca roku taka osoba nie została jednak tam oddelegow ana. W tym czasie posterunki w w ięk szości b yły obsadzone przez odpow iednich kom endantów, za wyjątkiem jednostki w Siem ieniu. W w yposażeniu brakowało przede w szystk im krzeseł oraz sz a f na akta. Poza tym 50 procent mundurów radzyńskiej policji kw alifikow ało się do w ym iany.25 W edług kom endy pow iatowej w Radzyniu stan bezpieczeństw a na terenie pow iatu w 1 kwartale 1926 roku b ył dobry. Z w ażniejszych przestępstw popełnionych w tym czasie m ożna w ym ien ić podpalenie w łasnych zabudowań przez m ieszkańca W ohynia, 2 kradzieże koni i 4 bydła. Poza tym zanotowano 106

23 APL, OUPPL, sygn. 273, s. 1. 24 APL, U W L-W SP, sygn. 1963, s. 29. 25 APL, KWPPL, sygn. 582, s. 22v.

-124-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

drobniejszych kradzieży, z czeg o wykryto 70 procent. Liczba drobniejszych przestępstw w porównaniu do poprzedniego kwartału zm niejszyła się, co m ożna b yło przypisać porze zim ow ej. Jak w ynika z policyjnych raportów kradzieże b yły popełnianie głó w n ie przez bezrobotnych, zm uszonych do tego przez sytuację życiow ą. Zadowalający zdaniem policji stan bezpieczeństw a utrzym ywał się przez cały rok, choć zdarzały się przypadki zabójstw, napadów rabunkowych, kradzieży koni i bydła oraz kradzieży m ieszkaniow ych. W celu utrzymania bezpieczeństw a publicznego na odpow iednim poziom ie stosow ano system atyczną służbę prewencyjną, szczegó ln ie w porach nocnych. B y ło to jednak utrudnione zbyt niskim w stosunku do potrzeb stanem personalnym radzyńskiej policji. Jako najbardziej zagrożone pod w zględ em bezpieczeństw a publicznego w ym ieniano gm iny M ilanów , Siem ień i Jabłoń. Społeczeństw o odnosiło się do organów policyjnych z zaufaniem . N ie dotyczyło to jednak ludności z m niejszości narodow ych.26

9 .1 2 .1 9 3 7 roku podczas zjazdu starostów z terenu w ojew ództw a lubelskiego om aw iano m iędzy innym i stan bezpieczeństw a publicznego. Podkreślono przede w szystkim konieczność zw iększenia stanu o so b o w eg o policji oraz liczby środków lokom ocji. Zw rócono rów nież u w agę na potrzebę pokrywania się rejonów posterunków z granicami gm in oraz na konieczność utworzenia kom isariatów w m iastach o w iększym zaludnieniu, rozw iniętym handlu lub przem yśle. C hodziło tutaj przede w szystk im o B iałą Podlaskę, M iędzyrzec, Kraśnik i

26 Sprawozdania sytuacyjne Kom endy Policji Państwowej powiatu

radzyńskigo za kwartały I, II, III i IV 1926 roku, APL, KWPPL, sygn. 582, s. 22-29.

-125-R o b e rt L itw iń ski P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 )

Parczew .27 Pom im o że postulaty te pokryw ały się z koncepcjam i organów policyjnych, to pozostały jed ynie w sferze planów.

Stanow isko komendanta p ow iatow ego PP w Radzyniu Podlaskim pełnili kolejno:

1/ kom isarz J ó z e f P aw łow ski (od października 1919 jako p.o. komendanta; kom endant 2 0 .1 1 .1 9 2 0 - 1.07.1926)28 2/ kom isarz Józef K ąkolew ski (1 .0 7 .1 9 2 6 - 3 1 .0 8 .1926)29 3 / podkom isarz Tadeusz Szyszkow ski (3 1 .0 8 .1 9 2 6 - 3 0 .0 9 .1929)30

27 Archiwum Akt N ow ych w W arszawie, Komenda Główna Policji Państwowej w W arszawie - dopływ y (dalej: A A N , K G PP-dopływ y), sygn. 288, s. 62.

28 P aw łow sk i J ó z e f - K om isarz P P, ur. 24.02.1888, syn Ignacego i Marii, w ykształcenie - 7 klas szkoły handlowej, w yznanie rzymsko-katolickie, oficer armii rosyjskiej, służył w I Korpusie Polskim gen. D owbór-M uśnickiego, porucznik rezerwy piechoty, w służbie policyjnej od 21.11.1918, awans na:

podkomisarza 1.08.1919, komisarza 1.02.1920, od 1919 - komendant

p ow iatow y PP w Łasku, Radzyniu Podlaskim 1 0 .1 9 1 9 - 1.07.1926, Zam ościu 1.07.1926 - 26.04.1928, Puławach 26.04.1928 - 28.10.1931, Chełm ie 28.10.1931 - 09.1931, po 1945 roku m ieszkał w Łow iczu, O d zn aczen ia: Krzyż Zasługi Srebrny - 2 razy, Medal D ziesięciolecia, A A N , Kom enda Głów na Policji Państwowej w W arszawie (dalej: KGPP), sygn. 7, 81; A A N , K G PP-dopływy, sygn. 305; A A N , Akta byłych funkcjonariuszy Policji Państwowej, Straży W ięziennej, KOP i Straży Granicznej 1946 -1 9 5 2 (dalej: AbFP), sygn. 2; A PL, KWPPL, sygn. 646; APL, Prokurator Sądu O kręgowego w Lublinie (dalej: PSOL), sygn. 1057.

29 K ąk olew sk i J ó z e f - K om isarz P P, ur. 10.03.1896 r., technik górniczy (3 lata górnictwa), do służby policyjnej wstąpił 1.06.1919 r., awans na: podkomisarza 1.06.1919, komisarza 1.05.1921, komendant powiatow y kolejno w Garwolinie 1.06.1919 - 1.02.1921, w S okołow ie Podlaskim 1.02.1921 - 15.01.1925, w Hrubieszowie 15.01.1925 - 1.07.1926, w Radzyniu Podlaskim 1.07.1926 - 31.08.1926, wydalony z PP 10.09.1926 na zas. art. 21 p. 5 ust. o PP z 24.07.1919, A A N , KGPP, sygn. 7; APL, KWPPL, sygn. 646; A A N , K GPP-doplywy, sygn. 990.

30 S zyszk ow sk i T a d eu sz - P o d k o m isa rz P P, ur. 19.09.1891, awans na aspiranta 1.08.1920, podkomisarza 1.10.1920, komendant pow iatow y we

-126-R o b e rt L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w ie c ie radzynskim (1919 -1 9 3 9 )

4 / kom isarz B olesła w Sikorski (3 0 .0 9 .1 9 2 9 - w rzesień 1939)31

T abela nr 2. Stan faktyczny fu n kcjon ariuszy PP w pow iecie radzyńskim

R ok

Ilość posteru n

ków

F u n k cjon ariu sze P olicja

śled cza fun kcj. niżsi U rzęd ni cy P racow ni -cy służby n iższej3 W y ż s i1 N iż s i2 10.1919 14 2 77 ? ? ? 11.1920 14 2 96 3 3 2 06.1921 8 1 98 3 4 2 11.1921 8 2 82 1 2 2 06.1922 8 1 74 - 1 2 01.1923 8 1 73 - 2 2 W łodaw ie 1.01.1923 - 15.06.1925, w Ł ukow ie 15.06.1925 - 31.08.1926, w Radzyniu Podlaskim 31.08.1926 - 30.09.1929, w Lubartowie 30.09.1929 - 17.10.1932, zw oln ion y dyscyplinarnie z PP 27.10.1933 za lekkomyślne zaciąganie długów , uchylanie się od ich regulowania i wprowadzanie w błąd przełożonych poprzez udzielanie fałszyw ych wyjaśnień, po 1945 roku m ieszkał w e W rocławiu, A A N , KGPP, sygn. 7; A A N , KGPP-dopływy, sygn. 990; A A N , AbFP, sygn. 9.

31 Sikorski B o lesła w - K om isarz P P , ur. 2 6.02.1894 w Korabiach w pow iecie sokołow skim , syn Franciszka i M ichaliny, w ykształcenie - 2 klasy szkoły m iejskiej, chorąży żandarmerii, w służbie policyjnej od 1.07.1919 r., awans na aspiranta 1.11.1919, podkomisarza 1.10.1922, pełnił stanowisko referenta śledczego przy KWPP w Lublinie 1.02.1925 - 1.02.1926, komendanta pow iatow ego PP w Lubartowie 1.02.1926 - 30.09.1929 i Radzyniu Podlaskim 30.09.1929 - 09.1939, w czasie okupacji w kom endzie Policji Polskiej w Białej Podlaskiej, po w ojnie m ieszkał w N am ysłow ie, 4.09.1948 komisja rehabilitacyjna dla byłych funkcjonariuszy PP odm ów iła mu rehabilitacji za „karanie obyw ateli mandatami, gorliwość w służbie, utrzymywanie stosunków z Niem cam i”, O d zn aczen ia: Krzyż Zasługi Srebrny, Medal D ziesięciolecia, A A N , KGPP, sygn. 7, 81; A A N , AbFP, sygn. 2 i 7, s. 3-27.

-127-R o b e r t L itw iński P o licja P aństw ow a w p o w iecie radzyńskim (1919 -1 9 3 9 ) 06.1924 8 1 68 1 2 2 07.1925 9 1 69 1 2 2 06.1926 9 1 58 1 1 2 03.1928 9 1 55 - - -03.1930 9 1 55 - - -1931 9 1 51 - - -12.1933 9 1 46 - - -07.1934 9 1 45 - -

-1 - od -1928 r. oficerow ie; 2 - od -1928 r. szeregow i; 3 - w oźn ice, gońcy, szoferzy itp.

Ź ródła: A P L , K W P P L , sygn. 643, 130, 137, 142, 149, 644, 656, 645, 230, 18; A P L , U W L -W S P , sygn . 877, 2410, A P L , Starostw o P ow iatow e H ru b ieszow sk ie, sygn . 60.

W ocenie pracy radzyńskiej policji w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego należy podkreślić trudne warunki w jakich przyszło pracować funkcjonariuszom. W idoczne było to przede w szystkim na początku lat dw udziestych, gdy pow szechne było zjaw isko bandytyzm u będącego w dużym stopniu efektem dw óch w ojen (działań z lat 1914 — 1918 i wojny polsko-radzieckiej w 1920 roku). Istotny był rów nież fakt organizow ania organów policyjnych niem al od podstaw. Stwierdzić jednak należy, że pom im o tych przeciw ności udało się doprow adzić do stw orzenia aparatu policyjnego na stosunkow o w ysokim poziom ie.