NAJWCZEŚNIEJSZE DOMNIEMANE
PRZEDSTAWIENIE WNIEBOWZIĘCIA
MATKI BOŻEJ
W k r y p c ie b a z y lik i 18 Męczenników na w ysp ie św. E n g r a c ji w S a - r a g o s s ie z n a jd u je s i ę z a b y te k , k tó r y ju ż od w ie lu d z i e s i ę c i o l e c i bu d z i z a in te r e so w a n ie uczonych i j e s t p rzy czy n ą n ie s ła b n ą c y c h sporów . J e s t t o sa rk o fa g fryzow y, wykonany z a la b a s tr u a r a g o ń sk ie g o ^ . Na p r z e d n ie j je g o ś c i a n i e c e n tr a ln e m ie js c e wśród k ilk u sc e n /k o le j n o
od le w e j: u zd ro w ien ie k o b ie ty ch o r e j na krw otok, k o b ie t a m iędzy dwo ma p o sta c ia m i m ęskim i, u zd ro w ien ie niew idom ego, Cud w K a n ie / zajm uje p o sta ć k o b ie c a w tu n ic e i p a l l i / i l . l / . Po obu j e j str o n a c h s t o j ą dwaj podtrzym ujący j ą m ęż c z y źn i. Lewy trzyma w ręku zw ó j. K o b ie ta s t o i w p o z ie o r a n tk i, prawą sw oją ręk ę u n o si do góry - ujmuje j ą d ło ń wysuwająca s i ę spod górn ej l is t w y obram ienia sa r k o fa g u . Na g ó r nej i d o ln e j l i s t w i e w yryte s ą im io n a . Można jednak p r z y p u sz c z a ć , że s ą one p ó ź n ie j s z e n iż sam sa r k o fa g , poniew aż n ie odpow iadają p o s z c z e
-2
golnym p rzed staw ien iom . P o s t a c ie z c e n t r a ln e j , n a jb a r d z ie j nas i n t e r e s u ją c e j s c e n y , p od p isan e s ą n a s tę p u ją c o : PETRVS, FLORIA, PAVLVS.
Sark ofag te n b ył malowany - w skazują na t o r e s z t k i czerwonawej farb y na s z a ta c h i z i e l o n o n i e b i e s k l e j w t l e ^ .
Jeden z p ierw szy ch badaczy zajm ujących s i ę tym sa r k o fa g ie m , A. Fernandez Guerra y Orbe d a tu je go na rok 3 1 2 , t j . rok budowy k r y -
ą
p ty . P ó ź n ie js z e w ypowiedzi uczonych n ie p r e c y z u ją aż tak d o k ła d n ie d a ty , le c z o s t a t e c z n ie u m ie sz c z a ją go d o ść o g ó ln ie w 1 p o ł . IV s t u l e c i a ^ .
1 Zarys opracow ania te g o sa rk o fa g u i ob szern ą b i b l i o g r a f i ę podaje G. B o v in i, I s a r c o f a g i p a l e o c r i s t i a n i d e l l a Spagna, C it t a d e l V atican o 1954, 2 3 3 -2 4 1 .
2 J .w ., 237. 3 J .w ., 240.
4 A. Fernandez Guerra y Orbe, Monumento zaragozano n e l ano 312, que r e p r e s e n ta l a A suncion de l a V irg en , Madrid 1870.
412
Na IV -w iecznych sark o fa g a ch c z ę s t o w y stęp u je p o s ta ć zm arłego w p o z ie o r a n ta , um ieszczona na o s i fr y z u " . To p r z e d s ta w ie n ie j e s t jednak w yjątkow e. Układ p o s t a c i , to w a rzy szą ce j e j p o s t a c ie A p osto łów , a p rzede w szystkim Manus D el ujm ująca ręk ę k o b ie t y , s k ł o n i ł y badaczy do in te r p r e to w a n ia t e j scen y ja k o W n ieb ow zięcie NMP. Tezę t ę p o p ie r a ł w swej m o n o g r a fii A. Fernandez Guerra y Orbe, n a stę p n ie ta k że H. L e c le r c ą ? i J .R . M elida^ , k tó r z y w i d z i e l i w tym p r z e d s ta -
g
w ie n iu i l u s t r a c j ę t e k s t u a p o k r y fic z n e g o T r a n situ s Mariae . T akiej i n t e r p r e t a c j i s p r z e c iw ia s i ę C. C e c c h e l l i , k tó r y w sk a z u je , że we d łu g apokryfu Z b a w ic ie l z a b ie r a d u szę M a r ii, n a to m ia st j e j c i a ł o u n oszą na chmurze a n i o ł o w i e ^ .
Można chyba jednak wysunąć s u g e s t i ę , że sc e n a na sarkofagu z S a ra g o ssy j e s t pewnego r o d za ju u o g ó ln ie n ie m , skrótem myślowym przełożonym na ję z y k ik o n o g r a f i i , k tó r y zastosow an o c h o c ia ż b y ze w zględu na s z c z u p ło ś ć m ie j s c a . Dokładna i l u s t r a c j a t e k s t u apokry f ic z n e g o wymagałaby uk azan ia p o s t a c i Z b a w ic ie la wśród zastępów a n ie l s k ic h , a r ch an iołów oraz w s z y s tk ic h A postołów , co p r a k ty c z n ie n ie by ł o m ożliw e na d ł u g i e j , w ą sk ie j p ła s z c z y ź n ie ś c ia n y sa rk o fa g u i z o s t a ł o sy m b o lic z n ie z a s tą p io n e p r z e z Manus D e i. Ponadto w tym o k r e sie , k ie d y sz tu k a c h r z e ś c ij a ń s k a d o p ie r o z a c z y n a ła tw orzyć swą ikonogra
f i ę , n ie b y ło aż tak rozbudowanych p r z e d s ta w ie ń . P r z e c iw n ie , były one z zasady n i e w i e l k i e , sk r ó to w e , sch em atyczn e, zarysow ane paroma p o sta c ia m i i n ie lic z n y m i r e k w iz y ta m i.
Pewnego r o d z a ju a n a lo g ię do t e j sc e n y może sta n o w ić zn ajd u ją cy s i ę w Muzeum Arcybiskupim w Rawennie V -w ieczny r e lik w ia r z św.
Ju-6 G. 8 o v in i, I s a r c o f a g i p a l e o c r i s t i a n i . D eterm in azion e d e l l a l o ro c r o n o lo g ia m ediante l ' a n a l i s i d e i r i t r a t t i , C it t a d e l V a tic a - no 1949, 5 9 -6 3 , 2 2 8 -2 2 9 .
7 H. L e c le r c ą , A ssom ption, DACL I 1907, 2 9 9 0 -2 9 9 4 .
8 J .R . M elid a, La e s c u lt u r a h is p a n o - c r is t ia n a de l o s p rim eros s i - g lo s de l a Era in A rte Espanol a n tig u o , Madrid 1908, i 8 .
9 P or. Opis Z a ś n ię c ia P r z e n a jś w ię ts z e j Matki Boga św. Jana T e o lo ga 3 5 ,4 7 ; Opowieść Jana T eologa o u ś n ię c iu św. B ogurodzicy 4 4 ,4 9 . Apokryfy Nowego Testam entu, I , c z . 2 , 5 6 1 ,5 6 4 i 5 7 i ,5 7 2 .
l i t t y i Q u ir ic u s a H / r e l i e f w k o ś c i s ł o n i o w e j / . D ekoracja na j e d nym z d łu ż sz y c h boków p r o sto k ą tn e g o r e lik w ia r z a p r z e d sta w ia Wnie b o w stą p ie n ie / i l . 2 / . Nad p o s t a c ią C h rystu sa w idoczna j e s t wysuwająca s i ę z n ie b io s d ło ń , k tó r a ujmuje je g o u n ie s io n ą r ę k ę . Z astosow an ie te g o r o d za ju motywu wobec p o s t a c i C h rystu sa wskazywałoby na w yjątk o wą godnośó osob y, k tó r e j d otyk a Hanus D e i. Można w ię c p r z y p u sz c z a ć , że i p o s ta ć k o b ie c a na sa rk o fa g u z S a ra g o ssy j e s t osobą s z c z e g ó ln ie eksponowaną. Ten f a k t , a ta k ż e pewne r y sy n aw iązu jące do t e k s t u a p o - k r y fic z n e g o - ob ecn ość P io t r a i Pawła , u s z c z ę ś liw io n e o b lic z e ko b i e t y 3 - p o zw a la ją p r z y p u sz c z a ć , że j e s t t o p o s ta ć Matki Bożej w c h w ili W n ieb ow zięcia.
Pewne ś w ia t ło na in t e r p r e t a c j ę wyżej omówionej scen y r z u ca bogato ilu str o w a n y k od ek s, z a w ie r a ją c y t e k s t y E w a n g e lii w p r z e k ła d z ie Rabulasa^ /F lo r e n c j a , B ib lio t e k a św. W awrzyńca/. Z o s ta ł on na p isa n y w 586 r . w m onastyrze św. Jana z Zagby w M ezopotam ii. Na k a r c i e 13v z n a jd u je s i ę c a ło s tr o n ic o w e p r z e d s ta w ie n ie , k tó r e K. W e itz - mann in t e r p r e t u j e ja k o W n ieb ow stąp ien ie / i l . 3 / .
U d o łu , pośrodku s c e n y , s t o i f r o n t a l n i e M aria w p o z ie o r a n tk i, z nimbem wokół g ło w y . Po bokach w idoczne s ą p o s t a c ie dwóch A rch an io łó w , w skazujących dwóm grupom zad ziw ion ych A postołów sc e n ę r o z g r y w ającą s i ę pow yżej. W górze u n o si s i ę - o to c z o n a a n io ła m i n iosącym i korony - p o sta ć C h rystu sa u j ę t a w m andorlę, pod k tó r ą z n a jd u ją s i ę dwa r o z p ię t e sk r z y d ła z symbolami c z te r e c h E w a n g elistó w . Nad każdym skrzydłem um ieszczone s ą po dwa o g n is t e k o ła . N atom iast u d o łu , pośrodku te g o w yob rażen ia, w idoczna j e s t d ło ń w y c ią g n ię ta w prost nad
11 F.W. Deichmann, Ravenna. H aupstadt d es Sp H tan tik en A bendlandes. I . G esc h ic h te und Monumente, Wiesbaden 1969, 2 8 1 , i l . 1 2 3 . P or. t e ż sc e n ę W n ieb ow stąp ien ia na k a r o liń s k ie j opraw ie k s ią ż k o w e j, r z e ź b io n e j w k o ś c i sło n io w e j /IX -X w ., M arburg/, g d z ie C hrystus j e s t n ie ja k o wciągany do n ie b a p rzez Manus D e i. G. B e r e f e l t , A Study on th e Winged A n g el, U ppsala 1968, i l . 6 6 .
12 Opowieść Jana T eologa o u ś n ię c iu ś w ię t e j B ogurodzicy XLV, Apo k r y fy Nowego T estam entu, I , c z . 2 , 571.
13 J .w ., 5 6 1 , 5 7 i .
14 R abula, bp E dessy w S y r i i od 412 r . , p r z y p u s z c z a ln ie p rzetłu m a c z y ł na ję z y k s y r y j s k i Nowy T estam en t, SWP 3 4 4 .
i5 K. Weitzmann, Late A ntiąue and E arly C h r is tia n Book I llu m ln a - t i o n , London 1977, 101. P o r . ta k ż e : C. C e c c h e l l i , G. F u r la n i, M. S a lm i, The Rabbula G ospels / f a s c i m i l e / . O lten and Lausanne
1959; J . L eroy, Les M an u scrits S y r ia ą u e s a P e in t u r e s , P a r is 1964, 139 f f ; K. Weitzmann, Loca S a n c ta and th e R e p r e s e n ta tio n a l A rts
414
głow ą M a r ii. Według K. Weitzmanna n ie j e s t t o i l u s t r a c j a te k stó w zaw artych w k o d e k s ie , le c z p r z e d s ta w ie n ie wybrane z p r z y czy n dogma ty c z n y c h . Taka rozbudowana w e r sja W n ieb ow stąp ien ia byłaby g l o r y f i k a c ją dogmatu o Podwójnej N aturze C h rystu sa i m ogła być pom yślana d la k o ś c i o ł a na Górze O liw n e j, z a ś obramowanie wokół i l u s t r a c j i mo że su gerow ać, że j e j pierwowzorem b y ła m ozaika.
U znanie t e j sc e n y z a W n ieb ow stąp ien ie spowodowane b y ło zape wne fak tem , że w s z y s tk ie p o s t a c i e / z w yjątkiem M arii p a tr z ą c e j w prost na w id z a / s ą sk ierow an e ku C hrystusow i oraz — a może przede w szystk im - r o z c ią g a ją c y m s i ę w t l e górzystym krajobrazem .
Jednakże można tu zauważyć n ie z w y k łą zgod n ość t e j i l u s t r a c j i z te k ste m Z a ś n ię c ia NMP — p o s ta ć m odlącej s i ę M a r ii, C hrystus scho d zący w c h w a le , o to c z o n y a n io ła m i, ob ecn ość dwóch arch an iołów , któ r z y z n a jd o w a li s i ę z M arią w kom nacie p rzed w ejściem C hrystusa, a ta k ż e ob ecn ość A p o sto łó w . Co w ię c e j , w yd arzen ia w t e k ś c i e apokryfi cznym r o z g r y w a ją s i ę n ie t y lk o w kom nacie, a le t e ż c z ę śc io w o na ze w n ą tr z , g d z ie M aria w y ch o d zi, by s i ę m od lić^ " . J e j poza, wzrok sk ie rowany p rzed s i e b i e , r ę c e r o z ło ż o n e w modlitewnym g e ś c i e , spokój i s t a t y c z n o ś ć wobec ruchu i gw ałtow nej g e s t y k u la c j i p o z o sta ły c h pos t a c i - su g e r u ją n ie w zru szo n ą pewność Matki B ożej o cze k u ją c e j przy b y c ia swego B o sk ie g o Syna, k tó r y o b i e c a ł , że sam p r z y jd z ie po je j
. 17
d u sz ę .
W sz y stk ie t e f a k t y , a ponajito Manus D ei nad głow ą M arii, a nie C h r y stu sa , p o z w a la ją p r z y p u sz c z a ć , że i l u s t r a c j a 13v w k o d ek sie Ra- b u la s a uk azu je s c e n ę W n ieb ow zięcia M a r ii, a n ie W niebow stąpienia C h rystusa^ .
16 Opis Z a ś n ię c ia P r z e n a j ś w ię t s z e j Matki Boga. 3 4 , Apokryfy Nowego T estam entu, I , c z . 2 , 5 6 1 .
17 Opis Z a ś n ię c ia P r z e n a j ś w ię t s z e j M atki Boga 3 2 -3 3 , Opowieść Jana T eo lo g a o u ś n ię c lu ś w ię t e j B ogurodzicy 3 8 -3 9 , Apokryfy Nowego T estam entu, I , c z . 2 , 5 6 0 -5 6 1 , 5 7 0 .
18 P rzeciw temu p r z y p u sz c z e n iu przemawia k o le j n o ś ć k a r t w k od ek sie n a stęp n a i l u s t r a c j a uk azu je Z e s ła n ie Ducha Ś w ię te g o /c h o c ia ż , ja k p od aje K. Weitzmann, j e s t ona p ó ź n ie j s z a . L ate A n tiąu e and E arly C h r is tia n Book I llu m in a t io n , 1 0 5 /.
W c z e ó n ie js z y o p ó ł t o r a w iek u r e l i e f na s a r k o f a g u z S a r a g o s s y w y d a je s i ę b yć p ierw ow zorem t e g o p r z e d s t a w i e n i a , j e g o s k r ó to w ą , o g r a n ic z o n ą do n a j w a ż n ie j s z y c h o só b w e r s j ą , g d z i e w s z y s t k i e p o s t a c i e 1 e le m e n ty n a d p rz y ro d zo n e z o s t a ł y z a s t ą p i o n e p r z e z Hanus D e l .
Ewa T a ta r -P r ó c h n ia k
THE EARLIEST SUPPOSED SCENE OF ASSUMPTION OF YIRGIN MARY The a r t i c l e c o n c e r n s t h e s a r c o p h a g u s from b a s i l i c a o f 18 M artyrs i n S a r a g o s s a /b e g i n n l n g o f t h e 4 t h c e n t u r y / . The c e n t r a l s c e n e o f t h i s monument p r e s e n t s tw o m ałe f i g u r e s and a woman s t a n - d in g b etw e en them w it h h e r r i g h t hand h e ld up by Manus D e l . P r e s u - m ably i t i s t h e f i r s t exam ple o f A ssu m p tio n i n E a r ly C h r i s t i a n a r t
The a u th o r t r e a t s a l s o o f a n o th e r monument - t h e l l l u s t r a - t i o n i 3 v / A s c e n s i o n / from t h e i l l u m i n a t e d R a b u la Codex i n F lo r t n c e and t r i e s t o p ro v e i t r a t h e r t o be a s c e n e o f A ssu m p tio n , n o t As c e n s i o n .
