Biograficzne spojrzenie na życie Bronisława Piłsudskiego oraz jego badania etnograficzne na Sachalinie

Wydawnictwo­Uniwersytetu­Wrocławskiego

A

k

Katolicki­Uniwersytet­lubelski­jana­Pawła­ii

Biograficzne­spojrzenie­

na­życie­Bronisława­Piłsudskiego­

oraz­jego­badania­etnograficzne­na­Sachalinie

W­refleksji­nad­kulturą,­nauką,­polityką­czy­gospodarką­powszechna­jest­

praktyka­ poświęcania­ im­ nieraz­ tak­ zwanych­ znaków­ pamięci.­ częstokroć­

przybierają­ one­ różne­ formy:­ książki,­ pomniki,­ filmy,­ nazwy­ ulic,­ tablice­

pamiątkowe,­medale,­znaczki­pocztowe,­nawet­monety­czy­banknoty­itd.­Od­

lat­należą­one­do­wyraźnych­elementów­otaczającej­nas­rzeczywistości,­mimo­

że­pozornie­nie­zwracamy­na­nie­uwagi.­Nie­znaczy­to­jednak,­że­są­one­nam­

obojętne­—­przy­różnych­okazjach­budzą­w­nas­zaciekawienie­oraz­określo- ne­refleksje­i­emocje.­Można­dyskutować,­czy­i­jaką­rolę­odgrywają­te­znaki­

w­trwaniu­i­upowszechnianiu­pewnych­elementów­naszej­historii,­biografii,­

miejsc­oraz­wydarzeń.­Każdy­ma­własną­wizję­postrzegania­i­znaczenia­tego­

zjawiska.­Stwierdzić­jednak­należy,­że­znaki­te­są­w­jakimś­stopniu­depozyta- riuszem­pamięci­społecznej­i­powszechniejszej­jej­czytelności­w­refleksji­nad­

historią,­danych­miejsc,­krajów,­wydarzeń­czy­ludzi.

jest­ wiele­ form­ dokumentowania­ wkładu­ Polaków­ w­ różne­ dziedziny­

naszej­historiografii,­nauki,­techniki­i­kultury­oraz­postrzegania­go,­zapa- miętywania­i­rozpoznawania.­Koresponduje­to­z­różnymi­wątkami­polskie- go­ dziedzictwa­ i­ w­ zależności­ od­ jego­ przedstawiania­ przyciąga­ uwagę­

odbiorcy.­Mówiąc­dobitniej,­idea­ta­daje­się­wyraźnie­odczytać­jako­tekst­

kultury­ i­ niesie­ z­ sobą­ ważny­ sygnał­ o­ znaczących­ postaciach­ polityki,­

literatury,­nauki­itd.,­często­nieraz­zapomnianych.­Bywa,­że­dopiero­film,­

książka­czy­jakaś­inna­forma­wizualnego­przekazu­dotycząca­danej­postaci­

ożywia­ją,­czyni­popularną,­bardziej­znaną­lub­wręcz­skłania­do­poznania­

jej­biografii.­

Do­ postaci­ takich­ należy­ bez­ wątpienia­ starszy­ brat­ Marszałka­ józefa­

Piłsudskiego­Bronisław,­który­urodził­się­21­października­1866­r.­w­Zułowie­

na­litwie.­W­księdze­metrykalnej­rzymskokatolickiego­kościoła­w­Sorokpolu­

za­roku­1866­na­stronie­580­pod­numerem­53­zapisany­jest­następujący­akt­

urodzenia­i­chrztu.­czytamy­w­nim:

Roku­tysiąc­osiemset­sześćdziesiątego­szóstego­dnia­szesnastego­listopada­w­Sorokopol- skim­ Rzymsko-Katolickim­ Kościele­ ochrzczono­ niemowlę­ imieniem­ Bronisław­ Piotr­ przez­

Księdza­tomasz­Wolińskiego­Proboszcza­tegoż­kościoła­z­dopełnieniem­wszystkich­obrzędów­

Sakramentu.­Szlachetnych­józefa­i­Marji­urodzonej­Billewiczówny­Piłsudskich­ślubnych­mał- żonków­syna­urodzonego­tegoż­roku­dnia­21­października­w­maj.[ątku]­Zułowie­Sorkopolskiej­

parafji.­Do­chrztu­trzymali­Szlachetni:­Antoni­Rozsochacki­z­teodorą­Piłsudską¹.

Dom­rodzinny­w­Zułowie,­lata­szkolne,­dominująca­rola­matki­w­wycho- waniu­dzieci,­to­fakty­potocznie­znane­z­życiorysu­B.­Piłsudskiego.­Wielekroć­

pisano­ o­ nich­ w­ monografiach­ biograficznych­ poświęconych­ Marszałkowi­

józefowi­Piłsudskiemu!­Przypomnijmy­jednak,­że­zułowski­dwór­był­skrom- ny,­acz­wyśmienity,­mający­

wewnątrz­dwanaście­obszernych­pokoi,­portrety­przodków­na­ścianach;­dokoła­dworu­blok­

zabudowań­folwarcznych­i­przemysłowych;­przed­oszklonym­gankiem­—­wielki­gazon,­za­

nim­—­brama­wjazdowa­z­herbowymi­tarczami;­na­lewo­od­gazonu­—­sady­owocowe­i­ogro- dy,­nie­szeroka,­lecz­wartka­i­głęboka­Mera­otaczała­dwór­malowniczym­półkolem;­z­wpa- dającej­do­niej­dwóch­strumyków­—­Paprotki­i­Zułówki­—­pierwszy­tworzył­duży­i­głęboki­

staw­z­wysmukłymi­topolami­nad­brzegiem;­wzdłuż­Mery­ciągnął­się­drugi­sad­i­piękna­aleja­

świerkowa,­poza­tym­łączyły­dwór­z­rzeką­szeregi­starych­lip;­malowniczym­zakątkiem­był­

pagórek­zadrzewiony,­tuż­nad­rzeką.­Zaraz­za­folwarkiem­ciągnęły­się­lasy,­w­głębi­tworzące­

już­raczej­puszczę;­w­lesie­tym,­w­odległości­paru­kilometrów­od­dworu,­chowało­się­duże­

jezioro­Piorun².

W­ tej­ wiejskiej­ otchłani­ okolonego­ zielenią­ domu­ toczyło­ się­ życie­ jego­

mieszkańców­przerywane­od­czasu­do­czasu­zaskakującymi­niepowodzeniami­

„Pana­dworu”,­który­ciągle­eksperymentował­na­niwie­gospodarczej,­zubożając­

z­każdym­rokiem­stan­dworskich­zasobów.­Z­opinii­józefa­Piłsudskiego­wyra- żonej­po­latach­wynika,­że­jego­ojciec­był­„wspaniałym­agronomem,­ale­taki­

ogromny­majątek,­jak­Zułów,­przy­końcu­jego­życia­wyglądał,­jak­Smorgonie­

po­rozstrzelaniu­—­był­na­dziedzińcu­las­słupów­kamiennych,­ale­nie­wiadomo­

po­co.­Bóg­wie­czego­on­tam­nie­narobił,­bo­nie­był­administratorem”³.­Mimo­

tego­ eksperymentowania­ zubożającego­ stan­ dworskiej­ kasy­ nadał­ panowały­

w­ nim­ dostatek­ i­ dbałość­ o­ należyte­ wychowanie­ przyswajające­ dzieciom­

ważne­w­przyszłym­życiu­zasady­postępowania.­Wspaniały­pedagog,­wycho- wawca­niezwykłych­postaci,­jakim­był­dom­rodzinny,­zdał­egzamin­na­piątkę,­

w­ myśl­ Mickiewiczowskich­ słów:­ „Pomni­ na­ przysięgę­ swoją/­ i­ w­ każdej­

chwili­żywota/­Niechaj­mu­na­myśli­stoją/­Ojczyzna,­Nauka,­cnota”.

W­ domowym­ wychowaniu,­ pilnie­ acz­ dyskretnie­ kształtowanym­ przez­

matkę,­było­wiele­z­prawdziwej­patriotycznej­lekcji.­Wiemy­bowiem,­że­to­

dzięki­troskliwej­opiece­rodziców,­a­przede­wszystkim­matki,­zapoznawano­

1­ Odpis­z­księgi­w­posiadaniu­autora­artykułu.

2­ W.­Pobóg-Malinowski,­Józef Piłsudski 1867–1914,­londyn­(bez­roku­wydania),­s.­19.

3­F.­Sławoj-Składkowski,­Strzępy meldunków,­Warszawa­1936,­s.­300.

dzieci­z­zakazaną­wówczas­literaturą­polską,­guwernantka­zaś­uczyła­je­języ- ka­francuskiego­i­niemieckiego.­Zawsze­w­trakcie­nauki­obecne­były­ulubio- ne­ wiersze­ matki,­ autorstwa­ Zygmunta­ Krasińskiego,­Adama­ Mickiewicza­

czy­ juliusza­ Słowackiego.­ tak­ więc­ wyglądało­ dzieciństwo­ Bronisia,­ jak­

go­nazywano­w­domu.­Z­całą­pewnością­było­ono­szczęśliwe,­przepełnione­

wpajaniem­ zasad­ moralnych,­ patriotyzmu,­ czyli­ umiłowania­ spraw­ ojczy- stych.­ Nieobca­ mu­ też­ zapewne­ była­ narodowa­ tragedia­ związana­ z­ upad- kiem­powstania­styczniowego.­Nadal­szalał­okrutny­terror­zaborcy,­choć­od­

powstania­upłynęło­już­parę­lat.­Konfiskowano­majątki­za­działalność­patrio- tyczną.­Syberyjski­szlak­wchłaniał­coraz­to­nowe­pokolenia­niepokornych.­

Z­pewnością­rezonowało­to­głośno­w­rodzinie­Piłsudskich,­albowiem­z­okolic­

bliższych­i­dalszych,­z­dworów­i­zamków,­a­nawet­z­nędznych­chłopskich­

chat­szli­chłopcy­do­powstania,­a­potem­na­Sybir.­Zjawisko­to­było­powszech- ne,­wszakże­„Ojczyzna­była­w­potrzebie”!­Nie­było­wtedy­zakątka­polskiej­

ziemi,­który­by­nie­znał­słowa­Sybir­i­jego­ciernistego­szlaku!

Mimo­tych­tragicznych­doświadczeń­narodowych­dzieci­Piłsudskich­wyra- stały­w­atmosferze­dworskiego­spokoju,­który­nagle­skończył­się.­W­lipcu­

1874­r.­pożar­strawił­dwór­wraz­z­zabudowaniami­gospodarczymi.­Rodzina­

Piłsudskich­ przeniosła­ się­ do­ Wilna.­ Bronisław­ miał­ wówczas­ niespełna­

osiem­lat.­We­wrześniu­1877­r.­wraz­z­józefem­rozpoczął­naukę­w­gimna- zjum.­ lekcje­ odbywały­ się­ w­ języku­ rosyjskim,­ a­ za­ mówienie­ po­ polsku­

groziła­uczniom­kara.­Ponadto­podczas­świąt­zmuszano­uczniów,­by­chodzili­

na­ nabożeństwa­ do­ cerkwi­ i­ tam­ modlili­ się­ za­ cara.­ Budziło­ to­ naturalny­

sprzeciw­ uczniów­ i­ niejeden­ z­ nich­ srogo­ odpokutował­ ociąganie­ się­ od­

tego­obowiązku.­W­prowadzonym­przez­Bronisława­dzienniku­z­tamtych­lat­

zachowała­się­taka­oto­informacja:

trzeba­było­dziś­wstać­wcześnie­i­iść­po­9-tej­do­gimnazjum­skąd­poprowadzili­nas­do­cer- kwi.­Nasza­klasa­i­5-ta­stały­na­schodach.­Widzieliśmy­więc­całą­cerkiew.­Karpiński­ciągle­latał­

i­sam­już­zapisywał­uczniów.­My­rozmawialiśmy­cały­czas.­Zasunęliśmy­się­za­piec­tak,­że­nikt­

nie­mógł­nas­widzieć.­ja,­Szwengrub,­Niewiadomski­i­Mikulski.­Karpiński­kazał­wszystkim­

gimnazjalistom­całować­krzyż.­całować­musieli­prawie­wszyscy,­bo­Kuropatka,­Arszyn­i­Kol- ner­stali­ze­wszystkich­stron.­jednakże­wielu­odchodziło­nie­całując.­Ziuk­i­Busz­nie­całowali.­

gałgani,­nawet­już­do­tego­przymuszają.­Orusienie­u­nich­weszło­w­modę­i­wszyscy­z zapałem wypełniają­swoje­zadanie­barbarzyńskie­i­zarazem­ostatecznie­głupie.­Np.­pop­Sokołow,­gim- nazjalny­nauczyciel­religii­ich,­napisał­książkę,­którą­Moskale­nazywają­arcydziełem,­o­tym,­

że­Obraz­Najświętszej­Panny­Marii­Ostrobramskiej­musi­należeć­do­prawosławnych.­Narodzie­

mongolsko-moskiewski!­Mało­takim­działaniem­wskórasz,­a­oburzysz­przeciwko­sobie­cały­

naród.­Przyjdzie­jednakże­czas,­gdy­ty­inaczej­śpiewać­będziesz⁴.

4­ Dziennik­Bronisława­z­lat­szkolnych­1882–1885­jest­w­posiadaniu­instytutu­józefa­Pił- sudskiego­w­Nowym­jorku,­z­niego­też­pochodzą­zamieszczone­tu­cytaty.­Kserograficzną­kopię­

tego­dziennika­otrzymałem­przed­laty­od­dyrektora­instytutu­prof.­dra­janusza­ciska­oraz­zgodę­

na­posługiwanie­się­nim­w­pracach­poświęconych­Bronisławowi­Piłsudskiemu,­za­co­raz­jesz- cze­serdecznie­dziękuję.

W­innym­znowu­miejscu,­pod­datą­10­lutego­1883­r.,­gimnazjalista­Bro- nisław­zapisał:­

Focht­dziś­przypominał,­by­mówić­po­rusku.­Zaczęliśmy­u­niego­rozpytywać­o­różnych­

detalach­i­na­koniec­zapytał­ktoś,­czemu­nie­pozwalają­po­polsku­mówić?­On­skoczył­jak­opa- rzony­i­krzyczał:­„Wy­żriotie­russkij­chleb,­polzujeties′­wsiemi­prawami­russkogo­grażdanina­

i­nie­chotitie­goworit′­po­rusku”.­Ma­się­rozumieć,­że­można­było­dobrze­mu­odpowiedzieć,­ale­

to­byłoby­bardzo­niebezpieczne.­Więc­poprzestaliśmy­na­tym,­że­po­wyjściu­rozprawialiśmy­

bardzo­gorąco,­nie­zważając­na­ruskich.­

totalna­rusyfikacja­i­niszczenie­wszystkiego,­co­polskie,­łącznie­ze­wspo- mnianym­ zawłaszczeniem­ obrazu­ Matki­ Boskiej­ Ostrobramskiej­ budziło­

naturalny­sprzeciw­niepokornych­gimnazjalistów.­tak­więc­bracia­Bronisław­

i­Ziuk­uczęszczający­do­tego­samego­gimnazjum­wchłonięci­zostali­w­krąg­

patriotycznego­oporu­i­rozpoczęli­tajną­działalność­samokształceniową,­ukie- runkowaną­na­zachowanie­polskości­i­walkę­z­wynarodowieniem­oraz­prze- śladowaniem­ polskiej­ kultury.­ W­ 1882­ r.­ obaj­ niepokorni­ bracia­ Piłsudcy­

zorganizowali­samokształceniowe­kółko­„Spójnia”.­jego­członkowie­spoty- kali­się­w­konspiracji­i­czytali­zakazaną­literaturę­polską,­dzieła­filozofów­

i­myślicieli.­Z­każdym­miesiącem­organizacja­krzepła­i­aktywizowała­swoją­

działalność.­Duszą­całego­przedsięwzięcia­był­Bronisław,­który­miał­szerokie­

kontakty­ wśród­ młodzieży­ wileńskiej­ różnej­ narodowości.­ Podczas­ jedne- go­ z­ zebrań,­ które­ po­ wielu­ latach­ Bronisław­ opisał­ swojemu­ znajomemu­

Wacławowi­Sieroszewskiemu,­doszło­do­burzliwej­dyskusji­wokół­pytania:­

Kim­jesteśmy,­Polakami­czy­litwinami?­Ustalenie­tego­rodowodu­zakończyło­się­wówczas­

przyjęciem­rezolucji,­w­której­zdecydowano,­iż­jesteśmy­litewskimi­Polakami,­i­że­zadaniem­

naszym­jest­podtrzymywać­w­tym­kraju­polskość,­bez­szkody­i­ucisku­innych­narodowości­

słabszych,­których­powinniśmy­być­opiekunami⁵.­

Owa­ opiekuńczość­ nad­ słabszymi­ narodowościami­ ujawniła­ się­

u­ Bronisława­ ze­ szczególną­ siłą­ podczas­ jego­ wieloletniego­ zesłańczego­

pobytu­na­Sachalinie­i­w­innych­rejonach­Dalekiego­Wschodu.­tam­bowiem­

stał­ się­ orędownikiem­ spraw­ tubylczej­ ludności,­ zakładał­ dla­ niej­ szkoły,­

nauczał­ uprawy­ roli,­ popularyzował­ zasady­ higieny­ i­ przyjaznego­ współ- życia.­jeszcze­na­wileńskim­gruncie­dał­próbkę­swoich­umiejętności­w­tym­

zakresie.­Założył­bowiem­wspólnie­z­józefem­pewien­rodzaj­szkółki­języka­

polskiego­ dla­ wileńskich­ rzemieślników,­ tak­ by­ mogli­ oni­ zapoznawać­ się­

z­ literaturą­ polską.­ Sam­ natomiast­z­ zapałem­uczył­ się­ języka­ litewskiego.­

Wpływy­ „Spójni”­ rozciągały­ się­ na­ coraz­ nowsze­ środowiska.­ Studiujący­

w­Sankt­Petersburgu­Polacy,­kiedy­tylko­przyjeżdżali­do­Wilna,­wspomagali­

organizację­ zagranicznymi­ wydawnictwami,­ które­ czytane­ w­ różnych­ krę- gach­tworzyły­swoisty­latający­uniwersytet.

5­ M.­Budny, Bronisław Piłsudski. (Życie i twórczość),­„Niepodległość”­1988,­5.21,­s.­184.

Obowiązki­te­pochłaniały­wiele­czasu,­lecz­Bronisław­umiejętnie­godził­

je­z­nauką­w­szkole,­koleżeństwem­i­życiem­domowym.­Matka,­która­była­

powierniczką­jego­spraw,­nauczycielem­patriotyzmu­i­głębokich­zasad­moral- nych,­ zaczęła­ coraz­ bardziej­ podupadać­ na­ zdrowiu.­ często­ czynił­ różne­

zapiski­o­tym­w­swoim­dzienniku­i­pod­datą­5­listopada­1883­r.,­gdy­dowie- dział­się,­że­stan­jej­zdrowia­nieco­poprawił­się­po­przebytej­operacji,­napisał­

„Daj­Boże,­bo­wszak­już­więcej­roku­mama­choruje”.­Niespełna­rok­później,­

2­ września­ 1884­ r.,­ ukochana­ matka­ zmarła.­ śmierć­ ta­ zbiegła­ się­ jeszcze­

z­jednym­przykrym­wydarzeniem­w­życiu­Bronisława.­Ochrana­carska­zanie- pokojona­patriotyczną­atmosferą­zebrań­uczniowskiej­organizacji­„Spójnia”,­

śledząc­pilnie­jej­rozwój­i­patriotyczny­wpływ­na­młodzież,­nakazała­zaprze- stania­jej­działalności.­Bronisława­relegowano­ze­szkoły.­W­sierpniu­1885­r.­

wyjechał­on­do­Petersburga,­gdzie­zdał­maturę.­Wyjeżdżał­tam­z­mieszanymi­

uczuciami,­co­wyraził­stosownym­zapisem­w­swoim­szkolnym­pamiętniku,­

gdzie­pod­datą­3­sierpnia­1885­r.­napisał:

czasami,­jak­pomyślę,­że­rzucam­całą­tę­klikę­podłych­ludzi,­więc­aż­lżej­mi­się­robi­i­tyl- ko­myślę­o­wyjeździe.­Ale­z­drugiej­strony,­gdy­przyjdą­mi­na­myśl­wszyscy­ci,­którzy­tyle­

stracą­przez­mój­wyjazd,­to­nie­bardzo­mi­się­chce­wyjechać.­A­że­stracą,­to­nie­ma­żadnej­

wątpliwości.­Nie­jest­to­moją­zarozumiałością,­bo­wszyscy­mi­to­mówią.­W­domu­u­nas­stracą­

tego,­któren­zajmował­się­prawie­wszystkimi,­a­którego­strata­tym­będzie­większa,­iż­nie­ma­

komu­go­zamienić.­Koledzy­szkolni­i­drudzy­stracą­we­mnie­dobrego­kolegę­i­takiego,­który­

jednakże­nie­był­nieznaczną­między­nimi­jednostką.­Krewni­i­znajomi,­z­którymi­miałem­sto- sunki,­i­którzy­mię­lubili,­a­trzeba­przyznać­się,­że­lubili­prawie­wszyscy,­będą­żałowali­mię,­

ponieważ­zawsze,­o­ile­mogłem­i­na­ile­oni­potrzebowali,­starałem­się­im­dopomóc­i­przysłużyć­

się.­Wiem­sam,­że­wolałbym­z­wielu­względów­tutaj­skończyć,­ale­co­robić,­nie­mogę­rokiem­

straconym­ryzykować.­Wszystkiego­mi­żal,­tym­bardziej­że­przez­ten­rok­na­pewno­jeszcze­

wiele­bym­zrobił⁶.

Do­Sankt­Petersburga­przybył­Bronisław­19­sierpnia­1885­r.­Mając­listy­

polecające­do­różnych­osób,­zatrzymał­się­u­nich­i­przystąpił­do­załatwiania­

formalności­z­przyjęciem­do­gimnazjum,­znalezienia­stałej­kwatery­i­pozna- wania­miasta.­„Petersburg­zadziwił­mnie­swoim­ogromem.­Po­obiedzie­cho- dziłem­i­jeździłem­na­konkach­[na­łyżwach­—­A.K.]­z­Zygmusiem;­on­mi­

pokazywał­i­uczył­chodzić­po­mieście”.­W­dniu­1­września­1885­r.­rozpoczął­

naukę­w­piątym­gimnazjum,­a­pod­koniec­tego­miesiąca,­pod­datą­28­wrze- śnia,­zapisał,­iż­zdobył­już­

dobrą­opinię­u­nauczycieli,­z­fizyki­i­kosmografii­będę­musiał­tylko­odpowiadać­w­tym­tygo- dniu.­Powinno­mi­koniecznie­się­udać,­będę­się­uczył.­Pracą,­można­powiedzieć,­dokazałem­

tego­wszystkiego,­pracą­pójdę­dalej,­dlatego­mówię­pracą­przednią­tylko­zdobyłem­tę­nie­wiel- ką­a­stosunkowo­z­mymi­teraźniejszymi­kolegami­nie­małą­wiedzę.­Nauczyciel­matematyki­

tutaj­Polak­Zakrzewski­proteguje­mię­widocznie:­dobrze­bardzo­robi⁷.

6­ Wyjątek­z­dziennika­z­lat­szkolnych­B.­Piłsudskiego.

7 Ibidem.

Petersburg,­miasto­nad­Newą,­Paryż­północy,­jak­często­mówiono­wów- czas­o­nim,­urzekło­Bronisława.­Rok­po­przybyciu­tam­zdał­maturę­i­wstąpił­

na­Wydział­Prawa­miejscowego­uniwersytetu.­Nie­wiadomo,­jak­potoczyły- by­się­dalsze­losy­Bronisława,­gdyby­nie­splot­różnych­okoliczności,­które­

łączyły­się­z­planowanym­zamachem­na­cara­Aleksandra­iii.­Pojawiające­się­

w­różnych­publikacjach­informacje­jakoby­B.­Piłsudski­został­przypadkowo­

zamieszany­ w­ te­ wydarzenia,­ należy­ zdecydowanie­ odrzucić.­ Konspiracja­

bowiem­ ma­ to­ do­ siebie,­ że­ nie­ wtajemnicza­ się­ w­ nią­ ludzi­ niepewnych,­

słabych­psychicznie­i­innych­wszelkich­nieudaczników.­Wiemy­już­z­wileń- skiego­okresu­jego­życia,­że­z­dezaprobatą­wyrażał­się­o­rusyfikacji­polskiej­

kultury­i­prześladowaniach­działaczy­niepodległościowych.­Sam­zresztą­za­

działalność­w­„Spójni”­został­relegowany­z­gimnazjum­i­szukać­musiał­inne- go­środowiska,­by­zdać­maturę­i­kształcić­się­dalej.­już­po­przybyciu­do­Sankt­

Petersburga­spotkał­się­z­dawnymi­znajomymi­z­Wilna,­którzy­tu­studiowali.­

lata­70.­XiX­stulecia­w­Rosji­carskiej­to­okres­uaktywnienia­się­nastrojów­

rewolucyjnych,­ inspirowanych­ przez­ tak­ zwany­ ruch­ narodnicki,­ będący­

emanacją­programu­politycznego­Narodnej­Woli.­Kulminacyjnym­wydarze- niem­w­dziejach­tego­ruchu­był­skuteczny­zamach­na­cara­Aleksandra­ii.­

Zginął­ on­ w­ marcu­ 1881­ r.­ od­ bomby­ rzuconej­ przez­ Polaka­ Aleksandra­

Hryniewieckiego.­Wkrótce­po­tym­wydarzeniu­powstała­w­Petersburgu­tak­

zwana­ frakcja­ terrorystyczna­ Narodnej­Woli,­ stawiająca­ sobie­ za­ cel­ przy- gotowanie­ zamachu­ na­ cara­ Aleksandra­ iii,­ uznając­ terroryzm­ za­ jedynie­

skuteczną­formę­walki­politycznej,­z­carobójstwem­włącznie!­głównym­orga- nizatorem­ tego­ spisku­ był­Aleksander­ Uljanow,­ starszy­ brat­ Włodzimierza­

lenina,­wówczas­student­uniwersytetu­w­Petersburgu,­na­którym­studiował­

także­ B.­ Piłsudski.­ W­ 1886­ r.­ dzięki­ znajomości­ z­ wilnianinem­ józefem­

łukaszewiczem,­ wówczas­ studentem­ petersburskiego­ uniwersytetu,­ wszedł­

Bronisław­Piłsudski­w­krąg­przyszłych­zamachowców­na­cara­Aleksandra­iii.­

cios­zadany­władzy,­jakim­była­śmierć­cara­Aleksandra­ii,­pchał­człon- ków­ tej­ organizacji­ ku­ nowym­ działaniom.­ Zaplanowali­ zamach­ na­ cara­

Aleksandra­ iii.­ Miano­ tego­ dokonać­ w­ dniu­ 1­ marca­ 1887­ r.,­ gdy­ car­

będzie­wracał­przez­Newski­Prospekt­z­nabożeństwa­żałobnego­w­Katedrze­

Pietropawłowskiej,­sprawowanego­w­szóstą­rocznicę­śmierci­Aleksandra­ii.­

jak­zwykle,­tak­i­tym­razem­przy­okazjach­przejazdu­monarchy­przedsięwzię- to­szczególne­środki­ostrożności.­Niedaleko­mostu­Aniczkowa­na­Newskim­

Prospekcie­policjanci­zwrócili­uwagę­na­podejrzanie­wyglądających­młodych­

mężczyzn.­Aresztowano­ ich­ i­ okazało­ się,­ że­ są­ to­ niedoszli­ zamachowcy­

na­ życie­ imperatora.­ Podjęto­ intensywne­ śledztwo,­ aresztując­ kolejnych­

spiskowców.­ już­ w­ kwietniu­ tego­ roku­ przed­ sądem­ senackim­ w­ Sankt­

Petersburgu­ zapadły­ surowe­ wyroki.­ W­ gronie­ represjonowanych­ oprócz­

B.­Piłsudskiego­znalazło­się­także­kilku­innych­Polaków.­józef­łukaszewicz,­

tytus­Paszkowski,­Konstanty­Homolecki­i­B.­Piłsudski­byli­pierwotnie­ska- zani­na­karę­śmierci,­którą­zamieniono­później:­j.­łukaszewiczowi­na­doży- wotnie­uwięzienie­w­twierdzy­Szlisselburskiej,­a­B.­Piłsudskiemu­na­15­lat katorgi­ na­ Sachalinie.­ Wspomnijmy­ przy­ sposobności,­ że­ j.­ łukaszewicz­

wyszedł­z­więzienia­w­1905­r.­Ukończył­studia­i­był­profesorem­geologii­na­

Uniwersytecie­Stefana­Batorego­w­Wilnie.­Zmarł­23­października­1928­r.

Na­pięciu­Rosjanach­wyrok­kary­śmierci­przez­powieszenie­został­wyko- nany.­Wobec­innych­wyrok­orzeczony­pierwotnie­został­złagodzony.­Wśród­

skazańców,­ którym­ jednak­ nie­ darowano­ życia­ był­ Aleksander­ Uljanow­

—­ brat­Włodzimierza­ lenina.­ O­ zamachu­ tym­ pisał­ w­ latach­ 30.­ XX­ stu- lecia­ Władysław­ Pobóg-Malinowski⁸.­ jest­ też­ wydana­ w­ 1981­ r.­ książka­

wspomnieniowa­józefa­łukaszewicza,­w­której­szeroko­omówiono­sprawy­

tego­ spisku­ i­ zamachu⁹.­ Z­ najnowszych­ materiałów­ źródłowych­ wynika,­

że­B.­Piłsudski­wiedział­o­spisku­przygotowywanym­na­życie­cara.­W­jego­

petersburskim­ mieszkaniu­Aleksander­ Uljanow­ drukował­ manifest­ progra- mowy­frakcji­terrorystycznej­„Narodnej­Woli”.­On­też­użyczył­adresów­do­

znajomych­ w­ Wilnie,­ gdzie­ spiskowcy­ nabyli­ różne­ materiały­ chemiczne­

potrzebne­do­wykonania­bomby.­tam­zajął­się­nimi­józef­Piłsudski,­który­jed- nak­nie­znał­celu­ich­przyjazdu­do­tego­miasta,­za­co­w­tak­zwanym­procesie­

odpryskowym­został­skazany­na­pięcioletnie­zesłanie­na­Syberię.

Krótki­czas,­jaki­upłynął­od­uwięzienia­B.­Piłsudskiego­(3­marca­1887)­

do­ wysłania­ go­ na­ Sachalin­ (czerwiec­ 1887),­ obfitował­ w­ wiele­ zabiegów­

ze­ strony­ ojca­ w­ celu­ zmniejszenia­ wyroku­ i­ łagodniejszego­ odbywania­

orzeczonej­ kary.­ jak­ szeroki­ był­ to­ zakres­ działań,­ trudno­ obecnie­ powie- dzieć,­wiadomo­jedynie,­że­oprócz­oficjalnych­próśb­składanych­na­ręce­cara­

i­ministra­sprawiedliwości­objęły­one­kręgi­dalszej­rodziny­ojca­Bronisława,­

skoligaconej­z­osobami­posiadającymi­wpływy­na­carskim­dworze,­w­policji­

i­sądownictwie.­Szczególną­rolę­miał­tu­odegrać­Zygmunt­Piłsudski,­który­

w­ okresie­ poprzedzającym­ wybuch­ powstania­ styczniowego­ pełnił­ funkcję­

warszawskiego­oberpolicmajstra.­Od­kwietnia­1863­r.­przeniesiony­został­do­

żandarmerii,­obejmując­w­jej­strukturach­eksponowane­stanowiska,­między­

innymi­podlegały­mu­zarządy­żandarmerii­w­centralnych­guberniach­Rosji¹⁰.­

­ 8­ W.­Pobóg-Malinowski,­Niedoszły zamach 13 marca 1887 roku i udział w nim Polaków,­

„Niepodległość”­10,­1934,­s.­21–35;­idem,­Józef Piłsudski 1867–1914,­londyn,­b.r.­wyd.,­

s.­54–58.­Zob.­też:­M.­Budny,­Bronisław Piłsudski...,­s.­180–197;­A.­Kuczyński,­Bronisław Piłsudski — czyli sztuka służenia ludziom i nauce. Szkic do portretu,­„Niepodległość”­25,­1992,­

s.­ 173–226;­A.S.­ Polakow,­ Wtoroje 1-je marta. Pokuszenije na impieratora Aleksandra III w 1887 g.,­Moskwa­1919.

­ 9 Pierwszy marca 1887 roku. Wspomnienia Józefa Łukaszewicza,­zebrał,­przełożył,­przed- mową­i­przypisami­opatrzył­S.­Bergman,­Warszawa­1981.

10­ S.­ Wiech,­ Społeczeństwo Królestwa Polskiego w oczach carskiej policji politycznej 1866–1896,­Kielce­2002,­s.­370.

Ostatnio­ pojawiła­ się­ nawet­ teza,­ że­ starania­ te­ pochłonęły­ także­ znaczne­

sumy­pieniędzy­mających­uratować­życie­podsądnego­Bronisława¹¹,­osadzo- nego­od­3­marca­1887­r.­w­twierdzy­Piotra­i­Pawła­(pietropawłowskiej).­tam­

też­przebywał­od­20­marca­tego­roku­józef­Piłsudski,­aresztowany­w­Wilnie.­

jeszcze­ w­ trakcie­ śledztwa­ ojciec­ B.­ Piłsudskiego­ otrzymał­ zezwolenie­ na­

widzenie­się­z­synem.­Pierwsze­miało­miejsce­28­marca,­drugie­—­31­marca,­

kolejne­—­11­kwietnia,­a­trzy­ostatnie­—­2,­8­i­12­maja­1887­r.­Poza­tym,­już­

z­daleka,­na­dworcu­kolejowym­zobaczył­raz­jeszcze­syna,­tym­razem­ostatni,­

gdy­wywożono­go­na­zesłanie:­

Długo­stał,­długo­czekał­przy­placu­otoczonym­przez­kordon­policji­i­wojska;­wreszcie­—­

przybyły­karetki­więzienne;­skazani,­niechybnie­już­zakuci­w­kajdany,­wychodzili­pojedynczo.­

Broniś­odwrócił­się­—­i­w­tłumie­dostrzegł­ojca...¹²

Sprawę­głównych­uczestników­zamachu­według­decyzji­„Najwyższego­roz- kazu”­ wydanego­ 28­ marca­ miał­ rozstrzygać­ sąd­ senacki­ w­ Petersburgu.­ Na­

podstawie­dokumentów­archiwalnych­można­odtworzyć­przebieg­zdarzeń­zwią- zanych­ z­ zamachem­ i­ późniejszymi­ jego­ konsekwencjami:­ 28­ lutego­ 1887­ r.­

A.­ Uljanow­ drukował­ w­ mieszkaniu­ B.­ Piłsudskiego­ ulotki­ frakcji­ terrory- stycznej­„Narodnej­Woli”;­1­marca­na­Newskim­Prospekcie­zatrzymano­sześć­

osób­z­grupy­Piotra­Szewyriowa­rozrzucających­ulotki;­3­marca­aresztowano­

A.­Uljanowa,­j.­łukaszewicza­i­B.­Piłsudskiego.­W­wydziale­dochodzeniowym­

miejscowej­policji­na­ulicy­gorochowej­rozpoczęły­się­przesłuchania­aresztowa- nych.­Aresztantów­osadzono­w­twierdzy­Pietropawłowskiej.­B.­Piłsudski­prze- bywał­tam­od­3­marca­do­13­kwietnia­w­celi­nr­24­w­tzw.­Bastionie­trubeckiego,­

po­czym­przeniesiono­go­do­więzienia­prewencyjnego;­28­marca­sprawa­trafiła­

do­ specjalnej­ komisji­ senatu.­ Wdrożone­ śledztwo­ doprowadziło­ szybko­ do­

rozprawy­sądowej­odbywającej­się­w­dniach­od­15–19­kwietnia­1887­r.­Wyrok­

został­ogłoszony­25­kwietnia­1887­r.¹³­i­oskarżonych­skazano­na­karę­śmierci.­

jednocześnie­przez­kancelarię­ministra­sprawiedliwości­skierowano­prośbę­do­

cara­ o­ złagodzenie­ wyroków.­ Ubiegający­ się­ o­ akt­ łaski­ sami­ mieli­ napisać­

takie­prośby,­które­były­opiniowane­przez­ministerstwo.­jednocześnie­stroskany­

ojciec­podjął­próbę­ocalenia­syna,­kierując­błagalny­list­do­cara­Aleksandra­iii¹⁴,­

w­którym­pisał:

11­ W.­ Kowalski,­ Cena czesti. (Kommientari k awtobiografii Bronisława Piłsudskogo),­

„izwiestija­instituta­Nasledija­Bronisława­Piłsudskogo”­1,­1998,­s.­51–53,­70–71,­przypis­30­i­31.

12­ W.­Pobóg-Malinowski,­op. cit.,­s.­58.

13­ Daty­podawane­są­według­starego­kalendarza.

14­ list­ten­znajduje­się­w­Rosyjskim­Państwowym­Archiwum­Historycznym­w­Sankt­Pe- tersburgu,­w­zespole­akt­f.­1405,­op.­88,­d.­9961,­noszących­nazwę:­„Sprawa­departamentu­

ministerstwa­sprawiedliwości,­drugiej­sprawy­karnej”,­nr­26,­l.­195.­Odpis­tych­dokumentów­

uzyskałem­od­prof.­Margerity­chartanowicz­z­Sankt­Petersburga,­za­co­pragnę­złożyć­jej­ser- deczne­podziękowanie.­Zob.­też:­B.P.­Polewoj,­Zabytyje proszenija Piłsudskogo Josifa Pie-

Najłaskawszy­Monarcho!

Przenikniony­głęboką­wiarą­w­twoje­nieograniczone­miłosierdzie,­błagam­cię­o­złagodze- nie­mojemu­synowi­wyroku,­orzeczonego­postanowieniem­Sądu­Senackiego­z­zastosowaniem­

łagodzących­okoliczności.

Wina­jego­jest­ciężka,­lecz­popełniona­została­przez­nierozwagę­niepełnoletniego­i­z­nie- wiedzy­celów­działań­swych­uniwersyteckich­kolegów­należących­do­partii­złoczyńców,­z­któ- rymi­nie­łączyły­go­wspólne­cele­i­których­on­nie­uznaje.

Zwróć­ go­ przygnębionemu­ nieszczęściem­ ojcu­ i­ daj­ mu­ możliwość­ udowodnić­ swoim­

dalszym­życiem,­że­jego­chwilowe­zabłąkanie­nie­zachwiało­tych­wiernopoddańczych­uczuć­

obowiązku­oraz­honoru,­które­okazał­on­przed­Sądem,­i­które­po­tak­ciężkim­doświadczeniu­

życiowym­będzie­przestrzegał­aż­do­śmierci.

Wierny­poddany­Waszej­imperatorskiej­Wysokości józef­Piłsudski

St.­Petersburg­23­kwietnia­1887­r.

Nie­ustając­w­tych­zabiegach,­zaledwie­w­trzy­dni­po­prośbie­skierowanej­

do­ cara,­ podobną­ do­ niej­ j.­ Piłsudski­ (ojciec­ Bronisława)­ zamierzał­ zło- żyć­osobiście­ministrowi­sprawiedliwości­jako­osobie­„reprezentującej­sobą­

prawdę­i­sprawiedliwość­w­państwie”.­Do­spotkania­tego­jednak­nie­doszło,­

zatem­prośbę­tę­sformułował­na­piśmie¹⁵:

Wasza­Wysokość!

Pozbawiony,­przez­pomyłkę,­możliwości­przekazania­osobiście­Waszej­Wysokości­dołą- czonej­prośby­na­Najwyższe­imię­i­dodać­przy­tym­parę­słów,­zmuszony­jestem­do­przekazania­

mojej­najpokorniejszej­prośby­za­pośrednictwem­pióra.

Niech­moje­straszne­położenie,­w­którym­znalazłem­się­jako­ojciec­przez­decyzję­Oso- bliwego­Senatu,­posłuży­mi­za­usprawiedliwienie­tego,­że­ośmielam­się­zwrócić­do­Waszej­

Wysokości­tymi­kilkoma­zdaniami.­Do­kogo­więcej,­jak­nie­do­Osoby­stojącej­na­czele­przed- stawicieli­prawdy­i­sprawiedliwości­w­państwie.­

Proszę,­aby­Wasza­Wysokość­uwierzyła­w­szczerość­wyznań­skazanego,­wywołanych­ob- winieniami­sędziego­śledczego­i­wykazaną­głęboką­skruchą,­że­odrzuca­on­teraz­i­w­przyszło- ści­wszelką­solidarność­z­partią­wyznającą­terroryzm.

jeżeli­Miłosierny­Monarcha­zwróci­mi­syna,­to­jestem­przekonany,­że­po­odbyciu­kary,­

jeżeli­będzie­mu­sądzony­powrót­do­społeczeństwa,­wówczas­on­całym­swoim­życiem­odwza- jemni­to­Miłosierdzie,­które­będzie­mu­okazane.­jeszcze­raz­przepraszam­za­swoją­śmiałość­

spowodowaną­nadzwyczajnymi­okolicznościami.

Mam­zaszczyt­być­wiernym­poddanym­sługą­Waszej­Wysokości.­

józef­Piłsudski

St.­Petersburg­26­kwietnia­1887­r.

los­syna,­na­którym­ciążył­już­wyrok,­sprawił,­iż­nie­było­takiej­miary­

wysiłku­i­wszechogarniającego­trudu­ojca,­by­im­nie­podołać.­Drążył­więc­

każdą­sposobność,­szukał­najlepszej­możliwości,­próbował­wszystkich­spo-

trowicza o pomiłowanije syna Bronisława w 1887, 1892 i 1896 godach,­„izwiestija­instituta­

Nasledija­Bronisława­Piłsudskogo”­3,­1999,­s.­160–162.

15­ „Sprawa­departamentu­ministerstwa­sprawiedliwości...”,­l.­189–190.

sobów,­by­złagodzić­maksymalnie­ów­wyrok.­Zaraz­na­drugi­dzień­po­prośbie­

skierowanej­do­ministra­sprawiedliwości­napisał­nową,­w­której­raz­jeszcze­

dochodziła­ do­ głosu­ obawa­ o­ los­ syna­ wyrażona­ słowami,­ iż­ „15-letnia­

katorga­ jest­ w­ istocie­ karą­ śmierci,­ tylko­ że­ w­ bardziej­ męczącej­ formie,­

w­trakcie­której­agonia­ciągnie­się­do­ostatecznego­wyczerpania­wszystkich­

sił­fizycznych­i­duchowych”¹⁶.­Prośby­kierowane­do­cara­i­ministra­sprawie- dliwości­ pozostały­ bez­ odpowiedzi.­ Ostatecznie­ nie­ odniosły­ one­ zapewne­

jakiegokolwiek­wpływu­ma­końcowe­rozstrzygnięcie­dotyczące­złagodzenia­

kary.­W­końcu­car­skorzystał­z­prawa­łaski­wobec­B.­Piłsudskiego­i­innych­

podsądnych,­ a­ orzeczona­ pierwotnie­ kara­ śmierci­ zamieniona­ mu­ została­

na­15­lat­katorgi.­W­procesie­tym­uczestniczył­także­józef­Piłsudski­w­cha- rakterze­ świadka,­ wobec­ którego­ zarządzeniem­ ministra­ sprawiedliwości,­

czyli­w­tak­zwanym­trybie­administracyjnym,­orzeczono­5-letnie­zesłanie­do­

Wschodniej­Syberii.­tak­więc­w­krótkim­czasie­na­józefa­Piłsudskiego­spadł­

ciężki­cios­—­obaj­synowie­zostali­zesłani­na­Syberię.

Zesłanie­to­stało­się­w­życiu­B.­Piłsudskiego­pochodną­różnych­wydarzeń.­

Historycy­ nauki­ wskazują,­ że­ będąc­ zesłańcem,­ potrafił­ wzbogacić­ wiedzę­

etnograficzną­o­tubylczych­ludach­Sachalinu.­Dodać­do­tego­należy,­że­udało­

mu­ się­ przezwyciężyć­ jedną­ z­ największych­ trudności­ zesłańczego­ życia,­

jaką­mogło­być­psychiczne­załamanie­i­pogodzenie­się­z­losem­katorżnika.­

Rzec­można,­że­w­jakimś­stopniu­zlikwidował­wewnętrzny­konflikt­między­

wcześniej­ planowaną­ przyszłością­ a­ nieprzewidzianą­ sytuacją­ o­ wymiarze­

odbiegającym­ od­ osobistych­ młodzieńczych­ planów­ i­ rodzinnych­ nadziei­

z­nim­związanych.­Sam­zresztą­nie­zaprzeczał­tej­sytuacji­i­w­jednym­z­listów­

do­ojca­zapewniał­go,­że­nie­sprzeniewierzy­się­zasadom­moralnym­wynie- sionym­z­rodzinnego­gniazda.­tak­więc­w­dojrzałość­intelektualną­oraz­dzia- łalność­ naukową­ i­ społecznie­ użyteczną­ wchodził­ ze­ świadomością­ pełnej­

odmiany­ wcześniejszych­ zamiarów.­ to­ wszystko­ stanowi­ jeden­ z­ kluczy­

do­zrozumienia­jego­etnograficznych­osiągnięć,­nieprzystawalnych­przecież­do­

młodzieńczych­marzeń.­gorzkie­to­były­dla­niego­okoliczności,­miał­przecież­

zaledwie­21­lat,­gdy­jako­katorżnik­przybył­na­Sachalin­w­sierpniu­1887­r.­na­

statku­„Niżny­Nowgorod”.­literackie­echo­tej­podróży­zawarte­jest­w­książ- ce­Stefana­żeromskiego­pt.­Uroda życia,­w­której­nasz­sachaliński­zesłaniec­

występuje­pod­postacią­gustawa­Bezmiana­opowiadającego­współpasażerom­

na­ statku­ płynącym­ z­ Ameryki­ do­ Europy­ o­ Sachalinie­ oraz­ tamtejszym­

katorżniczym­życiu.

W­pierwszym­okresie­zesłania­jako­osoba­wykształcona­—­a­takich­ludzi­

brakowało­na­Sachalinie­—­pełnił­B.­Piłsudski­obowiązki­pisarza­więzien- nego,­udzielał­też­lekcji­dzieciom­służby­więziennej.­Szanowali­go­zesłań-

16 Ibidem.

cy,­albowiem­w­przestrzeni­kolonii­katorżniczej­dał­się­poznać­jako­osoba­

wspomagająca­innych,­zyskująca­szacunek­oraz­niepoddająca­się­trudnemu­

losowi.­A­ mieszkały­tam­także­prawdziwe­ demony­przestępczej­recydywy,­

ponieważ­Sachalin­w­systemie­penitencjarnym­ówczesnej­Rosji­był­kolonią­

karną­dla­najgroźniejszej­kategorii­złoczyńców,­wśród­których­z­premedyta- cją­lokowano­więźniów­politycznych­i­wrogów­carskiego­majestatu.­W­tej­

współegzystencji­katorżniczej­odczuwał­on­zwykłe­braterstwo­ludzkie­prze- pełnione­ logiką­ moralnych­ zasad­ wyniesionych­ z­ rodzinnego­ domu,­ które­

wypada­uznać­za­główne­znamiona­wyróżniające­go­na­katordze.­Dzięki­tym­

przymiotom­charakteru­jego­życie­ulegało­też­odmianie­w­zesłańczym­mode- lu­ odbywania­ kary.­ Biografowie­ przywołują­ nieraz­ fakty­ i­ postacie­ z­ tego­

okresu:­ rosyjskich­ zesłańców­ i­ tubylców,­ z­ którymi­ pozostawał­ w­ kontak- tach,­wypełniając­różne­zlecane­mu­zadania,­np.­gromadzenie­eksponatów­do­

muzeum­w­Aleksandrowsku­na­Sachalinie.­Występował­też­w­obronie­praw­

tubylców­do­ich­rodowych­siedzib­oraz­w­obronie­ich­kultury,­przygotowując­

na­zlecenie­gubernatora­wyspy­specjalny­memoriał/program­dotyczący­tych­

spraw.

Nade­wszystko­jednak­najbardziej­znana­jest­działalność­B.­Piłsudskiego­

na­niwie­etnograficznej.­Był­on­w­zasadzie­pierwszym­na­Sachalinie­bada- czem,­ który­ prowadził­ wnikliwe­ studia­ w­ tej­ dziedzinie.­ Wybór,­ jakiego­

dokonał,­zjednywał­mu­miejscowe­władze­administracyjne,­a­także­poprawiał­

położenie­egzystencjalne­w­zesłańczej­codzienności.­Przede­wszystkim­miał­

stosunkowo­ dużą­ swobodę­ w­ przemieszczaniu­ się­ po­ okolicy,­ a­ z­ czasem­

i­po­całej­wyspie­jako­osoba­realizująca­zlecenie­naukowe­carskiej­Akademii­

Nauk­oraz­gubernatora­wyspy.­jako­młody­adept­w­dziedzinie­ludoznawstwa/

etnografii­ doceniał­ wagę­ dokumentacji­ naukowej­ różnych­ zjawisk­ z­ tego­

zakresu.­Działania­te­rozwijał­we­współpracy­z­lwem­Szternbergiem,­zesłań- cem,­ którego­ poznał­ na­ Sachalinie.­ Po­ zakończeniu­ zesłania­ na­ wyspie­

wyjechał­ on­ do­ Petersburga,­ gdzie­ zajmował­ się­ działalnością­ naukową­

w­ dziedzinie­ etnografii.­ On­ to­ w­ tamtejszym­ środowiskom­ rekomendował­

B.­Piłsudskiego­jako­wytrawnego­badacza­tubylczej­kultury.­ten­natomiast­

zlecane­mu­zadania­skrupulatnie­wykonywał.­Przedmioty­tamtejszej­kultury­

materialnej,­kultura­społeczna­i­duchowa­tubylców­znajdowały­się­w­kręgu­

jego­stałych­zainteresowań.­Zapoznając­się­z­dorobkiem­naukowym­B.­Pił- sudskiego,­ zauważyć­ można,­ że­ sprawy­ te­ przejawiały­ się­ w­ każdym­ jego­

kontakcie­z­poznawaną­kulturą.­W­jednym­z­artykułów­napisał,­iż­pociągało­

go­obcowanie­z­tubylcami,­gdyż­

było­to­jedyne­na­całej­wyspie­środowisko­moralnie­nie­zepsute­[...].­Zbliżyłem­się­więc­do­tych­

ludzi­wymierających­i­krzywdzonych,­leczyłem­ich,­szczepiłem­ospę,­uczyłem­czytać­i­pisać,­

byłem­ich­tłumaczem­i­orędownikiem­wobec­władzy.­Uznanie­ich­pozyskałem­całkowite­i­zo- stałem­przyjęty­na­członka­jednego­rodu.

to­pozwoliło­mu­na­głębsze­poznanie­tajników­tubylczej­kultury,­więzi­

rodzinnych,­ obrzędowości,­ lecznictwa­ i­ szamanizmu­ tego­ specyficznego­

fenomenu­tamtejszej­kultury.­Na­Sachalinie­przebywał­z­przerwami­do­roku­

1905,­nie­odchodząc­choćby­na­chwilę­od­dokumentowania­tubylczej­kultury.­

jego­zesłańczymi­doświadczeniami­były­też­praca­drwala,­pisarza­więzienne- go,­obserwatora­pogody,­ogrodnika,­budowniczego­stacji­meteorologicznych,­

dziennikarza,­muzealnika,­statystyka­i­nauczyciela,­nade­wszystko­zaś­bada- cza­kultury­autochtonicznych­mieszkańców­wyspy­i­tak­zwanego­Pomorza­

Amurskiego.­Ponadto­zajmował­się­badaniami­lingwistycznymi,­folklorem,­

antropologią­medyczną­i­fizyczną.­Przygotował­też­specjalny­projekt­na­zle- cenie­gubernatora­wyspy­dotyczący­ochrony­języka­i­kultury­Ajnów,­mający­

chronić­ich­przed­akulturacją­i­depopulacją.­W­działaniach­tych­nasz­rodak­

zesłany­ na­ Sachalin­ zmierzał­ do­ powiązania­ dwu­ najdroższych­ mu­ idei:­

poznania­ tubylczej­ kultury­ i­ jej­ opisania­ oraz­ uchronienia­ tubylców­ przed­

zgubnymi­czynnikami­rosyjskiej­kolonizacji­tej­wyspy.­to­wszystko­było­dla­

niego­aktywną­sferą­postępowania,­czemu­poddawał­się­z­upodobaniem,­zjed- nując­nieraz­zwolenników­dla­tych­idei.­Na­zlecenie­gubernatora­wojskowego­

wyspy­opracował­specjalny­memoriał­poświęcony­tej­sprawie,­dzięki­któremu­

miały­być­ukrócone­praktyki­rugujące­tubylców­z­ich­odwiecznych­siedzib,­

rozpijanie­ tubylców­ i­ inne­ destruktywne­ działania­ powodujące­ akulturację­

i­spadek­ich­liczebności.­Pochłonięty­poznawaniem­autochtonicznej­kultury­

pozostawał­w­przyjacielskich­kontaktach­z­tubylczymi­mieszkańcami­wyspy.­

Niwchowie­(giliacy)­nadali­mu­nawet­przydomek­„Akan”­—­co­oznaczało­

starszego­brata,­a­gdy­pod­koniec­XiX­stulecia­wyjechał­do­Władywostoku,­

kobiety­z­tego­plemienia­ułożyły­pieśni­jemu­poświęcone!

W­swojej­pracy­nawiązywał­liczne­kontakty­z­tubylczą­ludnością.­Z­ple- mienia­Ajnów­wywodziła­się­jego­żona,­z­którą­miał­dwoje­dzieci­—­córkę­

i­syna.­ich­potomkowie­mieszkają­do­dzisiaj­w­japonii,­a­jego­wnuk­Kazujasu­

Kimura­ostatnio­dwukrotnie­odwiedził­Polskę.­Miał­wówczas­możliwość­spo- tkania­się­z­rodziną­swego­dziadka.­gościła­go­Maria­Piłsudska-jaraczewska,­

córka­ Marszałka­ Polski­ józefa­ Piłsudskiego­ oraz­ jego­ liczna­ rodzina.­ Był­

też­ w­ Krakowie­ i­ Zakopanem,­ odwiedzając­ miejsca­ związane­ z­ życiem­

B.­Piłsudskiego,­co­dokumentuje­japoński­film­telewizyjny­Więzy krwi, które przetrwały sto lat,­w­którym­jest­też­scena,­jak­młodzi­członkowie­rodziny­

Marszałka­ rewizytują­ w­ japonii­ rodzinę­ Kazujasu­ Kimury­ mieszkające- go­w­jokohamie.­Ale­to­już­temat­do­większej­rodzinnej­sagi,­rzec­można­

pełnometrażowego­ filmu­ fabularnego,­ który­ mam­ nadzieję­ zostanie­ kiedyś­

zrealizowany!

B.­Piłsudski­rozstał­się­ze­swoją­ajnoską­rodziną­w­1905­r.,­gdy­opuścił­

Sachalin­i­udał­się­do­japonii,­a­potem­do­Europy.­Od­tego­momentu­nigdy­

już­jej­nie­zobaczył.­Z­japonii­przybył­przez­Stany­Zjednoczone­do­Francji­

i­ stamtąd­ jesienią­ w­ 1906­ r.­ do­ Krakowa,­ gdzie­ wówczas­ mieszkał­ jego­

brat­ józef.­ Przez­ pewien­ czas­ przebywał­ też­ w­ Zakopanem,­ zajmując­ się­

etnografią­i­folklorem­górali­podhalańskich,­działalnością­organizacyjną­na­

niwie­ludoznawstwa­i­edytorską.­Zgromadził­wiele­przedmiotów­codziennego­

użytku­ obrazujących­ życie­ górali­ oraz­ typowe­ dla­ tego­ regionu­ malarstwo­

ludowe­na­szkle­przedstawiające­najczęściej­wizerunki­świętych.­Zamierzał­

nawet­ukończyć­w­Szwajcarii­studia­etnograficzne,­by­podjąć­pracę­profesora­

tego­kierunku­na­Uniwersytecie­jagiellońskim.­Z­planów­tych­musiał­jednak­

zrezygnować­ze­względu­na­trudności­finansowe.­Warto­podkreślić,­że­zajęcia­

naukowe­zajmowały­czołowe­miejsce­w­jego­życiu­po­powrocie­z­zesłania.­

Eksponaty­ te­ znajdują­ się­ do­ dzisiaj­ w­ zbiorach­ Muzeum­ tatrzańskiego­

w­ Zakopanem.­ ta­ forma­ działalności­ kolekcjonerskiej­ uczulała­ miejscowe­

środowisko­na­historyczne­aspekty­kultury­podhalańskiej­i­konieczność­jej­

dokumentacji.­ interesował­ się­ też­ tradycjami­ gospodarki­ pasterskiej­ tego­

regionu­i­na­ten­temat­napisał­nawet­niewielki­artykuł.­Założył­także­czaso- pismo­„Rocznik­Podhalański”,­które­ukazuje­się­do­dzisiaj.­Warto­również­

wspomnieć­o­tym,­że­na­jego­pobyt­w­Zakopanem­przypada­aktywna­mery- toryczna­i­organizacyjna­działalność­związana­z­muzealnictwem­etnograficz- nym­i­śmiało­można­uznać­go­za­prekursora­tych­działań­na­gruncie­polskim.­

W­celach­naukowych­oraz­prywatnych­wyjeżdżał­do­Anglii,­Belgii,­Francji,­

Niemiec,­Szwajcarii,­odwiedził­Pragę­i­Wiedeń.­Opublikował­wówczas­parę­

artykułów­ związanych­ z­ tematyką­ etnograficzną­ dotyczącą­ kultury­Ajnów­

i­Niwchów.

Wypada­ nadmienić,­ że­ jeszcze­ do­ lat­ 70.­ XX­ wieku­ dorobek­ naukowy­

B.­Piłsudskiego­oraz­jego­działalność­humanitarna­świadczona­na­rzecz­tubyl- ców­były­w­Polsce­prawie­nieznane.­O­pamięć­tę­upomniałem­się­w­książce­

pt.­ Syberyjskie szlaki­ (Wrocław­ 1972),­ aby­ fatalne­ milczenie­ ciążące­ ze­

względów­cenzuralnych­nad­badaniami­etnograficznymi­B.­Piłsudskiego­nie­

trwało­nadal.­jeszcze­przed­jej­ukazaniem­się­zostałem­powiadomiony­przez­

Wydawnictwo­„Ossolineum”­we­Wrocławiu,­że­cenzura­kwestionuje­tę­partię­

książki,­która­dotyczy­właśnie­postaci­Bronisława­Piłsudskiego.­By­wyjaśnić­

trapiące­urząd­wątpliwości,­zobowiązano­mnie­do­odbycia­rozmowy­z­cen- zorem.­ Dowiedziałem­ się­ wówczas,­ że­ ten­ fragment­ książki­ powinien­ być­

usunięty,­ albowiem­ popularyzowanie­ tej­ postaci­ łączy­ się­ z­ antyrosyjskim­

nastawieniem­Marszałka­józefa­Piłsudskiego­i­całą­jego­„sanacyjną­polity- ką”.­Wówczas­chytrze,­acz­z­pewną­bojaźnią,­by­nie­poczytał­tego­za­drwinę­

z­ niego,­ wyjaśniłem­ mojemu­ rozmówcy,­ że­ postawa­ Bronisława­ jest­ tego­

zaprzeczeniem,­ponieważ­był­on­członkiem­grupy­przygotowującej­zamach­

na­cara­Aleksandra­iii,­kierowanej­przez­Aleksandra­Uljanowa,­brata­lenina.­

Pan­cenzor­zamyślił­się­i­po­chwili­namysłu­rzekł:­„to­znaczy,­że­był­rewo- lucjonistą!”­„tak,­potwierdziłem­dla­świętego­spokoju:­„był­rewolucjonistą!”­

i­ to­ wystarczyło,­ by­ ostał­ się­ fragment­ książki­ poświęcony­ Bronisławowi­

Piłsudskiemu.­

W­roku­1971­odbyłem­podróż­studyjną­do­kraju­Kwitnącej­Wiśni­i­to­za­przy- czyną­tropów­naukowych­B.­Piłsudskiego,­który­w­1903­r.­wraz­z­Wacławem­

Sieroszewskim­zajmował­się­badaniami­etnograficznymi­wśród­Ajnów­miesz- kających­ na­ Hokkaido.­ Przekonałem­ się­ wówczas,­ że­ właśnie­ tam­ uczeni­

japońscy­ analizowali­ jego­ dziedzictwo­ naukowe­ dotyczące­ życia­ i­ kultury­

tajemniczego­ludu­Ajnów.­Badanie­spuścizny­po­B.­Piłsudskim­w­japonii­trwa­

do­dzisiaj,­a­prym­w­tym­względzie­wiodą­prof.­Koichi­inoue­i­prof.­Kazuhiko­

Sawada.­ Są­ też­ japońskie­ filmy­ telewizyjne­ o­ nim,­ interesujące­ publikacje,­

a­wśród­nich­periodyk­pod­nazwą­„Piłsudskiana­de­Sapporo”,­założony­i­reda- gowany­przez­prof.­Koichi­inoue.­

Dodajmy,­ że­ w­ tym­ stanie­ rzeczy­ byłoby­ wprost­ nielojalne­ pominięcie­

naukowych­studiów­nad­biografią­i­dorobkiem­naukowym­B.­Piłsudskiego,­

jakie­ od­ końca­ lat­ 80.­ XX­ wieku­ prowadzone­ są­ w­ Rosji,­ a­ zwłaszcza­

na­ Sachalinie,­ gdzie­ w­ jednym­ z­ pasm­ górskich­ jest­ góra­ Bronisława­

Piłsudskiego,­ a­ w­ stolicy­ okręgu­ sachalińskiego­ jużno­ Sachalińsku­ ist- nieje­ instytut­ jego­ imienia­ (instytut­ Naukowego­ Dziedzictwa­ Bronisława­

Piłsudskiego),­ na­ którego­ dziedzińcu­ stoi­ okazały­ pomnik­ tego­ zesłańca.­

Organem­ wydawniczym­ tego­ instytutu­ jest­ rocznik­ pod­ nazwą­ „izwiestija­

instituta­ Naucznogo­ Nasledija­ Bronisława­ Piłsudskogo”,­ założony­ i­ reda- gowany­ przez­ Władysława­ łatyszewa,­ dyrektora­ tego­ instytutu.­ istnieje­

też­ Międzynarodowy­ Komitet­ dla­ Ocalenia­ i­ Oceny­ Spuścizny­ Naukowej­

Bronisława­Piłsudskiego­oraz­ukazują­się­jego­dzieła­zebrane­(The Collected Works of Bronisław Piłsudski),­ publikowane­ od­ 1989­ r.­ przez­ prestiżowe­

wydawnictwo­naukowe­Mouton­de­gruyter­(Berlin-Nowy­jork).­ich­edycja­

stanowi­ podstawę­ do­ podjęcia­ pełniejszych­ rozważań­ o­ charakterze­ teore- tycznym­i­metodologicznym,­dotyczących­badań­terenowych­prowadzonych­

przez­ B.­ Piłsudskiego­ i­ poszerza­ znacznie­ postrzeganie­ kultury­ autochto- nicznych­etnosów­Sachalinu­oraz­tożsamości­i­samookreślenia­tych­ludów.­

Są­to­niezaprzeczalne­zasługi­naszego­rodaka­na­tym­polu.­Odbyły­się­też­

trzy­międzynarodowe­konferencje­jemu­poświęcone:­Sapporo­(1985),­jużno- -Sachalińsk­ (1991),­ Kraków-Zakopane­ (1999),­ których­ pokłosiem­ okazały­

się­w­pokonferencyjne­tomy.­jemu­też­dedykowany­jest­specjalny­tom­zaty- tułowany­Syberia w historii i kulturze narodu polskiego­(red.­A.­Kuczyński,­

Wrocław­1998)­i­rosyjska­jego­wersja­pt.­Sibir′ w istorii i kulturie polsko- go naroda­ (Moskwa­ 2002)­ oraz­ monotematyczny­ zeszyt­ dwumiesięczni- ka­ naukowo-literackiego­ „literatura­ ludowa”­ (nr­ 4–5/1999).­ Na­ starym­

zakopiańskim­cmentarzu­na­Pęksowym­Brzyzku­w­2000­r.­wzniesiono­mu­

symboliczną­mogiłę,­na­której­znajduje­się­inskrypcja­wykuta­na­granitowym­

tondzie­o­treści:

BRONiSłAW­PiłSUDSKi Ur.­21­X­1886­w­Zułowie­na­litwie utonął­w­Sekwanie­17­V­1918

pochowany­w­Montmorency­pod­Paryżem katorżnik­sachaliński

muzeolog­i­badacz

ginących­kultur­ludów­syberyjskich orazPodhala

Okoliczność­ ta­ legła­ u­ podstaw­ edycji­ tomu­ studiów­ pt.­ Zesłaniec — Etnograf — Polityk. Bronisław Piłsudski­ (Wrocław­ 2000)­ przygotowanych­

przez­ Ośrodek­ Badań­ Wschodnich­ Uniwersytetu­ Wrocławskiego­ oraz­ zor- ganizowania­przez­Polską­Akademię­Umiejętności­i­towarzystwo­Muzeum­

tatrzańskiego­ im.­ dra­ tytusa­ chałubińskiego­ okolicznościowego­ sympo- zjum,­którego­pokłosiem­jest­książka­pt.­Bronisław Piłsudski (1866–1918).

Człowiek — Uczony — Patriota­(Zakopane­2003).­

W 2002 Poczta­Polska­wydała­znaczek­z­jego­wizerunkiem,­ukazały­się­

też­ karty­ pocztowe­ jemu­ poświęcone­ z­ okolicznościowymi­ datownikami,­

a­jakucka­malarka­Paulina­Kopestyńska­włączyła­jego­postać­do­tworzonego­

cyklu­ portretowego­ pod­ nazwą­ Polscy badacze Syberii.­ telewizja­ Polska­

nie­stroniła­też­od­tego­tematu­i­w­1989­r.­zrealizowała­film­dokumentalny­

Witolda­ Stefanowicza­ Starszy brat,­ natomiast­ w­ 1999­ powstał­ film-doku- ment­Stefana­Szlachtycza­zatytułowany­Bronisław Piłsudski. Ainu a sprawa polska.­ Miałem­ też­ okazję­ być­ konsultantem­ naukowym­ cyklu­ dokumen- talnych­ filmów­ telewizyjnych­ zrealizowanych­ w­ roku­ 2005­ przez­ jadwigę­

Nowakowską,­ poświęconych­ dziejom­ Polaków­ na­ Syberii­ —­ jeden­ z­ nich­

nosił­tytuł­Śladami Bronisława Piłsudskiego.

W­siedzibie­Polskiej­Akademii­Umiejętności­w­Krakowie­w­2003­r.­odsło- nięto­poświęconą­mu­tablicę­pamiątkową.­W­zbiorach­tej­wielce­zasłużonej­

dla­polskiej­nauki­i­kultury­placówki­znajduje­się­wiele­jego­rękopisów,­foto- grafii­i­dokumentów­dotyczących­spraw­naukowych­oraz­trudnych­życiowych­

losów­ tego­ wiecznego­ tułacza.­ Współczesne­ zainteresowania­ etnologów­

japońskich,­rosyjskich­i­polskich­Bronisławem­Piłsudskim­i­jego­badaniami­

etnograficznymi­są­swoistą­formą­spłaty­długu­za­wieloletnie­zapomnienie.­

Kult­tej­postaci­zrodził­się­we­mnie­jeszcze­w­okresie­studiów­etnologicznych­

i­z­czasem­rozrastał­się­z­okazji­przeróżnych­doświadczeń­badawczych­zwią- zanych­polskim­opisywaniem­kultur­i­ludów­świata!­W­istocie,­po­latach­stał­

się­on­dla­mnie­legendą­przepełnioną­wieloma­wartościami­humanistycznymi­

i­naukowymi.­

W­życiu­tego­zesłańca­i­etnografa­nie­brakowało­krzywd­i­porażek­oso- bistych,­ a­ mimo­ to­ nie­ utracił­ uczuć­ i­ zaangażowania­ w­ sprawy­ tubylców­

Sachalinu.­W­roku­1905­rozstał­się­z­ajnoską­rodziną­i­Sachalinem,­pozosta-

wiając­tam­syna­oraz­brzemienną­żonę­i­wyjechał­do­japonii,­gdzie­przeby- wał­przez­parę­miesięcy,­zajmując­się­kulturą­Ajnów.­W­1906­r.­przybył­do­

Krakowa­ i­ włączył­ się­ w­ nurt­ badań­ etnograficznych­ dotyczących­ kultury­

materialnej,­społecznej­i­duchowej­górali­na­Podhalu.

gdy­rozpoczęła­się­pierwsza­wojna­światowa­B.­Piłsudski­opuścił­Kraków.­

Udał­ się­ początkowo­ do­ Wiednia,­ potem­ do­ Szwajcarii,­ w­ której­ przeby- wał­do­1917­r.,­skąd­przeniósł­się­do­Paryża,­gdzie­pracował­w­Komitecie­

Narodowym­Polskim.­tam­17­maja­1918­r.­oddał­swe­ciało­nurtom­Sekwany,­

rzucając­się­do­niej­z­przęsła­jednego­z­mostów.­Pochowano­go­na­cmentarzu­

Montmorency.­tam­do­dzisiaj­jest­jego­mogiła!

Биографический­взгляд­на­жизнь­

Бронислава­Пилсудского­и­его­этнографические­

исследования­на­Сахалине­

Резюме

Оценкой­и­итогами­наследия­Бронислава­Пилсудского­(1866–1918)­как­исследователя­

культуры­аинов,­нивхов­и­ороков­занимаются­японские­(Коити­Иноуэ,­Кадзухико­Савада),­

российские­ (Владислав­ Латышев)­ и­ польские­ ­ ученые­ (Антони­ Кучиньски,­ Альфред­

Маевич­и­Збигнев­Вуйцик).­С­1998­г.­в­престижном­научном­­издательстве­Mouton­de­

gruyter­(Berlin-New­york)­публикуются­его­работы­в­запланированном­10-томном­труде­

под­заглавием­The Collected Works of Bronisław Piłsudski.­В­Южно-Сахалинске­(Россия)­

действует­ Институт­ научного­ наследия­ Б.­ Пилсудского,­ который­ с­ ­ 1998­ ­ издает­ еже- годник­ „Известия­ Института­ наследия­ Бронислава­ Пилсудского”,­ а­ в­ Японии­ ­ вышло­

в­свет­интересное­совместное­издание­A Critical Biography of Bronisław Piłsudski­(т.­1–2,­

ред. Кадзухико Савада,­ Коити­ Иноуэ,­ Саитама­ 2010).­ Кроме­ того,­ научное­ наследие­

Б.­Пилсудского­является­предметом­многих­статей­культурного,­языковедческого­и­исто- рико-общественного­ характера,­ являющихся,­ чаще­ всего,­ результатом­ международных­

конференций­(Япония,­Польша,­Россия),­которые­в­значительной­степени­­дополняют­

его­биографию­и­научные­достижения.

Разнообразие­этнографических­интересов­Б.­Пилсудского­является­предметом­ста- тьи,­ознакомляющей­читателя­с­нелегкой­жизнью­этого­сибирского­ссыльного,­гумани- ста­ и­ этнографа,­ которая­ все­ еще­ пополняется­ новыми­ фактами.­ В­ статье­ содержится­

информация­на­тему­всех­этапов­его­биографии,­а­также­рецепции­его­трудов­­в­между- народных­ культурно-антропологических­ исследованиях­ культуры­ коренных­ жителей­

Сахалина­и­т.н.­Амурского­Поморья.­­Но­предметом­увлечения­автора­статьи­являются­

не­только­вопросы­научного­наследия­Б.­Пилсудского.­Статья­знакомит­читателя­с­новы- ми­аспектами­семейной­жизни­исследователя,­отмечает­его­неудачи­и­успехи,­заполняя­

очередные­пустые­места­в­его­биографии.

Статья­обогащает­знания­о­жизни­Пилсудского­и­его­этнографических­исследованиях­

на­ Сахалине,­ показывает­ также­ многообразные­ знаки­ памяти,­ связанные­ с­ его­ лично- стью:­символическую­могилу­на­кладбище­в­г.­Закопане,­памятник­на­Сахалине,­доску­

почета,­портреты,­монеты­Национального­польского­банка­с­его­изображением,­кино-

фильмы,­­почтовые­карточки,­­почтовую­марку,­географические­названия­и­др.­В­данной­

статье­автор­представляет­упорядоченную­совокупность­материалов­в­основных­отрас- лях,­связанных­с­биографией­Б.­Пилсудского­и­его­этнографическими­исследованиями­на­

Сахалине,­а­также­их­современную­рецепцию­в­культурной­антропологии.

Перевел Ежи Россеник

A­biographical­view­on­Bronisław­Piłsudski­

and­his­ethnographic­research­on­the­Sakhalin

Summary

the­legacy­of­Bronisław­Piłsudski­(1866–1918)­as­a­researcher­studying­the­cultures­of­

the­Ainu,­ the­ Nivkh­ and­ the­ Orosk­ has­ been­ assessed­ by­ japanese­ scholars­ (Koichi­ inoue,­

Kazuhiko­Sawada),­Russian­scholars­(Vladislav­latishev)­as­well­as­Polish­scholars­(Antoni­

Kuczyński,­Alfred­Majewicz­and­Zbigniew­Wójcik).­in­1998­the­prestigious­scholarly­pub- lishing­house­Mouton­de­gruyter­(Berlin-New­york)­began­to­publish­a­series,­planned­for 10­volumes,­entitled­The Collected Works of Bronisław Piłsudski.­yuzhno-Sakhalinsk­(Russia)­

hosts­ the­ B.­ Piłsudski­ legacy­ institute,­ which­ since­ 1998­ has­ been­ publishing­ its­ annual­

journal;­an­interesting­study­entitled­A Critical Biography of Bronisław Piłsudski­(vols.­1–2,­

ed.­Kazuhiko­Sawada,­Koichi­inoue,­Saitana­2010)­has­been­published­in­japan.­in­addition, B.­Piłsudski’s­scholarly­legacy­has­been­examined­in­many­articles­devoted­to­culture,­lan- guage­as­well­as­historical­and­social­matters,­usually­following­international­conferences­(held­

in­japan,­Poland­and­Russia),­articles­which­significantly­complement­Piłsudki’s­biography­

and­scholarly­legacy.

the­variety­of­Piłsudki’s­ethnographic­interests­is­the­subject­of­the­present­article,­which­

explores­ the­ complicated­ life­ of­ this­ Siberian­ exile,­ humanist­ and­ ethnographer,­ to­ which­

new­facts­are­added­again­and­again.­­the­article­contains­information­about­all­stages­of­his­

biography­as­well­as­the­reception­of­his­works­in­international­anthropological-cultural­stud- ies­dealing­with­the­culture­of­the­indigenous­peoples­of­Sakhalin­and­the­so-called­Amurian­

Pomerania.­ However,­ the­ author­ of­ the­ article­ focuses­ not­ only­ on­ B.­ Piłsudski’s­ scholarly­

legacy.­He­also­provides­the­readers­with­new­information­about­Piłsudski’s­family­life,­records­

his­successes­and­failures,­filling­the­existing­gaps­in­his­biography.­

the­article­expands­our­knowledge­of­B.­Piłsudski’s­life­and­of­his­ethnographic­research­

on­the­Sakhalin;­it­also­presents­various­commemorative­signs­associated­with­him:­symbolic­

grave­ in­ a­ cemetery­ in­ Zakopane,­ a­ monument­ on­ the­ Sakhalin,­ a­ commemorative­ plaque,­

portraits,­coins­with­his­image­minted­by­the­National­Bank­of­Poland,­films,­correspondence­

cards,­stamps,­geographic­names­etc.­­the­article­is­an­orderly­presentation­of­material­con- cerning­B.­Piłsudski’s­biography­as­well­as­his­ethnographic­studies­on­the­Sakhalin­and­their­

reception­in­cultural­anthropology.

Translated by Anna Kijak