ks. Łukasz Marczak
https://orcid.org/0000-0003-1553-1747
UNIWERSYTET PAPIESKI JANA PAWŁA II W KRAKOWIE
Transmisja wartości rodziny w perspektywie realizacji zrównoważonego rozwoju
Wstęp
Pojęcia, takie jak rodzina i zrównoważony rozwój występują w życiu społecznym powszechnie i w związku z tym są różnorodnie rozumia- ne. Semantyka tych pojęć jest bardzo ciekawa, ukazuje ich odmienne znaczenia w różnych kontekstach. Opis relacji między językiem a rze- czywistością może zmieniać znaczenie rodziny w życiu społecznym, które poddane zostało realizacji celów zrównoważonego rozwoju.
Rozumienie podstawowych kategorii życia społecznego ma znaczenie w realizacji polityk społecznych, które z różnym natężeniem wpływają na kondycję rodziny. Stąd wobec realizacji polityk zrównoważonego rozwoju wydaje się, że z punktu widzenia socjologicznego nigdy nie wyczerpuje się potrzeba analizy dot. kondycji rodziny i transferu tej wartości w systemach społecznych i gospodarczych, zwłaszcza
w kontekście starzenia się społeczeństw i wzrostu zainteresowania trendami ekologicznymi w gospodarce i codziennych praktykach.
Opracowanie ma na celu ukazać transmisję wartości rodziny w procesie realizacji zrównoważonego rozwoju. Najpierw dokona się rozróżnienia pomiędzy ideą, polityką a zasadą etyczno-społeczną w kontekście kategorii zrównoważony rozwój. Następnie wskaże się wartość rodziny w perspektywie analizy społeczno-prawnej doty- czącej realizacji celów zrównoważonego rozwoju, po czym przejdzie się do przedstawienia statusu zasady zrównoważonego rozwoju i jej zastosowania. Narrację zogniskuje się wokół odpowiedzi na pytanie:
jak realizacja zrównoważonego rozwoju może wzmacniać rodzinę?
Jedną z możliwości jest program ukierunkowania celów zrównoważo- nego rozwoju na koncepcję dobra wspólnego. Niezbędny jest do tego spójny system zasad etyczno-społecznych, w oparciu o który można tworzyć strategie rozwoju społeczno-gospodarczego. Dla egzemplifi- kacji takiego działania przedstawi się ramowy program takiej strategii, którą wypracowali Matthias Kasper i Gerd Hofielen.
Ze względu na wyzwanie systemowego balansowania płaszczy- znami dobra wspólnego perspektywa niemieckich badaczy think tanku Humanistic Management Practices gGmbH z Berlina wydaje się adekwatna do współczesnych strategii rozwojowych. Gerd Hofielen jest ekspertem zarządzania przedsiębiorstwem w uwarunkowaniach wielokulturowości. Matthias Kasper specjalizuje się w edukacji al- ternatywnych form gospodarowania ukierunkowanego na współza- leżność społeczno-środowiskową. Strategia podlega ocenie etycznej.
1. Zrównoważony rozwój –
ideologia i polityka a zasada etyczno-społeczna
Życie społeczne charakteryzuje przenikanie się systemów warto- ści i ich modyfikacja. Transmisja wartości zachodzi ze względu na
występowanie różnorodnych przyczyn, które mają wpływ na większą dominację jednych systemów wartości nad pozostałymi. Transmisja wartości jest typowa dla funkcjonowania zróżnicowanych aksjolo- gicznie społeczeństw, w których innowacyjność zwiększa znaczenie niektórych wartości ze względu na ich realizację. Wartości z punk- tu nauk socjologicznych rozumie się jako „zinternalizowane stan- dardy zachowań odziedziczone przez osoby w procesie socjalizacji w kulturowym kontekście określonego społeczeństwa”1.
Kategorię zrównoważony rozwój jako zjawisko aksjologiczne uj- muje się jako wartość idealną, jako standard modelowy, wzorcowy.
Z jednej strony wartość idealna jest niemożliwa do urzeczywistnienia, z drugiej strony wyznacza jednak kierunek dążeń człowieka. Ideał wskazuje zatem na wzorzec przewodni w realizacji celów, tzw. leit- motiv. Zrównoważony rozwój w złożoności celów i towarzyszących im wartości, w zakresie swojego oddziaływania tworzy ideologię, spajającą kultury w jej globalnym wymiarze, łączącą światopoglądy o charakterze międzypokoleniowym. Lokalny wymiar zrównoważo- nego rozwoju obejmuje dążenie do zabezpieczenia dobra państwa.
Stąd zrównoważony rozwój jako ideologia ujmowany jest jako zbiór wiodących i dominujących idei skupiających w sobie ujęcia: poli- tyczne, prawne, ekonomiczne, filozoficzne, społeczne, ekologiczne, a nawet religijne2.
Wartość idealna w realiach złożoności społeczno-gospodarczej i środowiskowej różni się więc od wartości możliwej – niezrealizo- wanej jeszcze, ale nadającej się do uskutecznienia ze względu na fak- tyczne uwarunkowania związane z występowaniem potrzeb ludzkich.
Wartość idealna bądź idealistyczna różni się tym bardziej od wartości
1 W. Piwowarski, Socjologia religii, Lublin 1996, s. 242.
2 Por. Słownik socjologii i nauk społecznych, red. G. Marshall, Warszawa 2006, s. 122n.
faktycznej, która zyskała uznanie i została urzeczywistniona, wyraża- jąc konkretny stan rzeczy3. Stąd wartość idealna znajduje swoje od- zwierciedlenie w realizowanej polityce, ujmowanej z punktu widzenia aksjologicznego w sensie troski o dobro wspólne. Do świata wartości należą wszystkie kategorie, którym przyznaje się wagę znaczeniową zwłaszcza pod względem naznaczającym całość społeczną. W ten krąg wlicza się także kategorię zrównoważonego rozwoju. Wartość pozy- tywną posiadają głównie wartości idealne i ideały, przez co w życiu społecznym rozumie się je jako dobra, do których jednostki społeczne dążą ze względu na postawę szacunku względem nich4. Zrównoważo- ny rozwój jako idea gospodarowania, w którym zaspokojenie potrzeb obecnego pokolenia nie odbiera szans rozwoju przyszłym pokoleniom, posiada wartość pozytywną. Realizm realizowania takiej polityki jest już przedmiotem badań na polu wielu dyscyplin. W przejawach życia społecznego zauważa się zespół powiązanych funkcjonalnie norm i wartości, które tworzą całościowy system aksjonormatywny.
Idei poszukiwania balansu między systemami społecznymi i go- spodarczymi przy uwzględnieniu jakości ekosystemów towarzyszy realnie prowadzona polityka, ogólnie definiowana jako realizacja celów skupiających się wokół rozwoju państwa przy wykorzystaniu odpowiednich do tego środków. Wartość idealna szuka więc ukon- kretnienia w realizacji wspólnych dóbr przez władzę, której powo- łanie całościowo ma służyć kreacji ładu społecznego5. Dobra te są imperatywami normatywnymi i w realizacji polityk umożliwiają pełny, integralny rozwój człowieka. Wartość rozwoju od założenia
3 Por. W. Stróżewski, Transcendentalia i wartości, w: W. Stróżewski, Istnienie i war- tość, Kraków 1981, s. 90–95.
4 Por. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963, s. 54.
5 Por. J. Mazur, Pro familia et societate. Wybrane zagadnienia polityki społecznej, Kraków 2013, s. 11.
idealistycznego staje się wartością coraz bardziej faktyczną wraz z tworzeniem wartości wspólnych, będących środkami służącymi do realizacji celów osobowych6. W ten sposób drogą do rozwoju spo- łecznego i osobowego każdej jednostki jest realizacja zasad etyczno- -społecznych. Zasady te nie ulegają zmianie, istnieją odwiecznie i są wyłaniane w konkretnych uwarunkowaniach niesprzyjających inte- gralnemu rozwojowi osobowemu7. Stąd idea znajduje urzeczywistnie- nie w polityce i w miarę niemożności realizacji celów podstawowych grup społecznych – służących także rozwojowi państwa – wyłania się zasady etyczno-społeczne stojące na straży wartości podstawowych nadających sens i identyczność jednostkom ludzkim, jak i całym społecznościom8. W kręgu tych wartości znajdują się: godność ludzka, życie, praca, własność prywatna, integralny rozwój. Życie społeczne składa się z wielu takich kategorii, pośród których znajduje się rodzina, powiązana z różnorodnymi systemami społecznymi, gospodarczymi i towarzyszącą im kulturą. Rodzina jest jedną z wielu grup społecz- nych i jednocześnie wartością podstawową ze względu na jej fun- damentalne odniesienie do funkcjonowania państwa. Zapewnienie warunków do rozwoju rodziny staje się więc jedną z podstawowych funkcji polityki państwa.
2. Wartość rodziny i cele zrównoważonego rozwoju Z punktu widzenia nauk socjologicznych w perspektywie polityk zrównoważonego rozwoju jednym z najbardziej eksplorowanych ob- szarów badań jest sytuacja demograficzna, która znacząco wpływa na politykę społeczną i stabilność gospodarki. Wraz z innowacyjnością
6 Por. W. Piwowarski, ABC katolickiej nauki społecznej, Pelplin 1993, s. 61–63.
7 Por. W. Piwowarski, ABC katolickiej nauki społecznej, dz. cyt., s. 61–63.
8 Por. W. Piwowarski, Socjologia religii, dz. cyt., s. 242.
gospodarki ze względu na ewolucję kwestii ekologicznej istotne sta- ją się uwarunkowania wzrostu udziału ludzi starszych w społeczeń- stwie9. Rodzina w otoczeniu społeczno-gospodarczym i środowisko- wym wciąż pozostaje podstawową grupą społeczną, która ze względu na swą funkcjonalność wobec systemu społeczno-gospodarczego wymaga wsparcia. Tym bardziej jest to zauważalne w sytuacji, kiedy model rodziny w Polsce zmieni się choćby w wyniku procesu po- dwójnego starzenia się, wzrostu liczebności osób zaliczanych do ka- tegorii później starości (powyżej 80. lub 85. roku życia)10. W sytuacji demograficznej Polski takim procesom, naznaczonym zwiększeniem występowania osób z orzeczonym stopniem niepełnosprawności (20% w wieku powyżej 80 lat), towarzyszą wyznaczone w polityce globalnej cele zrównoważonego rozwoju.
Jeszcze bardziej uzasadnione jest wsparcie rodziny w przypadku jakichkolwiek niejasności semantycznych mogących wpłynąć na jej redefinicję i postrzeganie osób starszych czy dzieci w rodzinie. Ideolo- giczność programów rozwoju staje się tym bardziej zauważalna, gdy wraz z ich realizacją pojawiają się zjawiska społeczne powstałe wsku- tek redefinicji podstawowych kategorii społecznych, których kon- sekwencją jest marginalizacja osób w tzw. wieku nieprodukcyjnym, dzieci lub osób starszych. Zmiana rozumienia rodziny i dywersyfi- kacja modeli rodzin jest już faktem i domaga się nie tylko wskazania przyczyn takiego stanu, ale także strategii wyjścia charakteryzują- cych się podjęciem konkretnego działania, przyjęcia odpowiedniej antropologii społecznej. Jest ona niezbędna wobec pojawiających się
9 Por. A. Świerczek, Rodzina w kontekście kryzysu demograficznego w Polsce, w: Aspekty teoretyczne i praktyczne w pracy socjalnej wobec przemian i wyzwań społecznych XXI wieku, red. M. Duda, L. Szot, A. Świerczek, t. 2, Kraków 2017, s. 56–60.
10 Por. R. Iwański, Opieka długoterminowa nad osobami starszymi, Warszawa 2017, s. 75.
rodzin zatomizowanych, patchworkowych czy związków jednopł- ciowych. Zdaniem Michała Gierycza w ujęciu praw podstawowych UE dokonano redefinicji fundamentalnych prawnomiędzynarodo- wych przesłanek antropologicznych w odniesieniu do relacji osoby, małżeństwa oraz rodziny, co zadecydowało o rozumieniu natury człowieka. Takie zjawisko utrudnia lub całkowicie uniemożliwia re- alizację polityki rodzinnej na poziomie UE11. Ukierunkowanie procesu wsparcia rodziny odpowiadałoby unieważnianiu niektórych tradycyj- nych idei i wartości, wśród których znajduje się rodzina obejmująca wszystkie kategorie wiekowe jednostek przynależących do tej grupy społecznej. Proces unieważniania tradycyjnych wartości charaktery- zuje politykę opartą na antropologii nieograniczonej, która z jednej strony redukuje status człowieka (do poziomu zwierząt, roślin czy bytów nieożywionych), a z drugiej strony absolutyzuje go, czyniąc zeń najwyższą istotę stworzonego świata i jedynego jego autokreatora.
W tak rozumianym świecie wiodącą rolę odgrywają ludzie silni i ak- tywni w życiu społecznym. Ludzie najstarsi lub jeszcze nienarodzeni mogą zostać w ideologicznych działaniach na rzecz zrównoważone- go rozwoju zmarginalizowani, a ich status w zakresie tzw. zdrowia reprodukcyjnego niekiedy bywa niżej klasyfikowany niż jednostek społecznych pozostających w sile wieku.
Redefinicja rodziny dokonała się już marksistowskiej teorii prawa, które zniosło moralne ograniczenia natury ludzkiej i wyzwoliło w czło- wieku nieograniczony potencjał samowyzwolenia się z dotychczaso- wych norm cechujących religię chrześcijańską i tradycję ukształtowaną wskutek procesów socjalizacyjnych charakteryzujących religię. Gie- rycz określa ten proces apogeum elastyczności prawa, które prowadzi
11 Zob. M. Gierycz, Unii europejskiej (re)definicja małżeństwa i rodziny. Antro- pologiczne i polityczne znaczenie w kontekście starzenia się Europy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 22 (2015) nr 2, s. 69–83.
do formułowania polityk będących próbą realizacji ładu społecznego opartego na nowych, zredefiniowanych kategoriach społecznych12. Proces ten – jak twierdzi Marguerite A. Peeters – doprowadza do de- konstrukcji wartości chrześcijańskich w imię tworzonej nowej, zseku- laryzowanej etyki13. Jej egzemplifikacją są nieantropocentryczne etyki środowiskowe. Przez dekonstrukcję podstawowych, klasycznych kate- gorii społecznych rozumie się tutaj rozwarstwienie semiotycznej budo- wy języka w celu przekształcenia sensu kategorii powszechnie używa- nych w życiu społecznym, zarówno w normach prawa, jak i w języku potocznym. Wynikiem zdekonstruowanej rzeczywistości społecznej są nowe paradygmaty życia społeczno-gospodarczego i społeczno- -ekologicznego, które mają na celu tworzyć nową kulturę, w dużej mierze silnie skorelowaną i poddaną wpływom nurtów etyk niean- tropocentrycznych albo skrajnie antropocentrycznych14. Redefinicja kategorii rodziny nie jest jedynym przykładem. W perspektywie reali- zacji celów zrównoważonego rozwoju zmiana znaczenia dotyczy wielu symboli kultury chrześcijańskiej. Egzemplifikacją takich procesów może być m.in. działalność skandynawskiej firmy Ikea, która realizując cele zrównoważonego rozwoju, proponowała nazywać „Boże Narodze- nie” „zimową imprezą”, a „choinkę” „rośliną sztuczną do wewnątrz”15. Z jednej strony studia nad ideologią zrównoważonego rozwoju pozwa- lają wskazać obszary posthumanizmu wyzwalającego byty zwierzęce
12 Zob. M. Gierycz, Europejski spór o człowieka, Warszawa 2017, s. 274–277.
13 Zob. M. A. Peeters, Globalizacja zachodniej rewolucji kulturowej, Warszawa 2010, s. 192.
14 Por. A. Ganowicz-Bączyk, Etyka środowiskowa, w: Etyka. Część II. Filozoficzna etyka życia spełnionego, red. S. Janeczek, A. Starościc, Lublin 2016, s. 181–208.
15 Polskie Radio 24, „Zimowa impreza” zamiast Bożego Narodzenia w Ikei, https://
polskieradio24.pl/5/1223/Artykul/2398997,Zimowa-impreza-zamiast-Bozego- Narodzenia-w-Ikei?fbclid=IwAR3L0TK2JPjHMVCa4UsAGVE3GHngi_HU7B6s7z- 7M0IMZpkIHJj2SndwaL8k (6.11.2019).
i roślinne, afirmując je. Z drugiej strony odsłaniają ujęcia ekofemini- zmu upodabniającego kobiety i zwierzęta w kulturze patriarchalnej16. Nowa kultura wyrażająca się niekiedy w postulatach marginalnych środowisk społecznych stoi w opozycji do tożsamości aksjologicz- nej ładu społecznego, potwierdzonej w preambule do Konstytucji i wyrażającej się w ładzie prawnym – ordo iuris. Złożony charakter normatywny rzeczywistości społecznej pozwala harmonijnie łączyć ją z życiem społecznym, którego dynamika zmian współgra z aktyw- nością naukową opierającą się na analizie współczesnych problemów pluralistycznych społeczeństw. Stąd nauki społeczne przy wykorzy- staniu metod socjologicznych czerpią inspirację z analiz systemów normatywnych. Powołując się na analizę społeczno-prawną Rozalii Kielmans-Ratyńskiej z Instytutu na rzecz Kultury Prawnej dot. in- terpretacji Agendy 2030, zauważa się umniejszenie statusu małżeń- stwa poprzez redefinicję tego związku i podważanie jego naturalnego charakteru wyrażającego się w relacji osób odmiennej płci17. Agenda Zrównoważonego Rozwoju 2030 wraz ze swoim politycznym naci- skiem wzbudza również kontrowersje z powodu nieuzasadnione- go przyjmowania wskaźników w zakresie tzw. zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Chociaż cele zrównoważonego rozwoju są ukie- runkowane na ludzi poprzez eliminację ubóstwa czy zapewnienie dobrobytu gospodarczego, to jednak zdaniem Kielmans-Ratyńskiej nie pojawiają się adekwatne sformułowania definiujące rodzinę jako podstawową grupę społeczną. Wydaje się, że pominięcie pierwotnej – socjalizacyjnej – funkcji rodziny marginalizuje tę wspólnotę osób również we wtórnych procesach socjalizacyjnych, wyrażających się
16 Por. Zwierzęta, gender, kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red.
M. Dąbrowska, A. Barcz, Lublin 2014.
17 Zob. R. Kielmans-Ratyńska, Agenda 2030 – przyszłość bez rodziny, https://ordo- iuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/agenda-2030-przyszlosc-bez-rodziny (28.11.2019).
w kształtowaniu osobowości młodych ludzi i tworzeniu uwarunko- wań rozwoju, ich relacyjności względem siebie nawzajem. Pomijanie podstawowych funkcji rodziny kontrastuje z postulatami równości płci i wydaje się umniejszać rolę rodziny, pozbawiając ją tradycyjnie przypisanych jej zadań socjalizacyjnych.
W realizacji celów zrównoważonego rozwoju ujmowanych w per- spektywie globalnej pośród wielu teorii i poglądów na temat rodziny niezrozumiała jest marginalizacja tej podstawowej grupy społecznej w życiu społecznym. Na marginalizację rodziny wpływa przyjmowana koncepcja człowieka. Ideologia zrównoważonego rozwoju wydaje się wpisywać w posthumanistyczną optykę rehabilitującą zwierzę- ta, rośliny i byty nieożywione. Ekologiczne ujęcia zrównoważonego rozwoju nadają bytom nieludzkim status podmiotowy, rezygnując jednocześnie z antropocentryzmu i centralnego pozycjonowania człowieka, który w nurcie posthumanizmu nie jest odrębnym ga- tunkiem18. Posthumanistyczna optyka zmienia koncepcję rodziny w modelu zachodnioeuropejskim, redukując liczebność tej grupy społecznej. Na podstawie aktów normatywnych powolnej zmianie ulega złożoność płciowa na poziomie małżeństwa, które z działaniach redefinicyjnych ujmuje się tylko jako związek partnerski. Podstawo- wym motywem zakładania rodzin w kształtowanej kulturze posthu- namistycznej staje się czynnik emocjonalny – reprodukcja schodzi na dalszy plan realizacji więzi małżeńskiej czy partnerskiej. Dbałość o emocjonalny komfort w posthumanistycznych społeczeństwach dopełnia troska człowieka o zwierzęta i środowisko naturalne19.
18 Por. H. Mamzer, Posthumanizm we współczesnych modelach rodzin: zwierzęta jako członkowie rodziny?, w: Rodzina wobec wyzwań współczesności, red. I. Taranowicz, S. Grotowicz, Wrocław 2015, s. 153.
19 Por. H. Mamzer, Posthumanizm we współczesnych modelach rodzin: zwierzęta jako członkowie rodziny?, dz. cyt., s. 153.
3. Status zasady zrównoważonego rozwoju i jej zastosowanie – transmisja wartości
Naczelnym stanem rządzącym człowiekiem w ramach jego struktury wewnętrznej i osobowości jest potencjalność. Na zewnątrz człowiek wyraża się w działaniu i przyjmowanych postawach, pośród których nie można zapomnieć o komponencie społeczno-etycznym. Naturę ludzką rozpatruje się w podwójnym aspekcie: ogólnym i jednost- kowym. Sens ogólny mówi o gatunkowej charakterystyce osoby ludzkiej, która jest niezmienna i jednakowa dla wszystkich ludzi (in actu primo). W sensie indywidualnym (in actu secundo) natura ludzka jest zmienna, rozwija się w zależności od uwarunkowań miejsca i czasu. Wszechstronność rozwoju zależy m.in. od bogac- twa życia społecznego, które pomaga człowiekowi osiągać wyższy stopień doskonałości. Podstawową grupą społeczną jest rodzina, ale oprócz niej występuje szereg społeczności przyczyniających się do rozwoju fizycznego, psychicznego, intelektualnego, kulturowego czy duchowego jednostki społecznej. Tworzeniu takich uwarunko- wań odpowiada zasada dobra wspólnego, która we współzależności z zasadą pomocniczości i solidarności tworzy system principiów spo- łecznych zabezpieczających podstawowe komórki życia społecznego, wzmacniając je przy zastosowaniu zasad o charakterze szczegółowym.
Szerokie uwarunkowania wpływające na kondycję rodziny i wartości z nią korelujące w wąskich zakresach realizacji polityk ogniskują się wokół życia społeczno-gospodarczego. Transmisja wartości przy zastosowaniu systemu podstawowych zasad etyczno-społecznych sprawia, że rodzinę ujmuje się w jednoznacznie zdefiniowanym układzie odniesienia podstawowych wartości20. U źródeł transmisji
20 Por. J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 2001, s. 115–128.
wartości podporządkowanych zasadom etyczno-społecznym jest jednorodny, personalistyczny system aksjonormatywny, z którego wyrasta kultura chrześcijańska21.
Jedną ze szczegółowych zasad etyczno-społecznych jest zasada zrównoważonego rozwoju, która w zakresie aksjologicznym mówi o realizacji polityk zrównoważonego rozwoju w duchu antropocen- tryzmu umiarkowanego. Zastosowanie tej zasady szczegółowej niesie ze sobą ważne implikacje. Odnosi działanie społeczne do podstawo- wych zasad etyczno-społecznych i sprawia, że transmisja wartości od- wołuje się do antropologii personalistycznej, odcinając się od nurtów nieantropocentrycznych, pośród których znajdują się orientacje bio- centryczne, fizjocentryczne, patocentryczne i ekocentryczne. Analiza transmisji wartości rodziny w kontekście realizowanych polityk śro- dowiskowych pozwala stwierdzać, że personalistyczne ujęcie działań w obszarze społeczno-gospodarczym sytuuje człowieka w centrum interakcji społecznych niezależnie od jego wieku, ale ze względu na posiadaną godność i podstawowe prawo do życia od poczęcia aż do naturalnej śmierci. Kultura personalistyczna ujmuje nie tylko interakcje, ale relacje osobowe tworzące więzi społeczne. Transmisja wartości wraz z zastosowaniem zasady zrównoważonego rozwoju polega na komunikowaniu światu społecznemu wartości wzmacnia- jących pozycję człowieka, służących jego integralnemu rozwojowi.
Odbywa się to w poszczególnych zakresach życia społecznego, w któ- rych człowiek i rodzina wraz z szeregiem pozostałych wartości tworzą w obrębie złożonego układu aksjonormatywnego specyficzną, perso- nalistyczną sytuację aksjologiczną. Personalizm dla relacji rodziny z jej otoczeniem, także tym środowiskowym, kształtuje habitus, który konstytuuje rodzinę jako grupę społeczną o podstawowym znaczeniu
21 Por. P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2012, s. 315–345.
dla życia społecznego ze względu na jej pozycję, rolę i szereg funkcji wpływających na całokształt świata społecznego i zmianę społeczno- -środowiskową w kontekście ideologii zrównoważonego rozwoju. Przy tak ujmowanej transmisji wartości rodziny małżeństwo pozostaje stałym związkiem mężczyzny z kobietą.
Zasada zrównoważonego rozwoju w dymensji społecznej ma na celu komunikować ów habitus zwłaszcza w perspektywie polityki środowiskowej i restrukturyzacji systemów gospodarczych zmieniają- cych swoją dynamikę i umocowanie zasobowe ze względu na trendy ekologiczne. W życiu gospodarczym wyrażają się one w postulatach przejścia na typ gospodarowania w układzie zamkniętym (circular economy). Personalistyczny habitus rodziny w transmisji wartości przy realizacji celów zrównoważonego rozwoju stanowi o rezultacie oddziaływań socjalizacyjnych. Zasada etyczno-społeczna zakłada realizację ideału w działaniach na polu polityki rozumianej jako „tro- ska o dobro wspólne” tak, aby rezultatem zastosowania takiej polityki pozostawał personalistyczny układ aksjologiczny. Jest on niezbędny do interioryzowania wartości i norm w rozwoju życia społecznego, a poprzez transmisję wartości zabezpiecza status rodziny w perspek- tywie międzypokoleniowej. Przy upowszechnianiu trendów ekolo- gicznych odwzorowywanie działań na podstawie personalistycznego układu wartości komunikuje wzorce zachowań, znaki i treści kultury, objaśniając jednocześnie ich znaczenie. Pierre Bourdieu określa ten proces jako przemoc symboliczną i nazywa go mechanizmem reprodukcji kulturowej. Sprowadza się on do socjalizacji rozumianej w sensie oddziaływania przemocy symbolicznej od najmłodszych lat życia we wszystkich środowiskach wychowawczych.
Realizacja celów zrównoważonego rozwoju skłania do analizy złożoności systemowej, tak by odpowiednio modelować politykę państwa w kontekście zachodzących w nim procesów społecznych poddanych niekiedy oddziaływaniu różnych ideologii mogących
umniejszać wartość osoby ludzkiej. Dla systemów społecznych wy- daje się to konieczne w zakresie uwarunkowań mogących zakłócać integralny rozwój człowieka w perspektywie jego podstawowego środowiska wzrostu, interioryzowania wartości i ich komunikowania.
Państwo, stojąc na straży ładu społecznego, ma władzę dokonywania analizy działań ludzkich, tworzenia nakazów i zakazów służących realizacji jednych wartości, a odrzucaniu tych, które mogłyby pod- nosić ryzyko burzenia ładu społecznego. W perspektywie międzypo- koleniowej niesprawiedliwe są uwarunkowania godzące w naturalny charakter rodziny lub marginalizujące ludzi ze względu na kategorię wieku (starość, życie nienarodzone). Dobro wspólne społeczności w wymiarze międzypokoleniowym nie zostanie zrealizowane, gdy mniejsze społeczności – wraz z tą najbardziej podstawową, rodzi- ną – nie zostaną zespolone wokół wspólnego celu, jakim jest dobro i jego rozwój22.
4. Ekonomia dobra wspólnego –
aksjologiczny kontekst zrównoważonego rozwoju i rodziny
Próby wprowadzania zmian semantycznych w odniesieniu do rodziny i towarzyszące temu procesy społeczne związane z pluralizmem war- tości budzą niekiedy obawę, że niektóre tradycyjne wartości i chrze- ścijańskie idee zostaną unieważnione. Tworzące się nowe, coraz bar- dziej kulturowo pluralistyczne społeczeństwa wymagają od państwa rozważenia potrzeby wypracowania nowych mechanizmów prawnych i ekonomicznych umożliwiających bardziej jednorodne rozumienie
22 Por. W. Piwowarski, Rodzina jako społeczność naturalna według św. Tomasza z Akwinu, „Roczniki Filozoficzne” 8 (1960) nr 2, s. 99.
rodziny. Polityka zrównoważonego rozwoju wzmacnia rodzinę, gdy jest ona rozumiana jednorodnie, zwłaszcza w kontekście działań zmierzających do redefinicji tej kategorii społecznej. Jednorodność semantyczna wynikająca z fundamentu antropologicznego utrzy- muje w stabilności chrześcijański model rodziny, akcentujący dobro wszystkich jej członków, także tych starzejących się. Wobec narracji proponujących zmianę rozumienia rodziny, jej modelu, struktury i roli w społeczeństwie spójny system zasad etyczno-społecznych ma fundamentalne znaczenie dla utrzymania międzypokoleniowego ładu społeczno-moralnego.
Z socjologicznego punktu widzenia w realizacji celów zrównowa- żonego rozwoju kondycja rodziny jest istotna dla zachowania inte- gralności rozwoju społeczno-gospodarczego. Cel społeczności i jej rozwój określa natura społeczna człowieka. Wzmocnienie rodziny w realizowanej polityce zrównoważonego rozwoju państwa dokonuje się wraz z zaspokajaniem potrzeb rodziny, zapewnieniem warunków zaistnienia życia wraz z troską o jego właściwy rozwój na każdym etapie życia. Wzmocnienie wartości rodziny i zachowanie stabilności tej podstawowej grupy społecznej zależy zatem od odpowiednich uwarunkowań społecznych, wyzwalających w człowieku siłę zdolną tak ją ukierunkowywać, by realizacja tej wartości przynosiła korzyść zarówno jednostce, jak i społeczności. Polityka zatem wzmacnia rodzinę, kiedy zapewnia jej możliwość zrodzenia potomstwa, jego utrzymanie i wychowanie przy zachodzących jednocześnie procesach zmian demograficznych. Wzmocnienie rodziny dokonuje się wraz z odpowiednią polityką względem osób starszych, których udział w polskim społeczeństwie rośnie. Prognozuje się, że liczba ludności w wieku 80 lat i więcej w skali Polski wzrośnie do roku 2050 z 1,5 mln do 3,5 mln. Przy wzrastającej liczbie osób starszych i wraz z procesem podwójnego starzenia się wsparcia będą potrzebować nie tylko sześć- dziesięciolatkowie, lecz także osiemdziesięciolatkowie, osoby chore,
samotne i niepełnosprawne23. Wzmocnienie rodziny dokonuje się w polityce społecznej w oparciu o koncepcję praw człowieka.
Polityka zrównoważonego rozwoju w realizacji sustainable deve- lopment goals z punktu widzenia etyki społecznej ukierunkowana jest na realizację ideału rozwoju integralnego, co sprzężone jest z tworze- niem uwarunkowań społeczno-gospodarczych zmierzających do ni- welowania dysproporcji rozwojowych. W wyniku procesów demogra- ficznych zachodzących w poszczególnych państwach wsparcie rodziny może dokonać się wraz z systemowym działaniem adresowanym do ludności we wszystkich etapach życia. Niezbędna ku temu jest infrastruktura instytucjonalna państwa, które może łagodzić przeży- wanie starości dostępem do personelu opieki społecznej i tworzeniem ośrodków przeznaczonych dla ludzi starszych obciążonych niekiedy nie tylko wiekiem, lecz także niepełnosprawnością. Odpowiednia polityka środowiskowa powiązana z funkcjonowaniem instytucji po- mocowych adresowanych do takiej kategorii ludzi stanowi istotne wsparcie w poszczególnych etapach starzenia się.
W koncepcji zrównoważonego rozwoju kategoria rodziny nie wy- stępuje bezpośrednio jako wartość znacząca dla osiągania celów tego rozwoju, niemniej jednak jest obecna pośrednio. Koncepcja bowiem wskazuje działania wpisujące się w uwarunkowania społeczno-go- spodarcze, które rodzina w różnych zakresach życia gospodarczego sama wykorzystuje, pozostając ważnym podmiotem wpływającym na kreację otoczenia społeczno-środowiskowego. W realizacji polityk transmisja wartości rodziny domaga się nadawania sensu życia na eta- pie starczym tak, by życie w starości można było twórczo przeżywać.
23 Por. M. Adamczyk, Specyfika procesów starzenia się społeczeństwa polskiego w kon- tekście wskaźników zrównoważonego rozwoju, w: Wybrane problemy społeczne.
Teraźniejszość – przyszłość, red. E. Grudziewska, M. Mikołajczyk, Warszawa 2018, s. 120.
Zasada zrównoważonego rozwoju tworzy wówczas personalistyczną sytuację aksjologiczną, w której człowiek na każdym etapie życia jest kluczową wartością, a uwarunkowania środowiskowe mają mu służyć do optymalizacji jego rozwoju psychosomatycznego.
W realizacji celów zrównoważonego rozwoju prace instytucji spo- łecznych wspomaga ekonomia dobra wspólnego24. Jest to model stra- tegii organizacji pracy włączający 20 najbardziej znaczących obszarów działania instytucji społecznych pogrupowanych według istotnych wartości, wśród których pierwszą i podstawową jest godność ludzka.
Bilans dobra wspólnego pozwala ukierunkować działania instytucji według systemu zasad etyczno-społecznych. Realizacja tej strategii ma na celu tworzyć personalistyczny układ aksjologiczny, w którym wartość rodziny jest chroniona ze względu na godność ludzką. Stra- tegia włącza jeszcze kategorie solidarności i sprawiedliwości, przy jednoczesnej realizacji ekologicznych celów zrównoważonego roz- woju. W bilansie dobra wspólnego znaczącą wartość zyskuje również przejrzystość i współdecydowanie. Marginalizację wartości rodzi- ny i otoczenia społecznego wskutek ekologicznej nadinterpretacji zrównoważonego rozwoju niweluje się w dowartościowywaniu zna- czenia instytucji społecznych. Ekonomia dobra wspólnego pozwala realizować cele rozwoju zrównoważonego, mając na uwadze obszar gospodarczy, w którym członkowie rodziny odnajdują się w różnych zakresach wiekowych. W instytucjonalizacji pracy socjalnej według wyszczególnionych kryteriów dobra wspólnego wzmocnienie rodziny może dokonać się w obszarach: dostawcy usług w organizacji pomocy społecznej, zarządzania własnością, relacji z partnerami finansowymi, współpracy z podmiotami wspomagającymi instytucje pracy socjalnej,
24 Por. M. Kasper, G. Hofielen, Punkten für das Gemeinwohl und die Sustainable Development Goals, Berlin 2019.
klientów pracy socjalnej i ich rodzin. Strategię przewidzianą do re- alizacji celów zrównoważonego rozwoju można zaadresować do in- stytucji pomocy społecznej i współpracujących z nimi podmiotów.
Zakończenie
Koncepcja zrównoważonego rozwoju może wzmacniać rodzinę wy- łącznie w powrocie do rozumienia polityki jako „roztropnej troski o dobro wspólne”. Dobro wspólne zakotwiczone jest w systemie zasad etyczno-społecznych, którego podstawową kategorią jest rodzina rozumiana jako podstawowa komórka życia społecznego. Jednorod- ność definicji rodziny, zwłaszcza w ujęciach prawa, oraz prawidłowa antropologia społeczna w realizacji celów zrównoważonego rozwoju stają się głównymi płaszczyznami odniesienia wobec niezrozumiałych prób redefinicji podstawowych kategorii społecznych, w tym rodziny.
Na straży realizacji polityk zrównoważonego rozwoju stoi zasada zrównoważonego rozwoju. Jej celem jest opis zastanej rzeczywistości społecznej silnie naznaczanej trendami ekologicznymi, następnie ocena etyczna i korekta działań społecznych, mająca na celu reali- zację zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do kategorii dobra wspólnego. Głównie w powrocie do stabilnych punktów odniesienia osadzonych na podstawowych kategoriach wchodzących w zakres ideowy personalizmu chrześcijańskiego rodzina wobec zmieniających się trendów kulturowych i demograficznych ma szansę zachować swoje znaczenie i odpowiednio wypełniać wynikające z jej natury za- dania. Wzmocnienie rodziny następuje wraz z dostrzeżeniem potrzeb rozwoju ludzi wszystkich kategorii wiekowych w przestrzeni życia rodzinnego, zarówno tych najmłodszych, nawet jeszcze nienarodzo- nych, jak i tych najstarszych, może już częściowo zmarginalizowanych ze względu na proces starzenia się. Kategoria ludzi w tzw. wieku pro- dukcyjnym, poddana czynnikom ekonomicznym, staje się kluczowa
dla integralnego rozumienia wartości rodziny. Procesy socjalizacyjne w głównej mierze zależne są od rozumienia wartości, identyfikacji z nimi i w konsekwencji – ich realizacji. W tych zależnościach z jednej strony nauki społeczne silnie korelują z normami prawa, z drugiej strony normy prawne w życiu społecznym wynikają z zauważanych nieprawidłowości w organizacji życia społecznego.
Streszczenie
Opracowanie ma na celu ukazać transmisję wartości rodziny w procesie reali- zacji zrównoważonego rozwoju. Najpierw dokona się rozróżnienia pomiędzy ideą, polityką a zasadą etyczno-społeczną w kontekście kategorii zrównowa- żony rozwój. Następnie wskaże się wartość rodziny w perspektywie analizy społeczno-prawnej dotyczącej realizacji celów zrównoważonego rozwoju, po czym przejdzie się do przedstawienia statusu zasady zrównoważonego rozwoju i jej zastosowania. Narrację zogniskuje się wokół odpowiedzi na py- tanie: jak realizacja zrównoważonego rozwoju może wzmacniać rodzinę?
Jedną z możliwości jest program ukierunkowania celów zrównoważonego rozwoju na koncepcję dobra wspólnego. Niezbędny jest do tego spójny sys- tem zasad etyczno-społecznych, w oparciu o który można tworzyć strategie rozwoju społeczno-gospodarczego. Dla egzemplifikacji takiego działania przedstawi się ramowy program takiej strategii, którą wypracowali Matthias Kasper i Gerd Hofielen.
Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, zasada etyczno-społeczna, trans- misja wartości, rodzina
Summary
Transmission of family values in the perspective of the implementation of sustainable development
The aim of the study is to show the transmission of family values in the process of implementing sustainable development. First, a distinction will be made between the idea, policy and ethical and social principle in the context of the category of sustainable development. Then, the value of the
family will be indicated in the perspective of the socio-legal analysis of the implementation of the sustainable development goals, and then the status of the principle of sustainable development and its application will be pre- sented. The narrative will focus on the answer to the question: how can the implementation of sustainable development strengthen the family? One possibility is a program of focusing the SDGs on the concept of the common good. For this, a coherent system of ethical and social principles is necessary, on the basis of which strategies for social and economic development can be created. To exemplify such action, the framework program of such a strat- egy, developed by Matthias Kasper and Gerd Hofielen, will be presented.
Keywords: sustainable development, ethical and social principle, transmis- sion of values, family
