Upodobnienie:
ze względu na sąsiedztwo z lewej (poprzedzanie) lub z prawej (następstwo) strony głoska zmienia jakąś swoją cechę lub zyskuje dodatkową
Uproszczenie:
ze względu na zaistniałe upodobnienia i zazwyczaj niestaranności wymowy dochodzi do wypadnięcia którejś głoski lub zlania się dwóch w jedną
Dźwięczność – bezdźwięczność upodobnienia martwe
Dystynktywność dźwięczności
(cecha dystynktywna – cecha pozwalająca odróżniać znaczenia wyrazów)
tom : dom [tom] : [dom]
kura : góra [kura] : [gura]
kosa : koza [kosa] : [koza]
pal : bal [pal] : [bal]
rusza : róża [ruša] : [ruža]
pasie : pazie [paśe] : [paźe]
Jednorodność grup spółgłoskowych pod względem dźwięczności
– bardzo wiele polskich grup spółgłoskowych z natury rzeczy jest jednorodnych pod względem dźwięczności, są w całości bezdźwięczne lub dźwięczne:
spokój [spokuj]
pchać [pxać]
pszczoła [pščoła]
gbur [gbur]
pojazdy [pojazdy]
wdowa [vdova]
– niektóre grupy spółgłoskowe zyskują jednorodność w procesie mówienia:
pod wpływem bezdźwięcznej spółgłoski następującej
babka [bapka]
ważka [vaška]
obsypać [opsypać]
rozporek [rosporek]
pod wpływem bezdźwięcznej spółgłoski poprzedzającej
krzak [kšak]
przy [pšy]
twój [tfuj]
swoboda [sfoboda]
najczęściej jednorodność to ubezdźwięcznianie
rzadko się zdarza ujednolicanie w kierunku dźwięczności
liczba [lidZba]
prośba [proźba]
jakby [jagby]
także [tagže]
wszakże [fSagže]
itp.
Zawsze jednorodne pod względem dźwięczności są grupy spółgłosek właściwych, czyli takich, które występują w języku polskim w opozycyjnych parach: dźwięczna – bezdźwięczna
Grupy spółgłoskowe z sonornymi
Bezpośrednie sąsiedztwo samogłoski chroni przed utratą dźwięczności:
– warta [varta], półka [puwka], jajko [jajko], kompot [kompot]
– Kraków [krakuf], tło [two], pozycja [pozycja], posmakować [posmakovać]
Sonorne bez sąsiedztwa samogłoski – wtórnie się ubezdźwięczniają, a czasem nawet wypadają Między dwiema spółgłoskami
jabłko, płci, rzemieślnik, mętrkować [jap(3)ko] > [japko]
[p(3)ći]
[Zem’jeX(L)ńik]
Po spółgłosce przed pauzą (w wygłosie) myśl [myXL], wiatr [v’jatR], osm [osM]
plótł, przyniósł, przyszedł, przybiegł [plut(3)] > [plut]
[pšy.us(3)] > [pšy.us]
[pšyšet(3)] > [pšyšet]
[pšyb’jek(3)] > [pšyb’jek]
Wymowa polskich nosówek Nosówki = tzw. nosówki
– litery z ogonkami (w wyrazach rodzimych):
kąt, trąba, wąs, ręka, wędrówka, rzęsy, pączek – połączenia:
samogł. (V) + sp. nosowa (N) + sp. szczel. o takim samym m. artykulacji (S)
V + N + S
instytut, rynsztok, konsola, amfibia
(ale nie: inwariant, bo „n” zębowe, a „w” wprawdzie szczelinowe, ale wargowo-zębowe omszały, bo „m” wargowe, a „sz” wprawdzie szczelinowe, ale dziąsłowe komputer, bo wprawdzie „m” i „p” wargowe, ale „p” zwarte)
Tzw. nosówki wymawiane są zawsze jako dwuelementowe zbitki / grupy:
– nosowość konsonantyczna – nosowość wokaliczna
Nosowość konsonantyczna:
ę, ą + sp. zwarte i zwarto-szczelinowe
(> drugi element grupy ma miejsce artykulacji identyczne jak następna spółgłoska)
przed wargowymi ę, ą + [wargowa]
trąba, tępy [tromba], [tempy]
jak: bomba, tempo przed zębowymi
ę, ą + [zębowa]
ręce, kąt [rence], [kont]
jak: konto
przed dziąsłowymi ę, ą + [dziąsłowa]
pączek [poNček]
jak: poncz przed środkowojęzykowymi ę, ą + [palatalna]
mieć wzięcie [vźeńće]
w kącie [f końće]
przed tylnojęzykowymi ę, ą + [tylnojęzykowa]
ręka, pąk [reŋka], [poŋk]
Nosowość wokaliczna
ę, ą + spółgłoski szczelinowe (męski, wąs)
ą w wygłosie (z moją matką) E O + W lub E O [mEWski] [vOWs] [z mojOW matkOW]
lub [mEski] [vOs] [z mojO matkO]
Denazalizacja = odnosowienie
ę + ł, l (czas przeszły czasowników) kopnęli, stanęli, stanęły
[kopnel’i] [stanel’i] [stanewy]
ą + ł (czas przeszły czasowników) kopnął, stanął
[kopnow] [stanow]
ę w wygłosie idę, kawę, zupę [ide] [kave] [zupe]
UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM MIEJSCA I SPOSOBU ARTYKULACJI Wtórne udziąsłowienie i zmiana zwartej w zwarto-szczelinową
Przesunięcie miejsca artykulacji spółgłosek pierwotnie zębowych przed dziąsłowymi:
trzy, trzeba, wytrzymać – [Tšy] [Tšeba] [vyTšymać] > [čšy] [čšeba] [vyčšymać]
drzewo – [DZevo] > [QZevo]
anagdota: czysta czy czterdzieści czy 303 43
Czysta 3/43 300 czy 43
Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji – środkowojęzykowość
rozdział [rox1aw], rozziew [roźźef]
rozciąć, rozcieńczać [rośćońć] [rośćeńčać]
Tzw. n tylnojęzykowe (nga) przed [k] i [g]
bank, Kongo [baŋk] [koŋgo]
pąk, ręka, węgorz [poŋk] [reŋka] [veŋgoš]
ale gdy między „n” i „k” przebiega granica morfologiczna pozostaje zębowe [n[:
słonko, panienka [słon|ko] [pańen|ka]
dzwonek > dzwonka [qvon|ka]
Geminaty – podwojone głoski
– gdy są zwarte lub zwarto-szczelinowe, to wymawiamy podwójną głoskę:
lekki [lekki], poddany [poddany], na czczo [na CCo]
– ale gdy głoski są szczelinowe lub półotwarte, wymawiamy jedną przedłużoną (oznaczamy kropką) inny [i0ny], lasso [la0so], wyższy [vy0Sy]
