W∏adza wobec opozycji 1976–1989

(1)

¸ukasz Kamiƒski

W∏adza wobec opozycji 1976–1989

Próba analizy stosunku w∏adz PRL do ruchów opozycyjnych lat 1976–1989 nie jest zadaniem ∏atwym. Istniejàca literatura przedmiotu skupia si´ przede wszystkim na dzia∏alnoÊci samych ugrupowaƒ opozycyjnych¹. Jedynym szerszym opracowaniem na temat polityki kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Ro- botniczej wobec dzia∏alnoÊci opozycyjnej jest ksià˝ka Andrzeja Paczkowskiego o przygotowaniach obozu w∏adzy do wprowadzenia stanu wojennego². Warto zwróciç tak˝e uwag´ na opublikowane opinie ekspertów Sejmowej Komisji Od- powiedzialnoÊci Konstytucyjnej³ oraz na zapis dyskusji panelowych, które prowadzono podczas konferencji w Jachrance (1997) i Miedzeszynie (1999)⁴. Lepsza

1 Zob. np. T. Bochwic, Narodziny i dzia∏alnoÊç SolidarnoÊci OÊwiaty i Wychowania 1980–1989, Warszawa 2000; K. Bondaryk, Niezale˝ne Zrzeszenie Studentów w Bia∏ymstoku w latach 1980–1981, Warszawa 2001; M. Bosacki, Podziemie w Cegielskim (NSZZ „SolidarnoÊç” ZPM H. Cegielski Poznaƒ od 13 grudnia 1981 do 17 kwietnia 1989), Poznaƒ 1996; A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994; H. G∏´bocki, Studencki Komitet SolidarnoÊci w Kra- kowie 1977–1980. Zarys dzia∏alnoÊci, Warszawa 1994; J. Holzer, „SolidarnoÊç” 1980–1981. Gene- za i historia, Warszawa 1990; J. Holzer, K. Leski, SolidarnoÊç w podziemiu, ¸ódê 1990; R. Kowal- czyk, Studenci ’81, Warszawa 2000; A. Kupid∏owski, Niezale˝ny Samorzàdny Zwiàzek Zawodowy SolidarnoÊç Region Bia∏ystok w latach 1980–1981, Warszawa 2001; Z. Matusiewicz, Szczecin 1980–1981. Rewolucja „SolidarnoÊci”, Szczecin 1997; J.J. Lipski, KOR, Londyn 1983; W. Polak, Najtrudniejsze egzaminy. Niezale˝ne Zrzeszenie Studentów Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika na tle wydarzeƒ w kraju i regionie (1980–1982), Toruƒ 2001; P. Raina, Political opposition in Poland 1954–1977, London 1978; idem, Independent social movements in Poland, London 1981; T. So- pel, Niezale˝ny ruch ch∏opski „SolidarnoÊç” w Polsce po∏udniowo-wschodniej w latach 1980–1989, PrzemyÊl 2000; S. Stefaƒski [W. Suleja], „SolidarnoÊç” na Dolnym Âlàsku, Wroc∏aw 1986; R. Ter- lecki, Uniwersytet Latajàcy i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977–1981, Kraków–Rzeszów 2000; W. Wolski [A. Friszke], KOR. Ludzie – dzia∏ania – idee, [b.m.w.] 1983; P. Zaremba, M∏odo- polacy. Historia Ruchu M∏odej Polski, Gdaƒsk 2000; Z. Z∏akowski, „SolidarnoÊç” olsztyƒska w latach 1980–1981. Próba zestawienia faktów, Olsztyn 2000; A. Znamierowski, Zaciskanie pi´Êci. Rzecz o „SolidarnoÊci Walczàcej”, Paris 1988; R. Zuzowski, Komitet Samoobrony Spo∏ecznej KOR. Stu- dium dysydentyzmu i opozycji politycznej w Polsce, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1996; Z. Zwoê- niak, Jak si´ rodzi∏a SolidarnoÊç Region Âlàsko-Dàbrowski 1980–81, Warszawa 1990.

2 A. Paczkowski, Droga do „mniejszego z∏a”. Strategia i taktyka obozu w∏adzy lipiec 1980 – styczeƒ 1982, Kraków 2002.

3 O stanie wojennym w sejmowej Komisji OdpowiedzialnoÊci Konstytucyjnej. Sprawozdanie Komi- sji i wniosek mniejszoÊci wraz z ekspertyzami i opiniami historyków, Warszawa 1997. Zob. te˝: Sàd nad autorami stanu wojennego, oprac. A. KaraÊ, Warszawa 1993.

4 Wejdà nie wejdà. Polska 1980–1982. Wewn´trzny kryzys, mi´dzynarodowe uwarunkowania.

Konferencja w Jachrance, listopad 1997, Londyn 1999; Polska 1986–1989: koniec systemu. Mate- ria∏y mi´dzynarodowej konferencji, Miedzeszyn, 21–23 X 1999, t. 2: Dyskusje, red. A. Paczkowski, Warszawa 2002.

9 YSKUSJ A

(2)

sytuacja panuje w zakresie edycji dokumentów. Cz´Êç z nich zawiera materia∏y wy- tworzone przez opozycj´⁵, aczkolwiek ukaza∏y si´ równie˝ liczne edycje materia-

∏ów pochodzàcych z akt PZPR i Ministerstwa Spraw Wewn´trznych⁶. Wi´ksze za- interesowanie badaczy, nie tylko historyków, wzbudza okres demonta˝u systemu komunistycznego w Polsce⁷. Ze wzgl´du na natur´ tego procesu wi´cej miejsca w literaturze poÊwi´ca si´ na próby analizy sytuacji w obozie w∏adzy i ewolucji jego polityki. O ile doÊç dobrze znamy spory ideowe wewnàtrz opozycji (przede wszystkim dlatego, ˝e toczone by∏y jawnie)⁸, o tyle dyskusje w kierownictwie partii komunistycznej pozostajà w sferze spekulacji, jedynà pomocà sà wspomnienia dawnych dzia∏aczy. Dlatego te˝ w chwili obecnej mo˝na odtworzyç przede wszystkim ostateczny kszta∏t polityki PZPR, trudnoÊci sprawia natomiast rekonstrukcja procesu podejmowania decyzji i wszystkich rozwa˝anych wariantów.

Dodatkowà trudnoÊcià jest fakt, i˝ proces niszczenia materia∏ów archiwal- nych, wytworzonych zarówno w strukturach partyjnych, jak i aparatu bezpie- czeƒstwa, w najwi´kszym stopniu objà∏ archiwalia w∏aÊnie z okresu od po∏owy lat siedemdziesiàtych. Akta wojskowe, istotne zw∏aszcza dla dekady lat osiem- dziesiàtych, pozostajà niedost´pne ze wzgl´du na rygorystyczne przestrzeganie trzydziestoletniej karencji⁹. Dotychczas nie odnaleziono tak zasadniczych doku- mentów, jak akta normatywne MSW dotyczàce zwalczania opozycji. Zapewne nie zosta∏y one zniszczone, jednak˝e ich brak powa˝nie utrudnia formu∏owanie sàdów na temat dzia∏aƒ SB przeciwko opozycji.

W poni˝szym szkicu podj´to prób´ odtworzenia zasadniczej ewolucji polityki kierownictwa PZPR wobec opozycji w latach 1976–1989. Pomini´to szczegó-

∏owà analiz´ dzia∏aƒ operacyjnych prowadzonych przez SB, a tak˝e niuanse pro-

5 Dokumenty Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Spo∏ecznej „KOR”, wst´p i oprac. A. Jastrz´bski, Warszawa–Londyn 1994; Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja demokra- tyczna w Polsce 1976–1980. Wybór dokumentów, Warszawa 1994; NSZZ „SolidarnoÊç” 1980–1981.

Podstawowe dokumenty. Kronika dzia∏alnoÊci. Bibliografia, red. B. Pasierb, Wroc∏aw 1990; Od trzy- nastego do trzynastego, oprac. P. Spiski, Londyn 1983; Polskie Porozumienie Niepodleg∏oÊciowe, Lon- dyn 1989; Wybór êróde∏ do historii SolidarnoÊci OÊwiaty i Wychowania 1980–1989, oprac. J. ˚urek, Warszawa 2000. Zob. te˝ dokumenty wydawane w ramach serii „Archiwum SolidarnoÊci”.

6 Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR (1976–1980), wybór, wst´p i oprac.

¸. Kamiƒski, P. Piotrowski, Wroc∏aw 2002; Opozycja ma∏opolska w dokumentach 1976–1980, wy- bór i oprac. A. Roliƒski, Kraków 2003; Polska 1986–1989: koniec systemu..., t. 3: Dokumenty, red.

A. Dudek, A. Friszke, Warszawa 2002; Przeciw „SolidarnoÊci” 1980–1989. Rzeszowska opozycja w tajnych archiwach Ministerstwa Spraw Wewn´trznych, wybór i oprac. J. Draus, Z. Nawrocki, Rzeszów 2000; W. Sawicki, Raport Kiszczaka dla Moskwy, czyli czego nie powiedzia∏ minister Wi- dacki, Kraków 2002; Stan wojenny w dokumentach w∏adz PRL 1980–1983, wybór, wst´p i oprac.

B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001; Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a „Solidar- noÊç” 1980–1981, oprac. Z. W∏odek, Londyn 1992; Tajne dokumenty Biura Politycznego. Ostatni rok w∏adzy 1988–1989, oprac. S. Perzkowski, Londyn 1994.

7 Zob. np. Polska 1986–1989: koniec systemu..., t. 1: Referaty, red. P. Machcewicz, Warszawa 2002 (tam te˝ szczegó∏owa bibliografia w opracowaniu W. Frazika).

8 Zob. np. K. ¸ab´dê, Spory wokó∏ zagadnieƒ programowych w publikacjach opozycji politycznej w Polsce w latach 1981–1989, Kraków 1997; G. Waligóra, Po∏o˝enie geopolityczne i problem nie- podleg∏oÊci w myÊli politycznej Êrodowiska KOR [w:] Studia i materia∏y z dziejów opozycji i oporu spo∏ecznego, t. 2, red. ¸. Kamiƒski, Wroc∏aw 1999, s. 83–95.

9 Por. P. Piotrowski, Archiwistyka wojskowa, „Biuletyn Instytutu Pami´ci Narodowej” 2002, nr 4, s. 28–30.

10

(3)

pagandy PZPR. Zrezygnowano te˝ z opisywania dzia∏aƒ podejmowanych na szczeblach lokalnych, jako ˝e mieÊci∏y si´ one przewa˝nie w g∏ównym nurcie polityki w∏adz.

*** * ***

Zmiany w kierownictwie partii komunistycznej w grudniu 1970 r. pociàgn´-

∏y za sobà weryfikacj´ dotychczasowej polityki na wielu obszarach ˝ycia spo∏ecznego. Obj´∏a ona tak˝e kwesti´ stosunku do dzia∏aƒ opozycyjnych. Co prawda w procesach dzia∏aczy Ruchu zapad∏y wysokie wyroki, si´gajàce siedmiu lat wi´- zienia, Ryszarda Kowalczyka skazano zaÊ na 25 lat wi´zienia, a jego brata Jerze- go na kar´ Êmierci, jednoczeÊnie jednak na sygnatariuszy listów w obronie ska- zanych nie spad∏y ˝adne represje. Co wi´cej, podj´to z nimi ograniczony dialog, a w d∏u˝szej perspektywie czasu starania o z∏agodzenie kar okaza∏y si´ skutecz- ne¹⁰. Zwolnionym z wi´zienia przywódcom marcowego buntu pod wp∏ywem pe- tycji prof. Edwarda Lipiƒskiego stworzono mo˝liwoÊç kontynuowania nauki (oczywiÊcie w wi´kszoÊci wypadków w innych oÊrodkach akademickich) lub podj´cia pracy naukowej¹¹. W∏adze wysy∏a∏y w ten sposób czytelny sygna∏, ˝e wszelkie próby powa˝nej dzia∏alnoÊci opozycyjnej b´dà surowo karane, ale PZPR gotowa jest wybaczyç „b∏´dy przesz∏oÊci” i stworzyç dawnym opozycjoni- stom szans´ na „nowy poczàtek”. W po∏àczeniu z nadziejami wielu osób na za- sadniczà reorientacj´ polityki nowej ekipy kierowniczej PZPR, gestami w rodzaju odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie oraz odczuwalnà poprawà poziomu ˝ycia spo∏eczeƒstwa nowa taktyka w∏adz odnios∏a sukces. Dzia∏alnoÊç opozycyjna w pierwszych latach dekady Gierka ograniczy∏a si´ do kilku akcji pe- tycyjnych oraz nieformalnych spotkaƒ warszawskich salonów politycznych¹².

Sytuacja zmieni∏a si´ wraz z napićiem wywo∏anym propozycjami zmian w Konstytucji PRL w 1975 r., na które nak∏ada∏a si´ pogarszajàca si´ sytuacja gospodarcza. Akcja petycyjna prze∏omu 1975 i 1976 r. przybra∏a zaskakujàco du˝e rozmiary. Indywidualne i zbiorowe listy protestacyjne podpisa∏o kilka ty- sićy osób, nie tylko zwiàzanych dotychczas z kr´gami opozycyjnymi¹³. Na sygnatariuszy protestów spad∏y rozmaite represje – od wycofywania ich ksià˝ek z wydawnictw, zakazu udzia∏u w konferencjach naukowych, przez zwolnienia z pracy i relegowanie ze studiów, a˝ po wyroki sàdowe, jak w przypadku Mar- ka Chwalewskiego, robotnika z Pabianic, skazanego pod spreparowanym zarzu- tem na dwa lata wi´zienia. W∏adze si´gn´∏y wić do arsena∏u Êrodków spraw- dzonych w marcu 1968 r. oraz we wczeÊniejszych akcjach represyjnych (np. po LiÊcie 34). Uwag´ zwraca jednak˝e fakt, ˝e znaczna cz´Êç zamierzonych represji wobec poszczególnych osób¹⁴ nie zosta∏a zrealizowana. Najprawdopodobniej

10 A. Friszke, op. cit., s. 302–303.

11 Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN], KC PZPR – Wydzia∏ Nauki i OÊwiaty, sygn. tymcz. 371, Notatka w sprawie rozmów z „komandosami”, 26 IX 1972 r., b.p.; ibidem, Notatka w zwiàzku z li- stà by∏ych pracowników naukowych, doktorantów i studentów UW, z∏o˝onà w KC przez prof.

Edwarda Lipiƒskiego, 1 II 1972 r.

12 A. Friszke, op. cit., s. 300–324.

13 Por. ibidem, s. 324–332.

14 Projekt propozycji dotyczàcych dzia∏aƒ wobec sygnatariuszy listów protestacyjnych [w:] Opozy- cja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 21–24.

11

(4)

Êwiadczy to o tym, ˝e kierownictwo PZPR by∏o zdecydowane nie zaostrzaç ist- niejàcej sytuacji.

Przyj´cie przez Sejm PRL w lutym 1976 r. poprawek do konstytucji nie po- wstrzyma∏o jednak procesu krystalizowania si´ grup opozycyjnych. Wiosnà 1976 r.

na cz´Êci wy˝szych uczelni zosta∏y zorganizowane akcje zbierania podpisów w obronie Jacka Smyka∏y i Stanis∏awa Kruszyƒskiego¹⁵. Mimo ˝e akcja przybra-

∏a stosunkowo niewielki zasi´g (zebrano oko∏o szeÊciuset podpisów), wzbudzi∏a du˝e zaniepokojenie w∏adz. Opracowano nie tylko programy przeciwstawiania si´ dzia∏alnoÊci opozycyjnej na poszczególnych uczelniach¹⁶, lecz tak˝e zalecenia ogólnopolskie, z którymi 17 wrzeÊnia 1976 r., na tydzieƒ przed powstaniem Ko- mitetu Obrony Robotników, zapoznano rektorów i I sekretarzy komitetów uczelnianych oÊmiu najwi´kszych polskich uczelni¹⁷. Plan przewidywa∏ mo˝li- woÊç rozwoju sytuacji w czterech kierunkach: „braku ostrzejszych napi´ç w Êro- dowisku akademickim”, „napi´ç czàstkowych (ulotki, wyolbrzymianie drobnych incydentów, wykorzystywanie zaj´ç i spotkaƒ dyskusyjnych do wrogich wystà- pieƒ politycznych, akcje zbierania podpisów, kolporta˝ wrogich wystàpieƒ itp.)”,

„ostrych napi´ç politycznych (organizacja wieców, jawna, wroga agitacja, strajki itp.)”, „zaburzeƒ politycznych w uczelniach (demonstracje na ulicach, powszech- ny strajk okupacyjny, niszczenie mienia)”.

Dla ka˝dego wariantu rozwoju sytuacji przewidywano przedsi´wzi´cie okre- Êlonych Êrodków i metod przeciwdzia∏ania. Najciekawsze sà zalecenia w przypadku drugiego wariantu, najbardziej prawdopodobnego – wiele z nich wyko- rzystano w kolejnych latach¹⁸. W razie pojawienia si´ „napi´ç czàstkowych”

przewidywano m.in.: „1) Podstawowà zasadà dzia∏ania jest stworzenie politycz- nej alternatywy dla grup organizujàcych opozycyjnà dzia∏alnoÊç w samym Êrodo- wisku studentów i m∏odej kadry [podkreÊlenia w oryginale – ¸.K.]. Oznacza to czynne uruchomienie grup aktywu, które podejmà walk´ politycznà Êrodkami i formami zbli˝onymi do form i metod ataku przeciwnika. Chodzi o to, aby wal- ka polityczna toczy∏a si´ nie mi´dzy grupà opozycyjnà a w∏adzà, a mi´dzy dwo- ma grupami przeciwstawnymi, z których zaanga˝owana po naszej stronie ma przewag´ w operatywnoÊci, Êrodkach technicznych, informacji i pomocy mery- torycznej ze strony doÊwiadczonego aktywu. [...] Metody dzia∏ania: indywidualne rozmowy, utrudnianie kolporta˝u i akcji podpisywania poprzez wszczynanie dyskusji z organizatorami, kontrulotki wyjaÊniajàce istot´ spraw i dyskredytujà- ce personalnie postawy moralno-polityczne opozycji, podejmowanie pryncypial-

15Jacek Smyka∏a, student Pomorskiej Akademii Medycznej, zosta∏ usuni´ty z uczelni w lutym 1976 r. za „wrogie wypowiedzi” w trakcie zaj´ç z nauk politycznych oraz w prywatnych rozmo- wach w domu studenckim. Stanis∏aw Kruszyƒski, student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zosta∏ skazany na 10 miesi´cy wi´zienia za „rozsiewanie fa∏szywych wiadomoÊci” w listach prywatnych; pod wp∏ywem protestów zwolniono go po 5 miesiàcach.

16Zob. np. Projekt planu przedsi´wzi´ç zwiàzanych z poprawà sytuacji polityczno-wychowawczej na Uniwersytecie Warszawskim [w:] Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 26–28.

17Nie przedstawiono im jedynie wariantu IV.

18Najlepszym przyk∏adem jest wykorzystanie pomys∏u toczenia walki politycznej „nie mi´dzy gru- pà opozycyjnà a w∏adzà, a mi´dzy dwoma grupami przeciwstawnymi” w przypadku wyk∏adów To- warzystwa Kursów Naukowych. Por. przyp. 29.

12

(5)

nej dyskusji w wypadku wystàpieƒ opozycji. 2) Pozosta∏e formy dzia∏ania: – na- silenie spotkaƒ i dyskusji z udzia∏em dzia∏aczy centralnego aktywu politycznego;

– eliminowanie z uczelni dzia∏aczy opozycyjnych studenckich przede wszystkim poprzez tok nauczania; – ofensywa w dziedzinie wszechstronnej dzia∏alnoÊci S[ocjalistycznego] Z[wiàzku] S[tudentów] P[olskich] – zawody sportowe, imprezy kulturalne o charakterze masowym, intensyfikacja turystyki sobotnio-niedziel- nej itp.; – pe∏ne panowanie nad Êrodkami propagandowymi uczelni (radiow´z∏y, wydawnictwa itp.) – aktywizacja polityczna tych Êrodków – wzbogacony serwis informacyjny na tematy krajowe oraz aktywizowanie treÊci polityczno-ideolo- gicznych w programach radiow´z∏ów (interpretacja i komentarze opracowane przez fachowców)”¹⁹. Jak widaç, Komitet Centralny PZPR (zapewne na podstawie materia∏ów dostarczonych przez MSW) trafnie przewidzia∏ wzrost aktywno- Êci opozycyjnej jesienià 1976 r. B∏´dnie jednak˝e za∏o˝ono, ˝e ograniczy si´ ona przede wszystkim do wy˝szych uczelni. Zapewne niedawne doÊwiadczenie Mar- ca ’68 w po∏àczeniu z przebiegiem wydarzeƒ z pierwszej po∏owy 1976 r. sk∏ania-

∏o do tego typu przypuszczeƒ.

Jak si´ wydaje, akcje solidarnoÊciowe podejmowane w kr´gach inteligenckich w obronie represjonowanych robotników z Radomia i Ursusa, a nast´pnie utworzenie Komitetu Obrony Robotników zaskoczy∏y w∏adze. Zachowane materia∏y archiwalne PZPR (m.in. zapisy telekonferencji, wytyczne propagandowe) suge- rujà, ˝e kierownictwo partyjne traktowa∏o protesty czerwcowe i nasilajàcà si´

dzia∏alnoÊç opozycyjnà ca∏kowicie odr´bnie. Mo˝na tak˝e zaryzykowaç opini´,

˝e wydarzenia czerwcowe odwróci∏y uwag´ kierowniczych struktur PZPR (poza pionem nauki i oÊwiaty) od rodzàcej si´ opozycji²⁰. Wynika∏o to byç mo˝e z pod- Êwiadomego stosowania marksistowskiego schematu podzia∏u rzeczywistoÊci spo∏ecznej na baz´ (w niej mieÊci∏yby si´ sprawy gospodarcze, w tym podwy˝ka cen i reakcja spo∏eczna na nià) oraz nadbudow´ (zmiany w konstytucji, protesty przeciwko represjom politycznym). Istotne mog∏o byç tak˝e doÊwiadczenie Grudnia ’70, kiedy to robotnicze protesty i masakra na Wybrze˝u nie spotka∏y si´ z ˝adnà reakcjà Êrodowisk intelektualnych.

Powstanie 23 wrzeÊnia 1976 r. Komitetu Obrony Robotników nie wywo∏a∏o – poza ograniczonà kampanià propagandowà, wy∏àcznie na forum wewnàtrzpar-

19 Notatka w sprawie form dzia∏aƒ politycznych w uczelniach w roku akademickim 1976/77 (ma- teria∏ wst´pny na narad´ z kierownictwem niektórych uczelni we wrzeÊniu 1976 r.) [w:] Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 33–34.

20 Zob. np. AAN, KC PZPR, VII/89, Stenogram z narady I sekretarzy komitetów wojewódzkich i kie- rowników wydzia∏ów KC 22 IX 1976 r., b.p.; ibidem, KC PZPR – Wydzia∏ Prasy, Radia i Telewizji, sygn. tymcz. XXIII-14, Stenogramy wystàpieƒ Edwarda Gierka, Edwarda Babiucha i Jana Szydlaka na telekonferencji 26 VI 1976 r., b.p.; ibidem, sygn. tymcz. XXIII-94, Referat, b.d., b.p.; ibidem, Tezy na telekonferencj´ z I sekretarzami komitetów wojewódzkich 2 VII 1976 r.; ibidem, Referat na spotka- nie w Kielcach, 14 IX 1976 r.; ibidem, Referat na narad´ redaktorów i sekretarzy podstawowych or- ganizacji partyjnych 16 IX 1976, wyg∏oszony przez Kazimierza Rokoszewskiego, kierownika Wydzia-

∏u Prasy, Radia i Telewizji; ibidem, sygn. tymcz. XXIII-148, Ocena stanu realizacji – przez pras´, radio i telewizj´ – zalecenia intensyfikacji dzia∏aƒ ideowo-wychowawczych oraz propagandowych w miesià- cach: lipiec–sierpieƒ 1976 r., wrzesieƒ 1976 r., b.p.; ibidem, sygn. tymcz. XXIII-41, Tezy w´z∏owych tematów do podj´cia w prasie, radio i telewizji, b.d., b.p.; Archiwum Paƒstwowe we Wroc∏awiu [da- lej: AP Wroc∏aw], KW PZPR – rozsyp, 167, Wystàpienie Wies∏awa Klimczaka, kierownika Wydzia∏u Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR, na spotkaniu lektorów KC 24 IX 1976 r., b.p.

13

(6)

tyjnym – natychmiastowej reakcji w∏adz. Jedynie w po∏owie paêdziernika we- zwano cz´Êç cz∏onków KOR do Urz´du Wojewódzkiego w celu zakomunikowa- nia im, ˝e prowadzà nielegalnà dzia∏alnoÊç²¹. Trwa∏a wówczas dyskusja w ∏onie aparatu w∏adzy (kierownictwo MSW i PZPR) nad wyborem optymalnej strategii dzia∏ania. Jak wynika z opublikowanej przez Andrzeja Paczkowskiego i Marcina Zaremb´ notatki z narady 22 paêdziernika 1976 r. z udzia∏em Stanis∏awa Kani, Lucjana Czubiƒskiego, Bogus∏awa Stachury i Adama Krzysztoporskiego, stanowi- ska nie by∏y jednomyÊlne, a ostateczne decyzje zapad∏y dopiero w tym dniu²². Aparat bezpieczeƒstwa proponowa∏ rozwiàzanie radykalne – seri´ procesów dzia-

∏aczy opozycyjnych, na poczàtek Jana Kielanowskiego i Jana Józefa Lipskiego.

Stanowisko SB przedstawia∏ gen. Stachura, oceniajàc, ˝e tego typu dzia∏ania dajà nadziej´ na „zastraszenie” opozycjonistów i „wyhamowanie akcji obrony osób obj´tych Êledztwem”; „w konsekwencji operacja ta by∏aby przyczynkiem do likwidacji – a na pewno znacznego ograniczenia aktywnoÊci grupy”. Dodatkowym argumentem za tymi rozwiàzaniami by∏o stwierdzenie: „w rozpoznaniu i parali˝o- waniu dzia∏alnoÊci grupy zrobiono bardzo wiele, ale arsena∏ tych Êrodków wydaje si´ byç wyczerpany”. Stachur´ wspar∏ gen. Krzysztoporski, jednak˝e spraw´ roz- strzygnà∏ Stanis∏aw Kania, odrzucajàc sugerowane dzia∏ania jako zbyt ryzykowne.

W zamian zaleca∏ podj´cie akcji „politycznych, operacyjnych, a tak˝e Êledczych”

w celu sparali˝owania przeciwnika. Mia∏y byç to zarówno dzia∏ania zmierzajàce do skompromitowania opozycji (np. na tle kryminalnym lub moralnym), jak i „utrudniania ˝ycia (dzia∏alnoÊci)”. Lucjan Czubiƒski (ówczesny prokurator ge- neralny) stwierdzi∏: „metody, jakie chcemy zastosowaç wobec grupy antysocjalistycznej, winny byç zbli˝one do stosowanych wobec reakcyjnej cz´Êci kleru”. Jest to zdanie o tyle ciekawe, ˝e sugeruje pogodzenie si´ przynajmniej cz´Êci aparatu w∏adzy z faktem istnienia opozycji w d∏u˝szej perspektywie czasu.

Postanowienia narady z 22 paêdziernika 1976 r. oznacza∏y de facto uznanie za podstawowà taktyki „n´kania”²³przeciwnika. Polega∏a ona na nieustannym stosowaniu szerokiego wachlarza represji i szykan – zwalniania z pracy, usuwania ze studiów²⁴, wielokrotnych zatrzymaƒ na 24 i 48 godzin, przes∏uchaƒ, rewi- zji, pobiç, porwaƒ, znies∏awiania, zastraszania (anonimowe listy, telefony z po- gró˝kami itp.), uszkadzania samochodów, jawnej obserwacji itd. Wszystkie osoby

21A. Friszke, op. cit., s. 347.

22„Zaw´˝ona represja”. Co robiç z Komitetem Obrony Robotników? Narada u Stanis∏awa Kani 22 paêdziernika 1976 r., oprac. A. Paczkowski, M. Zaremba, „Wi´ê” 2001, nr 8, s. 139–150.

23Sformu∏owanie to pad∏o dopiero we wrzeÊniu 1978 r. w przygotowanym dla Edwarda Gierka tekÊcie wystàpienia, jednak˝e doskonale oddaje ono przyj´tà taktyk´ walki – „Bogata jest dzia∏al- noÊç operacyjna; charakteryzuje si´ ona twórczà inwencjà oraz rosnàcym rozmachem. Trzeba t´

dzia∏alnoÊç doskonaliç. Dotychczas nie pos∏ugujemy si´ wobec naszych przeciwników metodà wi´- zieƒ i procesów. Jest to Êwiadectwem naszej si∏y, a nie s∏aboÊci. Byç mo˝e, ˝e trzeba b´dzie si´gaç i do tych najbardziej ostrych Êrodków represji. DziÊ jednak s∏usznie realizowany jest kierunek na n´- kanie przeciwników [podkr. ¸.K.] i to trzeba nadal konsekwentnie realizowaç” (Sprawy przeciw- dzia∏ania antysocjalistycznym elementom, fragment przemówienia E. Gierka [w:] Opozycja demo- kratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 209).

24By uniknàç protestów, korzystano z pomocy cz´Êci profesury. W wyniku zaostrzenia kryteriów egzaminów oraz rygorystycznego przestrzegania regulaminu studiów w 1978 r. uda∏o si´ usunàç ze studiów oko∏o 40 opozycjonistów (por. Obecny stan dzia∏alnoÊci elementów antysocjalistycznych w Êrodowisku m∏odzie˝y studenckiej [w:] ibidem, s. 237).

14

(7)

podejrzewane o dzia∏alnoÊç opozycyjnà (nie tylko sygnatariusze listów protestacyjnych i cz∏onkowie poszczególnych organizacji, lecz tak˝e np. osoby posiadajàce egzemplarze ksià˝ek wydawanych w podziemiu) by∏y w ró˝ny sposób rozpraco- wywane²⁵. Dzia∏ania operacyjne SB zmierza∏y przede wszystkim do dezintegracji poszczególnych grup oraz ich izolacji w spo∏eczeƒstwie.

Do koncepcji silnego uderzenia powrócono w maju 1977 r., kiedy zatrzyma- no kilkudziesi´ciu cz∏onków i wspó∏pracowników KOR, a dziewi´ciu z nich aresztowano, najwyraêniej w celu osàdzenia. Mo˝na przypuszczaç, ˝e po Êmier- ci Stanis∏awa Pyjasa, w zwiàzku z niepokojami na tym tle aparatowi bezpieczeƒ- stwa uda∏o si´ przekonaç kierownictwo polityczne o koniecznoÊci realizacji ostrzejszego wariantu walki z opozycjà²⁶. Pos∏u˝ono si´ zapewne argumentami wskazujàcymi na niebezpieczeƒstwo „nowego Marca” na polskich uczelniach.

Jednak˝e protesty w kraju, reakcja Zachodu, a wreszcie brak spodziewanych masowych niepokojów sk∏oni∏y w∏adze do og∏oszenia 22 lipca 1977 r. amnestii i powrotu do taktyki „n´kania”²⁷. Og∏oszenie amnestii i zwolnienie ostatnich uczest- ników czerwcowego protestu mia∏o jednoczeÊnie os∏abiç sens dzia∏ania KOR – w∏adze przynajmniej pozornie likwidowa∏y argument przemawiajàcy za jego istnieniem w dotychczasowej formule.

Szczegó∏owy plan „przedsi´wzi´ç zmierzajàcych do przeciwdzia∏ania i zwalczania zorganizowanej dzia∏alnoÊci antysocjalistycznej” opracowano w Wydziale

25 Zak∏adano na nie kwestionariusze ewidencyjne, sprawy operacyjnego sprawdzenia lub sprawy operacyjnego rozpracowania – zob. Archiwum Instytutu Pami´ci Narodowej Oddzia∏ we Wroc∏awiu [dalej: AIPN Wr], 053/2279, 053/2280, 053/2281, 053/2282, Meldunki operacyjne wroc∏awskiej SB z lat 1975–1978.

26 Por. G. Waligóra, Zalecenia gen. A. Krzysztoporskiego dotyczàce post´powania wobec Komitetu Obrony Robotników i Êrodowisk studenckich po zabójstwie Stanis∏awa Pyjasa [w:] Studia i materia-

∏y z dziejów opozycji i oporu spo∏ecznego, t. 5, red. ¸. Kamiƒski, Wroc∏aw 2003, w druku.

27 Po raz kolejny potwierdzono jà w przygotowanej w marcu 1978 r. Notatce o dzia∏alnoÊci anty- socjalistycznej w PRL i propozycjach jej przeciwdzia∏ania (Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 175–178). Przewidywa∏a ona kontynuowanie walki z opozycjà na czte- rech p∏aszczyznach. Dzia∏ania polityczne mia∏y objàç m.in. propagand´ skierowanà do spo∏eczeƒ- stwa, informujàcà o „istocie dzia∏aƒ” opozycji, kompromitowanie poszczególnych grup i osób, organizowanie wypowiedzi znanych osobistoÊci przeciwko opozycji, izolowanie opozycjonistów w ich Êrodowiskach (np. naukowych i twórczych). W „p∏aszczyênie administracyjnej” przewidywano m.in. kontynuacj´ dotychczasowej „polityki kadrowej”, czyli eliminacji z uczelni opozycyjnie nasta- wionych studentów oraz niektórych pracowników naukowych, ograniczeƒ w publikowaniu, wyjaz- dach zagranicznych, zapisów cenzuralnych itd. W sferze „administracyjno-karnej” polecano bardziej konsekwentne stosowanie dost´pnych przepisów (m.in. prawa lokalowego, prasowego) do represjonowania dzia∏alnoÊci opozycyjnej, wykorzystywania zapadajàcych orzeczeƒ do usuwania poszczególnych osób z pracy oraz „pe∏niejsze pos∏ugiwanie si´ instrumentem konfiskaty Êrodków materialnych i technicznych wykorzystywanych dla wrogiej dzia∏alnoÊci”. W „p∏aszczyênie karnej”

zalecano kierowanie spraw do sàdu w przypadkach „oczywistych”, jak np. zniewa˝anie funkcjonariuszy, rozpowszechnianie fa∏szywych wiadomoÊci. Generalna dyrektywa pozostawa∏a jednak bez zmian: „nie nale˝y raczej aktualnie nastawiaç si´ na przygotowywanie i przeprowadzanie procesu sàdowego przeciwko cz∏onkom poszczególnych organizacji za ich przynale˝noÊç do tych organizacji oraz za dzia∏alnoÊç majàcà na celu realizacj´ ogólnych kierunków organizacyjnych. Mo˝liwoÊç takà nale˝y realnie przewidywaç w przysz∏oÊci. Zw∏aszcza winna byç ona brana pod uwag´ wtedy, gdyby zaplanowane i zrealizowane przedsi´wzi´cia w p∏aszczyznach pozakarnych nie przynios∏y oczekiwanego rezultatu, a dzia∏alnoÊç antysocjalistycznych ugrupowaƒ poszerzy∏a si´ i pog∏´bi∏a.

Proces karny by∏by w takiej sytuacji ostatecznoÊcià, z której obowiàzkowo nale˝a∏oby skorzystaç”.

15

(8)

Administracyjnym KC PZPR w kwietniu 1978 r.²⁸Przewidywa∏ on zadania za- równo dla struktur administracji paƒstwowej (ministerstwa, urz´dy centralne, administracja terenowa), wydzia∏ów KC PZPR, jak i dla Zarzàdu G∏ównego SZSP. Polecano im przeprowadzenie akcji propagandowych, analiz´ sytuacji w poszczególnych Êrodowiskach, kontynuowanie dotychczasowych represji, konsekwentnà polityk´ w zakresie Êcigania „wrogiej dzia∏alnoÊci” w p∏aszczyênie karno-administracyjnej. Zadania dla SB pozostawa∏y bez zmian: „Aparat S∏u˝by Bezpieczeƒstwa przy pomocy ró˝norakich Êrodków pracy operacyjnej koncen- trowa∏ b´dzie szczególnà uwag´ na doskonaleniu metod rozpoznania zamierzeƒ zorganizowanych si∏ antysocjalistycznych, ofensywnie oddzia∏ywa∏ na ich dezin- tegracj´ i parali˝owa∏ wrogie dzia∏ania polityczne. Szczególnà uwag´ przywiàzy- waç nale˝y do ochrony Êrodowisk klasy robotniczej i m∏odzie˝y studenckiej²⁹ przed próbami infiltracji elementów antysocjalistycznych”. Po raz kolejny represje karno-sàdowe traktowano jako ostatecznoÊç: „Proces sàdowy przeciwko cz∏onkom nielegalnych organizacji antysocjalistycznych przeprowadziç b´dzie mo˝na dopiero wówczas, kiedy zaplanowane i zrealizowane przedsi´wzi´cia w p∏aszczyznach pozakarnych nie przyniosà oczekiwanego rezultatu, a dzia∏al- noÊç przeciwnika ulegnie poszerzeniu i pog∏´bieniu”.

Powstawanie kolejnych organizacji opozycyjnych (Ruch Obrony Praw Cz∏o- wieka i Obywatela, Studenckie Komitety SolidarnoÊci, Towarzystwo Kursów Naukowych, Wolne Zwiàzki Zawodowe i inne) nie zmieni∏o zasadniczych kie- runków dzia∏ania w∏adz. Mo˝na nawet przypuszczaç, ˝e z czasem zarówno struktury partyjne, jak i bezpieka popad∏y w swoistà rutyn´, realizujàc ustalony sche- mat post´powania z kolejnymi grupami. Przyk∏adowo po utworzeniu w czerwcu 1979 r. Niezale˝nego OÊrodka MyÊli Ludowej Wydzia∏ Administracyjny KC PZPR poleca∏ strukturom partyjnym podj´cie dzia∏aƒ w celu: „demaskowania awantur- niczego kursu ideologicznego NOML i wykazywania jego sprzecznoÊci z racjami paƒstwa i narodu; kompromitowania sygnatariuszy oÊwiadczenia NOML; ogra-

28Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 189–192. W tym samym czasie wydano nowe instrukcje dla SB (H. Dominiczak, Organy bezpieczeƒstwa PRL 1944–1990, Warsza- wa 1997, s. 295).

29 Ârodowisko m∏odzie˝y studenckiej aktywnie „ochraniane” by∏o nie tylko przez SB. Jesienià 1978 r.

powrócono do cytowanego powy˝ej pomys∏u z lata 1976 r., aby „walka polityczna toczy∏a si´ nie mi´- dzy grupà opozycyjnà a w∏adzà, a mi´dzy dwoma grupami przeciwstawnymi, z których zaanga˝owa- na po naszej stronie ma przewag´ w operatywnoÊci, Êrodkach technicznych, informacji i pomocy me- rytorycznej ze strony doÊwiadczonego aktywu”. Do walki z TKN warszawskie struktury PZPR i Federacji Socjalistycznych Zwiàzków M∏odzie˝y Polskiej przygotowa∏y grupy „aktywu m∏odzie˝owego”, których zadaniem by∏o uczestnictwo w wyk∏adach i parali˝owanie ich za pomocà odpowiednio dobranych pytaƒ i zachowania si´ (np. oferowanie prelegentom pieni´dzy za zmian´ poglàdów, opusz- czanie sali na znak protestu). Pytania zadawane przez aktywistów wskazujà, ˝e podczas szkoleƒ po- przedzajàcych najÊcia na wyk∏ady zapoznawano ich z wiedzà operacyjnà SB. Dzia∏alnoÊç grup zakoƒ- czy∏a si´ w marcu 1979 r., po najÊciu na mieszkanie Jacka Kuronia i pobiciu cz´Êci znajdujàcych si´

tam osób. Por. Informacja o zaj´ciach oÊwiatowych Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie [w:] Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 217; Informacja nr IV/50/79 do- tyczàca akcji warszawskiego aktywu m∏odzie˝owego przeciwko zaj´ciom TKN [w:] ibidem, s. 222;

Przeciwdzia∏anie wrogiej dzia∏alnoÊci politycznej prowadzonej przez Towarzystwo Kursów Naukowych w Warszawie [w:] ibidem, s. 231–234; Informacja dotyczàca przebiegu wydarzeƒ w zwiàzku z wyk∏a- dem Jacka Kuronia w dniu 21 III 1979 r. w ramach TKN [w:] ibidem, s. 235–236.

16

(9)

niczania mo˝liwoÊci dzia∏ania w poszczególnych Êrodowiskach spo∏eczno-zawodowych”. Z kolei aparatowi bezpieczeƒstwa zalecano: „doskonalenie metod rozpoznania dzia∏alnoÊci przeciwnika, w tym szczególnie jego zamierzeƒ, form i metod dzia∏ania oraz pochodzenia Êrodków umo˝liwiajàcych wrogà dzia∏alnoÊç;

dzia∏ania zmierzajàce do dezintegracji Êrodowiska przeciwnika i parali˝owania wrogich dzia∏aƒ; prowadzenie dzia∏aƒ dezinformacyjnych przeciwnika; kompromitowanie postaw sygnatariuszy oÊwiadczenia o powo∏aniu NOML”³⁰.

Pojawienie si´ i rozwój grup opozycyjnych zaowocowa∏y znaczàcym wzro- stem liczebnoÊci S∏u˝by Bezpieczeƒstwa oraz jej agentury. Mi´dzy 1975 a 1980 r.

stan etatowy SB zwi´kszy∏ si´ o blisko jednà trzecià, a liczba tajnych wspó∏pra- cowników wzros∏a o dwie trzecie. Rozbudowano tak˝e struktur´ SB, tworzono nowe piony zarówno w komendach wojewódzkich MO, jak i w centrali (np. De- partament III A w 1979 r.)³¹. Zagadnieniem otwartym pozostaje, jak du˝a by∏a skala penetracji agenturalnej SB w strukturach opozycyjnych. Werbunek tajnych wspó∏pracowników zalecano jako podstawowà metod´ pracy operacyjnej w walce z opozycjà³². Jak si´ wydaje na podstawie czàstkowych wyników badaƒ, aparat bezpieczeƒstwa dysponowa∏ licznà agenturà uplasowanà na ró˝nych szczeblach we wszystkich ugrupowaniach. Najprawdopodobniej tak˝e do wielu z nich uda∏o si´ wprowadziç kadrowych funkcjonariuszy SB³³. Na pytanie o efektyw- noÊç ich pracy, a co za tym idzie – o skal´ kontroli operacyjnej nad poszczegól- nymi organizacjami, nie mo˝na w chwili obecnej udzieliç ostatecznej odpowiedzi. Z pewnoÊcià jednak by∏a ona daleko posuni´ta, SB potrafi∏a doprowadziç do konfliktów i roz∏amów praktycznie w ka˝dym Êrodowisku, dysponowa∏a wiedzà o wi´kszoÊci podejmowanych dzia∏aƒ.

Nale˝y postawiç pytanie, dlaczego ekipa Gierka zdecydowa∏a si´ na wyjàtko- wy w skali ca∏ego bloku socjalistycznego wariant ∏agodnej³⁴polityki w stosunku do opozycji. By∏a to niewàtpliwie decyzja polityczna, podj´ta wbrew stanowisku aparatu bezpieczeƒstwa, dà˝àcego (przynajmniej w poczàtkowym okresie) do rozprawy z ruchem dysydenckim. Do najbardziej rozpowszechnionych nale˝y – s∏uszne w du˝ej mierze – przekonanie, ˝e Gierek obawia∏ si´ reperkusji ewen- tualnych procesów na Zachodzie, co groziç mog∏o ograniczeniem kontaktów handlowych oraz utrudnieniami w zdobywaniu kolejnych kredytów. Warto jednak zwróciç uwag´, ˝e aczkolwiek prezydent USA Jimmy Carter jednym z hase∏

swojej kadencji uczyni∏ walk´ o prawa cz∏owieka, to pierwsze powa˝niejsze

30 Notatka dotyczàca Niezale˝nego OÊrodka MyÊli Ludowej [w:] Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 259–260.

31 P. Piotrowski, Struktury S∏u˝by Bezpieczeƒstwa MSW 1975–1990, „Pami´ç i SprawiedliwoÊç”

2003, nr 1, s. 56, 67–68, 106–107; T. Ruzikowski, Tajni wspó∏pracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeƒstwa 1950–1984, ibidem, s. 130.

32 H. Dominiczak, op. cit., s. 293.

33 Por. H. G∏´bocki, SB wobec niezale˝nego ruchu studenckiego w Krakowie 1976–1980 – rekone- sans archiwalny, „Arcana” 2002, nr 4/5, s. 127.

34 De facto „∏agodnoÊç” ta sprowadza∏a si´ do braku sàdowej rozprawy i uwi´zienia dzia∏aczy opo- zycyjnych oraz si∏owej likwidacji grup opozycyjnych. Próba zestawienia (np. na podstawie „Komu- nikatów” KOR i KSS „KOR”) przypadków ci´˝kich pobiç, porwaƒ, gróêb pozbawienia ˝ycia pro- wadziç musi do konstatacji, ˝e istnia∏o swoiste „zielone Êwiat∏o” dla funkcjonariuszy MO i SB, akceptacja dla brutalnych (chocia˝ nieformalnych) metod walki z opozycjà.

17

(10)

sankcje przypad∏y dopiero na okres po sowieckiej interwencji w Afganistanie (grudzieƒ 1979 r.). W dodatku amerykaƒskie decyzje nie spotka∏y si´ z poparciem paƒstw zachodnioeuropejskich. Byç mo˝e wi´c ewentualna reakcja Zachodu by-

∏a bardziej argumentem na forum wewnàtrzpartyjnym³⁵. W pierwszym okresie (prze∏om 1976 i 1977 r.) od kontekstu mi´dzynarodowego wa˝niejsza by∏a chyba jednak obawa kierownictwa PZPR przed eskalacjà napi´cia, do czego mog∏y prowadziç aresztowania i procesy. Póêniej istotnà rol´ móg∏ odegraç fakt, ˝e struktury MSW przesy∏a∏y do kierownictwa uspokajajàce meldunki o pog∏´bia- niu rozpoznania „wrogiej dzia∏alnoÊci” i coraz wi´kszej kontroli nad grupami opozycyjnymi. Jak ju˝ wspomniano, stwierdzenia te zapewne nie by∏y dalekie od prawdy, precyzja poszczególnych informacji i dziÊ wywo∏uje wra˝enie. Po kilku latach intensywnego rozpracowywania³⁶aparatowi bezpieczeƒstwa z pewnoÊcià nie op∏aca∏o si´ likwidowaç istniejàcych grup. Utracono by w ten sposób z tru- dem uzyskanà agentur´, a w takiej sytuacji istnia∏a groêba pojawienia si´ nowych, niekontrolowanych przez SB grup opozycyjnych. Liczono te˝ (lub ∏udzono si´), ˝e uda si´ izolowaç opozycj´ od spo∏eczeƒstwa i w ten sposób jej dzia∏alnoÊç nie b´dzie mia∏a negatywnych konsekwencji³⁷.

Przekonanie to sta∏o si´ bezzasadne, gdy na pierwszym miejscu postulatów gdaƒskiego Mi´dzyzak∏adowego Komitetu Strajkowego wpisano utworzenie niezale˝nych, samorzàdnych zwiàzków zawodowych. Kierownictwo PZPR d∏ugo zachowywa∏o stanowczà postaw´ wobec tego ˝àdania³⁸ mimo przed∏u˝ania si´

i eskalacji konfliktu, zdajàc sobie spraw´ z jego fundamentalnego znaczenia³⁹. Jeszcze 29 sierpnia 1980 r. Wydzia∏ Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR ro- zes∏a∏ do komitetów wojewódzkich partii Materia∏ pomocniczy do pracy wyja- Êniajàcej w s[prawie] has∏a „wolne zwiàzki zawodowe” oraz sylwetki dzia∏aczy ugrupowaƒ antysocjalistycznych. Ide´ wolnych zwiàzków zawodowych uznawa- no w nim za „skompromitowanà, ale chwytliwà koncepcj´” trockistowskà.

Cz∏onkowie Komitetu Samoobrony Spo∏ecznej „KOR”, a szczególnie Jacek Ku-

35Argumentacja zwiàzana z ewentualnà reakcjà paƒstw zachodnich nie pojawia si´ w ˝adnym ze znanych autorowi dokumentów wytworzonych w Êcis∏ym kierownictwie PZPR czy MSW. Tego typu argumentów – a i to bardziej zwiàzanych np. z KBWE czy pozycjà ruchu robotniczego na arenie mi´dzynarodowej – u˝ywano w ograniczonym stopniu np. podczas spotkaƒ z aktywem partyjnym w KC PZPR (por. Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR..., s. 246, 273, 289).

36Mo˝na wr´cz stwierdziç, ˝e nastàpi∏o samouspokojenie bezpieki. Adam Krzysztoporski mówi∏ we wrzeÊniu 1979 r.: „Pami´tamy, jak kolejne przygotowania lat, czyli inauguracji [...] roku akademic- kiego 76, 77, 78 roku budzi∏o u nas pewnà jednak obaw´, jak to si´ b´dzie kszta∏towa∏o, jakie tam sà prowokacje szykowane, i w tym roku sà szykowane okreÊlone imprezy z ich strony, ale my na to patrzymy nieco inaczej. Na pewno wiele spokojniej ni˝ w latach ubieg∏ych” (ibidem, s. 269).

37Sprawy przeciwdzia∏ania antysocjalistycznym elementom [w:] ibidem, s. 209.

38Podejmowano rozmaite próby zniech´cenia strajkujàcych do obstawania przy tym postulacie, m.in. przez przewlekanie rozmów, próby kontaktów bezpoÊrednio z komitetami strajkowymi po- szczególnych zak∏adów, manipulacj´ kazaniem prymasa Polski Stefana Wyszyƒskiego w Wambierzy- cach itd. Niewàtpliwie próbà manipulowania strajkujàcymi robotnikami by∏a zgoda na przyjazd do Gdaƒska grupy doradców o umiarkowanych poglàdach (jak sami przyznajà, niewierzàcych w szan- se powo∏ania niezale˝nych zwiàzków – por. W. Kuczyƒski, Burza nad Wis∏à. Dziennik 1980–1981, Warszawa 2002, s. 19–20), przy jednoczesnym aresztowaniu dzia∏aczy opozycji uchodzàcych za ra- dyka∏ów.

39O dyskusjach w ∏onie Biura Politycznego PZPR zob. A. Paczkowski, op. cit., s. 20–62.

18

(11)

roƒ i Adam Michnik, mieli wykorzystaç „dobre intencje strajkujàcych” i podsu- nàç im ten „wyj´ty z lamusa” pomys∏. Oprócz tego typu argumentów odmow´

zgody na rejestracj´ nowych zwiàzków uzasadniano tak˝e „anarchià, upadkiem gospodarki i paƒstwa”, które mia∏y byç konsekwencjà pojawienia si´ pluralizmu w ruchu zwiàzkowym. Twierdzono, ˝e niezale˝ne struktury zwiàzkowe „w krót- kim czasie przerodzi∏yby si´ w naturalny przyczó∏ek si∏ antykomunistycznych i paƒstw zachodnich na terenie naszego kraju”. Dokument koƒczy∏ si´ krótkim i twardym stwierdzeniem: „Na powstanie organizacji s∏u˝àcej si∏om antypolskim i antysocjalistycznym w walce o w∏adz´ – nasza partia nigdy nie pozwoli”⁴⁰. Jak si´ jednak wydaje, tego samego dnia (29 sierpnia) cz∏onkowie Biura Polityczne- go KC PZPR uznali, ˝e nie mo˝na d∏u˝ej powstrzymywaç zgody na podpisanie porozumieƒ, zawierajàcych punkt o utworzeniu niezale˝nych zwiàzków. Tok my- Êlenia kierownictwa PZPR najlepiej chyba oddaje wypowiedê Edwarda Gierka:

„Mo˝e trzeba wybieraç mniejsze z∏o, a potem staraç si´ z tego wybrnàç”⁴¹. Przez kolejne szesnaÊcie miesi´cy trwa∏o poszukiwanie przez obóz w∏adzy drogi „wy- brni´cia” z niezwyk∏ej jak na warunki systemu komunistycznego sytuacji, w ja- kiej znalaz∏a si´ PZPR.

W pierwszych tygodniach po podpisaniu porozumieƒ w∏adze rozpocz´∏y go- ràczkowe prace nad przygotowaniem zasad dzia∏ania w ca∏kowicie zmienionych warunkach. We wrzeÊniu 1980 r. opracowano trzy „dyrektywy wewn´trzne” KC PZPR dotyczàce zwiàzków zawodowych, dwóm nadano niezwyk∏à jak na dokumenty partyjne klauzul´ tajnoÊci: „tajne specjalnego przeznaczenia bez prawa powielania”. Za najwa˝niejsze zadanie uznano niedopuszczenie do tego, „aby wp∏yw na nowe zwiàzki zdobyli ludzie o orientacji antysocjalistycznej i mogli je wykorzystaç do swoich politycznych celów”. ¸udzono si´ jeszcze, ˝e „odnowa ruchu zwiàzkowego” b´dzie mia∏a ograniczony charakter – przybierze postaç np.

nowych wyborów do rad zak∏adowych. Liczono, ˝e b´dzie mo˝liwe egzekwowa- nie ustawy z 1949 r. przewidujàcej, i˝ nowe zwiàzki zawodowe mogà uzyskiwaç osobowoÊç prawnà dopiero po zarejestrowaniu w Centralnej Radzie Zwiàzków Zawodowych. JednoczeÊnie polecano zmian´ stosunku do zwiàzków, odejÊcie od praktyki komenderowania i lekcewa˝enia zwiàzkowców. Zniech´caç do opusz- czenia dotychczasowych struktur zwiàzkowych mia∏o pozbawianie w takiej sytuacji wszelkich nabytych praw i Êwiadczeƒ (do wczasów, zasi∏ków itp.). Na nara- dzie pierwszych sekretarzy komitetów wojewódzkich PZPR 16 wrzeÊnia 1980 r.

za∏o˝enia nowej taktyki przedstawi∏ Andrzej ˚abiƒski, sekretarz KC odpowie- dzialny za ruch zwiàzkowy. Za najwa˝niejsze uzna∏ walk´ o utrzymanie „choçby zreformowanej” CRZZ oraz niedopuszczenie do stworzenia nowej centrali zwiàzkowej w Gdaƒsku. Argumentem w walce o ograniczenie zasi´gu „odnowy”

mia∏o byç to, ˝e rzekomo porozumienia zawarte w Szczecinie, Gdaƒsku i Jastrz´- biu „majà charakter lokalny”. W zamian zaleca∏ tworzyç nowe okr´gowe struktury bran˝owe pod kontrolà komitetów wojewódzkich. Docelowo ˚abiƒski

40 AAN, KC PZPR, XIA/1313, Materia∏ pomocniczy do pracy wyjaÊniajàcej w s[prawie] has∏a „wol- ne zwiàzki zawodowe” oraz sylwetki dzia∏aczy ugrupowaƒ antysocjalistycznych, 29 VIII 1980 r., k. 41–60.

41 Protokó∏ nr 28 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 29 sierpnia 1980 r. [w:] Tajne doku- menty Biura Politycznego. PZPR a „SolidarnoÊç”..., s. 84.

19

(12)

przewidywa∏ stworzenie nowej federacji i przej´cie pe∏nej kontroli nad nowymi zwiàzkami. Jako idealny przyk∏ad podawa∏ sytuacj´ w Wa∏brzychu, gdzie na cze- le Mi´dzyzak∏adowego Komitetu Za∏o˝ycielskiego nowego zwiàzku stali dwaj cz∏onkowie PZPR, „przyszli cz∏onkowie egzekutywy [Komitetu Wojewódzkie- go], jak tak dalej pójdzie”. Wobec si∏y „SolidarnoÊci” wytyczne opracowane we wrzeÊniu 1980 r. okaza∏y si´ ju˝ wkrótce nieaktualne. Do niektórych za∏o˝eƒ po- wrócono jednak po wprowadzeniu stanu wojennego⁴².

Niezbyt skuteczna (byç mo˝e przez jej upublicznienie) okaza∏a si´ tak˝e pro- ponowana przez ˚abiƒskiego taktyka korumpowania dzia∏aczy nowego zwiàzku:

„Muszà wiedzieç, co to smak w∏adzy. Nale˝y im wsz´dzie udost´pniaç lokale.

Najbardziej luksusowo urzàdzaç jak tylko mo˝na. Ja to ju˝ ciàgle mówi´, ale jeszcze raz powtórz´ w tym gronie: nie znam cz∏owieka, którego by w∏adza nie zde- moralizowa∏a, to tylko kwestia, jak szybko i w jakim stopniu”. Na znaczeniu z czasem zyskiwa∏ inny fragment tej samej wypowiedzi: „Trzeba ich uwik∏aç w ty- siàce spraw, ja im wspó∏czuj´, bo to sà kochane, niekiedy m∏ode ch∏opaki, a wda- li si´ w t´ wielkà polityk´, no ale nie ma wyjÊcia”⁴³. Z czasem pomys∏ ˚abiƒ- skiego zyska∏ miano taktyki „odcinkowych konfrontacji”⁴⁴ – wik∏ania NSZZ

„SolidarnoÊç” w setki lokalnych konfliktów w celu os∏abienia jego spoistoÊci, a przede wszystkim ograniczenia spo∏ecznego poparcia dla Zwiàzku. Rodzàce si´

w spo∏eczeƒstwie poczucie zm´czenia by∏o jednym z g∏ównych elementów przy- gotowywania gruntu pod przysz∏e wprowadzenie stanu wojennego.

Wiar´ w mo˝liwoÊç opanowania sytuacji Êrodkami politycznymi ˝ywiono doÊç d∏ugo. W po∏owie listopada 1980 r. opracowano w KC PZPR (na podsta- wie materia∏ów MSW) Ocen´ polityczno-operacyjnà dzia∏ania i perspektyw NSZZ „SolidarnoÊç”. Prognozujàc najbli˝szà przysz∏oÊç, stwierdzano: „Gdy par- tia wysunie konkretny program i harmonogram odnowy, oczyÊci szeregi, podej- mie propagandowà akcj´ przedzjazdowà, ustali termin zjazdu – masy cz∏onkow- skie NSZZ b´dà sk∏onne do umiarkowania i powrotu do zaufania [...] Przy konsolidacji partii uda si´ zachowaç ich tradeunionistyczny charakter lub ukie- runkowywaç je klasowo i ideologicznie”⁴⁵.

Strajki lipcowo-sierpniowe 1980 r., podpisanie porozumieƒ spo∏ecznych i powstanie NSZZ „SolidarnoÊç” zachwia∏y zasadami polityki w∏adz wobec opozycji. Dotychczasowe metody okaza∏y si´ nieskuteczne, nie zdo∏a∏y doprowadziç do izolacji „elementów antysocjalistycznych”. Przede wszystkim nie by∏y ade- kwatne do nowej sytuacji – partia i bezpieka mia∏y do czynienia z kilkumiliono-

42AP Wroc∏aw, KW PZPR, 112/V/1/11, Dyrektywa wewn´trzna KC PZPR w sprawie zwiàzków za- wodowych nr 1, 5 IX 1980 r., k. 92–99; ibidem, Dyrektywa wewn´trzna KC PZPR w sprawie zwiàzków zawodowych nr 2, 8 IX 1980 r., k. 100–110; ibidem, Informacja dotyczàca rodzaju praw i Êwiadczeƒ, które traci cz∏onek z chwilà wystàpienia ze zwiàzku zawodowego, wrzesieƒ 1980 r., k. 111–112; ibidem, Informacja o niektórych aktualnych zadaniach w pracy ze zwiàzkami zawodo- wymi, 25 IX 1980 r., k. 151–157; AAN, KC PZPR, XI/922, Projekt dyrektywy wewn´trznej KC PZPR w sprawie zwiàzków zawodowych nr 3, wrzesieƒ 1980 r. Por. ¸. Kamiƒski, PZPR wobec „So- lidarnoÊci” – pierwsze tygodnie, „Biuletyn Instytutu Pami´ci Narodowej” 2002, nr 12, s. 31–34.

43Cyt. za: J. Holzer, op. cit., s. 117.

44A. Paczkowski, op. cit., s. 127–129.

45AAN, KC PZPR, XI/923, k. 132–134, Ocena polityczno-operacyjna dzia∏ania i perspektyw NSZZ

„SolidarnoÊç”, 18 XI 1980 r.

20

(13)

wà rzeszà potencjalnych opozycjonistów, a nie kilkoma tysiàcami „wichrzycieli”⁴⁶. W dodatku by∏y to w zdecydowanej wi´kszoÊci osoby nowe, nieznane SB. Nie dziwi wi´c, i˝ podstawowà reakcjà aparatu bezpieczeƒstwa by∏ wzrost liczby funkcjonariuszy (w latach 1981–1984 o blisko jednà czwartà) oraz gwa∏towna rozbudowa agentury. Mi´dzy 1980 a 1984 r. liczba tajnych wspó∏pracowników bezpieki wzros∏a a˝ o 125 proc. Wskazuje to na fakt, ˝e werbunek agentury by∏

podstawowà metodà pracy operacyjnej SB w tym okresie⁴⁷. Niestety, w chwili obecnej znamy praktycznie wy∏àcznie dokumenty dotyczàce rozpracowywania NSZZ „SolidarnoÊç” powsta∏e w Departamencie III A MSW⁴⁸. Tymczasem wal- kà ze Zwiàzkiem i grupami opozycyjnymi zajmowa∏y si´ tak˝e pozosta∏e struktury S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, przede wszystkim piony II, III i IV. Sam pion III A dysponowa∏ ju˝ w po∏owie stycznia 1981 r. 221 osobowymi êród∏ami informacji w mi´dzyzak∏adowych komitetach za∏o˝ycielskich (ponadto ze 145 osobami prowadzono „dialog operacyjny”), 1610 w komisjach zak∏adowych (prowadzono te˝ 746 „dialogów”), trzynastoma w Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „SolidarnoÊç” i 27 w strukturach bran˝owych Zwiàzku⁴⁹.

Jednym z najwa˝niejszych kierunków dzia∏aƒ podejmowanych przez aparat bezpieczeƒstwa w ramach „operacyjnej ochrony” NSZZ „SolidarnoÊç” by∏o przeciwdzia∏anie opanowaniu Zwiàzku przez „ekstrem´”, a przede wszystkim ograniczenie wp∏ywów dzia∏aczy KSS „KOR”. Obawiano si´, i˝ nadadzà oni Zwiàzkowi antykomunistyczne oblicze polityczne, b´dà podsycaç nastroje anty- sowieckie, a nawet – ˝e b´dà tworzyç „grupy dywersyjno-sabota˝owe” na wypadek interwencji ZSRR. Dzia∏aczom KSS „KOR” przeciwstawiano tonujàcà rol´

KoÊcio∏a: „Analiza wskazuje, ˝e oddzia∏ywania kleru i Êwieckiego aktywu katolickiego na »SolidarnoÊç« majà charakter konstruktywny. Zasadnicze niebezpie- czeƒstwo dla kszta∏towania si´ oblicza »SolidarnoÊci« wynika z pozycji i wp∏y- wów zdobytych przez KSS »KOR« w tym zwiàzku oraz popularyzowania politycznego i gospodarczego programu J[acka] Kuronia”. Zalecano rozmaite dzia∏ania, by wyeliminowaç ich z w∏adz Zwiàzku, m.in. przy pomocy agentury.

W wielu województwach SB prowadzi∏a „d∏ugofalowe gry [operacyjne] skiero- wane na odsuwanie elementów ekstremalnych od wp∏ywu na »SolidarnoÊç«”.

Obawy przed „ekstremà” by∏y tak daleko posuni´te, ˝e w lutym 1981 r. opracowano nie tylko plan dzia∏aƒ na wypadek odsuni´cia Lecha Wa∏´sy od przywódz- twa w „SolidarnoÊci”, ale tak˝e ochrony go przed ewentualnym zamachem ze strony rywali. Co ciekawe, jednoczeÊnie podejmowano tak˝e dzia∏ania operacyjne zmierzajàce do ograniczonego wzmocnienia grupy opozycyjnej wobec Wa∏´- sy, aby pokazaç mu jej si∏´ i sk∏oniç do wi´kszej ust´pliwoÊci wobec w∏adz⁵⁰.

46 Por. H. G∏´bocki, „SolidarnoÊç” w grach SB 1981–1989 (przeglàd wybranych problemów), „Ar- cana” 2003, nr 2, s. 81.

47 P. Piotrowski, Struktury S∏u˝by Bezpieczeƒstwa..., s. 56; T. Ruzikowski, op. cit., s. 130.

48 Por. G. Majchrzak, Poczàtki „ochrony” NSZZ „SolidarnoÊç” przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa (wrze- sieƒ 1980 – kwiecieƒ 1981), niniejszy numer „Pami´ci i SprawiedliwoÊci”.

49 Ibidem.

50 Archiwum Instytutu Pami´ci Narodowej [dalej: AIPN], 0236/277, t. 1, Operacyjna ochrona Nie- zale˝nych Samorzàdnych Zwiàzków Zawodowych przed wykorzystaniem ich przez elementy antyso- cjalistyczne do wrogiej dzia∏alnoÊci politycznej, styczeƒ 1981 r., k. 239–248; ibidem, Propozycje na telekonferencj´ 6 XII 1980 r., k. 311; ibidem, Telekonferencja, 2 IV 1981 r., k. 318; S. Cenckiewicz,

21

(14)

W walce o zminimalizowanie wp∏ywów opozycji przedsierpniowej w Zwiàz- ku uczestniczy∏y tak˝e inne struktury w∏adzy. Ju˝ w po∏owie wrzeÊnia podj´to zmasowanà kampani´ propagandowà skierowanà przeciwko cz∏onkom KSS

„KOR”; 23 wrzeÊnia 1980 r. aresztowano Leszka Moczulskiego, a nast´pnie innych dzia∏aczy Konfederacji Polski Niepodleg∏ej. 30 paêdziernika prokurator ge- neralny PRL Lucjan Czubiƒski rozes∏a∏ prokuratorom wojewódzkim „do umie- j´tnego wykorzystania w pracy politycznej i zawodowej” swoje s∏ynne Uwagi o dotychczasowych zasadach Êcigania uczestników nielegalnej dzia∏alnoÊci anty- socjalistycznej⁵¹. Próbà ograniczenia zasi´gu przemian by∏a d∏ugotrwa∏a walka obozu w∏adzy o niedopuszczenie do legalizacji Niezale˝nego Zrzeszenia Studen- tów oraz NSZZ „SolidarnoÊç” Rolników Indywidualnych.

Nieco Êwiat∏a na metody pracy operacyjnej SB wobec „SolidarnoÊci” rzuca zapis telekonferencji z naczelnikami wydzia∏ów III A komend wojewódzkich MO przeprowadzonej 2 kwietnia 1981 r., a wi´c tu˝ po zakoƒczeniu kryzysu bydgo- skiego. Podczas telekonferencji podkreÊlano m.in.: „s∏usznie stawialiÊmy w czasie wyborów, ˝e bardzo istotnym jest operacyjne opanowanie komisji zak∏adowych w kluczowych obiektach gospodarki narodowej”, nakazano te˝ „dalsze zg∏´bia- nie” penetracji agenturalnej zak∏adowych ogniw NSZZ „SolidarnoÊç”. Sformu∏o- wanie to wskazuje zapewne na strategiczny kierunek dzia∏aƒ operacyjnych – pró- b´ przej´cia kontroli nad ni˝szymi ogniwami Zwiàzku. Stosunkowo niewielka skala protestów w grudniu 1981 r. Êwiadczy byç mo˝e o powodzeniu tej operacji.

Uwag´ zwraca tak˝e koƒcowe stwierdzenie prowadzàcego konferencj´ (prawdo- podobnie dyrektora Departamentu III A gen. W∏adys∏awa Ciastonia): „Na szczeblu centralnym mamy szereg sojuszników wspó∏dzia∏ajàcych z nami aktywnie, stàd nieprzypadkowo kierujemy do towarzyszy naczelników proÊby, które na pierwszy rzut oka mogà wydawaç si´ wàtpliwe. Zapewniam, ˝e dzia∏amy z prze- myÊleniem i je˝eli nie od razu wykorzystujemy, to nie denerwujcie si´ tym”⁵².

OczywiÊcie istnienie podwójnej sieci agenturalnej (na szczeblu województw i centrali) nie jest niczym zaskakujàcym. Jak si´ jednak wydaje, w okresie legal- nego istnienia „SolidarnoÊci” zjawisko to przybra∏o niespotykane wczeÊniej rozmiary. Wynika∏o to nie tylko z niezwyk∏ej rangi prowadzonych operacji, ale tak-

˝e najprawdopodobniej z braku zaufania MSW do funkcjonariuszy ni˝szych szczebli oraz obawy przed przeciekiem. Tak˝e z kilku innych zapisów telekonferencji zachowanych w sprawie obiektowej dotyczàcej KKP NSZZ „SolidarnoÊç”

wynika, ˝e nawet osób sprawujàcych funkcje kierownicze „w terenie” nie wta- jemniczano w za∏o˝enia operacji prowadzonych na szczeblu centralnym.

Badania Andrzeja Paczkowskiego jednoznacznie wykaza∏y, ˝e obóz w∏adzy ju˝ od poczàtku masowych strajków latem 1980 r. przygotowywa∏ si∏owe roz- wiàzanie zaistnia∏ego kryzysu⁵³. Nie ma wi´c potrzeby szerszego omawiania te-

Od „Klanu” do „Renesansu”. Operacje S∏u˝by Bezpieczeƒstwa wobec kierownictwa „SolidarnoÊci”

w latach 1980–1982, „Biuletyn Instytutu Pami´ci Narodowej” 2002, nr 12, s. 38–39; G. Maj- chrzak, Truciciele z SolidarnoÊci, „Polityka” 2003, nr 43, s. 80–82.

51AAN, KC PZPR, XIA/1319, Uwagi o dotychczasowych zasadach Êcigania uczestników nielegalnej dzia∏alnoÊci antysocjalistycznej, paêdziernik 1980 r., k. 2–14.

52AIPN, 0236/277, t. 1, Telekonferencja, 2 IV 1981 r., k. 316–320.

53A. Paczkowski, op. cit., passim.

22

(15)

go zagadnienia w tym miejscu. Mimo i˝ kwestia ta jest rozstrzygni´ta, wcià˝ pozostaje wiele pytaƒ, na które brak jednoznacznej odpowiedzi. Pierwsze z nich dotyczy roli, jakà odegra∏y w∏adze sowieckie w polskim kryzysie lat 1980–1981.

Opublikowane dotychczas dokumenty z archiwów moskiewskich wskazujà, ˝e groêba interwencji (poza grudniem 1980 r.) nie istnia∏a⁵⁴. Nie zmienia to oczy- wiÊcie faktu, ˝e Moskwa nieustannie wywiera∏a naciski na kierownictwo PZPR w celu sk∏onienia go do zdecydowanej rozprawy z „SolidarnoÊcià”. Z kolei obóz w∏adzy ch´tnie u˝ywa∏ straszaka interwencji, aby ograniczyç radykalizm ˝àdaƒ

„SolidarnoÊci” i struktur opozycyjnych oraz zmniejszyç skal´ spo∏ecznego poparcia dla nich.

Najtrudniejsza wydaje si´ odpowiedê na pytanie, na ile powa˝nie rozwa˝ano w obozie w∏adzy mo˝liwoÊç wkomponowania „SolidarnoÊci” w istniejàcy system polityczny. Niewàtpliwie znaczna cz´Êç dzia∏aƒ podejmowanych wobec Zwiàzku przez aparat partyjny i przede wszystkim przez SB s∏u˝y∏a przej´ciu przynajmniej cz´Êciowej kontroli nad „SolidarnoÊcià” i eliminacji „ekstremy”⁵⁵. Zdawano chyba sobie jednak spraw´, ˝e sukces tych dzia∏aƒ jest ma∏o prawdopodobny. Zg∏a- szane jesienià 1981 r. propozycje zawarcia „porozumienia narodowego” by∏y ju˝

tylko przykrywkà dla ostatniej fazy przygotowaƒ do wprowadzenia stanu wojennego. Przy tym jesienià 1980 r. w kierownictwie PZPR doÊç powszechnie ˝ywiono przekonanie o mo˝liwoÊci wmontowania „SolidarnoÊci” w istniejàcy system.

W cytowanym ju˝ opracowaniu z po∏owy listopada 1980 r. stwierdzano: „Fakt istnienia NSZZ podwa˝a dotychczasowy kanon teoretyczny dot[yczàcy] ustroju socjalistycznego, ale [podkr. w oryginale] obiektywnie nie jest sam przez si´ ele- mentem destrukcyjnym ustroju”. W przygotowanych w tym samym czasie Zada- niach partii we wspó∏dzia∏aniu z NSZZ „SolidarnoÊç” pisano: „Wszystkie zwiàz- ki sà dziÊ sta∏ym elementem naszego ˝ycia spo∏eczno-politycznego. Samodzielny, samorzàdny w dzia∏aniu ruch zwiàzkowy stanowiç powinien wa˝ne ogniwo systemu demokracji socjalistycznej, wzbogacaç jej formy, dobrze s∏u˝yç sprawie post´pu spo∏ecznego i utrwalaniu zdobyczy socjalizmu w naszym kraju. NSZZ »So- lidarnoÊç« sta∏ si´ masowà organizacjà zwiàzkowà, dzia∏ajàcà we wszystkich województwach i bran˝ach. Szerokie rzesze pracowników traktujà t´ organizacj´

jako gwaranta realizacji swych interesów i praw, si∏´ przyczyniajàcà si´ skutecz- nie do odnowy i demokratyzacji ˝ycia w kraju”. W dalszej cz´Êci dokumentu polecano „umacniaç socjalistyczny charakter” Zwiàzku oraz uk∏adaç wzajemne sto- sunki „na zasadach partnerstwa, dialogu i wspó∏pracy”⁵⁶. Po kryzysie bydgoskim, który ukaza∏ si∏´ Zwiàzku, wydano polecenie strukturom SB „zabezpieczenia”

procesu w∏àczania „SolidarnoÊci” w system polityczny PRL⁵⁷. OczywiÊcie mo˝na zak∏adaç, ˝e tego rodzaju wytyczne by∏y jedynie elementami stratiegiczeskoj maskirowki w∏adz. Mo˝na jednak równie˝ postawiç tez´, ˝e wariant si∏owy

54 Dokumenty. Teczka Sus∏owa, Warszawa 2003; Genera∏ Paw∏ow: by∏em rezydentem KGB w Pol- sce, Warszawa 1994 (kilka dokumentów zamieszczono w aneksie); „Zeszyt roboczy” genera∏a Anoszkina. 9–16 grudnia 1981 r., Warszawa 1998.

55 Por. H. G∏´bocki, „SolidarnoÊç” w grach SB..., s. 82.

56 AAN, KC PZPR, XIA/1237, Zadania partii we wspó∏dzia∏aniu z NSZZ „SolidarnoÊç”, 19 XI 1980 r., k. 66–74.

57 AIPN, 0236/277, t. 1, Telekonferencja, 2 IV 1981 r., k. 318–319.

23

(16)

rozwiàzania konfliktu przez d∏ugi czas nie by∏ ostatecznie przesàdzony. Jak si´

wydaje, dopiero wybór Wojciecha Jaruzelskiego na I sekretarza KC PZPR zdecydowa∏ o nieuchronnoÊci konfrontacji.

Znane dotychczas dokumenty wskazujà, ˝e jednym z celów operacji wprowadzenia stanu wojennego mia∏o byç stworzenie nowej, socjalistycznej „Solidarno- Êci”. Przygotowano propozycje obsady personalnej poszczególnych zarzàdów re- gionów, komisji zak∏adowych itp., w których kluczowà rol´ mieli graç tajni wspó∏pracownicy SB. Uwiarygodnieniu nowej struktury mia∏o s∏u˝yç pozyskanie dla idei reaktywacji „SolidarnoÊci” jej przewodniczàcego Lecha Wa∏´sy. Kilka- krotnie prowadzone z nim na ten temat rozmowy (w grudniu 1981 r. i w póê- niejszym okresie) nie przynios∏y zadowalajàcych rezultatów.

S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa kontynuowa∏a jednak wysi∏ki na rzecz „cz´Êciowego odbudowania ogniw SolidarnoÊci”. Ju˝ w grudniu 1981 r. utworzono centralnà oraz wojewódzkie „grupy operacyjne w celu koordynacji zadaƒ w zakresie realizacji dzia∏aƒ operacyjnych w stosunku do Zwiàzków Zawodowych »SolidarnoÊç«”.

23 grudnia 1981 r. przygotowano Za∏o˝enia dzia∏ania w stosunku do zwiàzku zawodowego „SolidarnoÊç” w zakresie tworzenia nowych struktur zwiàzkowych”.

Planowano w nich cz´Êciowà odbudow´ Zwiàzku opartego na strukturze bran-

˝owej, z kierownictwem „dajàcym gwarancj´ spe∏niania przez »SolidarnoÊç«

funkcji zwiàzku zawodowego w PRL”. Rozwa˝ano nawet zwo∏anie zjazdu NSZZ

„SolidarnoÊç”, który mia∏by zmieniç jego dotychczasowe kierunki dzia∏ania. Jed- nym z elementów podejmowanych przez SB dzia∏aƒ by∏a prowadzona od stycznia 1982 r. w Gdaƒsku operacja o kryptonimie „Renesans”⁵⁸. Stosunkowo nik∏y opór spo∏eczny w pierwszych miesiàcach stanu wojennego spowodowa∏, ˝e reali- zacja planów przebiega∏a opieszale, zaczyna∏o zwyci´˝aç przekonanie, i˝ mo˝liwe jest uspokojenie sytuacji bez wznowienia „SolidarnoÊci”. Spraw´ ostatecznie przesàdzi∏ przebieg swoistej próby si∏ 31 sierpnia 1982 r. Z jednej strony zasi´g demonstracji ukaza∏ stosunkowo du˝e wp∏ywy podziemnych struktur Zwiàzku, z drugiej jednak za ograniczonym sukcesem Tymczasowej Komisji Koordynacyj- nej nie posz∏y ˝adne dalsze dzia∏ania. Ustawa z 8 paêdziernika 1982 r. ostatecznie zakoƒczy∏a (przynajmniej na najbli˝szych kilka lat) rozwa˝ania nad przywró- ceniem „SolidarnoÊci”.

Taktyk´ aparatu bezpieczeƒstwa w pierwszych miesiàcach stanu wojennego oÊwietla dokument opracowany we wroc∏awskim Wydziale V KW MO (zajmowa∏ si´ on m.in. zwalczaniem „SolidarnoÊci”)⁵⁹. Obok ró˝norakich metod likwi- dowania „wrogiej dzia∏alnoÊci” (zw∏aszcza poligrafii i struktur zak∏adowych) zwraca uwag´ nast´pujàce sformu∏owanie: „organizowanie struktur nielegalnych w celu nawiàzania wspó∏pracy z RKS-em i przez nià operacyjne opanowanie sytuacji oraz ukszta∏towanie jej w kierunku wyboru Êrodków wspó∏dzia∏ania z w∏a- dzami (popieranie tendencji umiarkowano-liberalnych w R[egionalnym] K[omi- tecie] S[trajkowym])”⁶⁰. Jak widaç, celem aparatu bezpieczeƒstwa nie by∏o

58S. Cenckiewicz, op. cit., s. 41–42; G. Majchrzak, Dzia∏ania S∏u˝by Bezpieczeƒstwa w celu prze- j´cia kontroli nad „SolidarnoÊcià” w latach 1980–1982, mps w posiadaniu autora.

59¸. Kamiƒski, P. Piotrowski, Podziemie wroc∏awskie w oczach S∏u˝by Bezpieczeƒstwa, „Pami´ç i SprawiedliwoÊç” 2002, nr 2, s. 275–293.

60Ibidem, s. 291.

24

(17)

ca∏kowite rozbicie struktur podziemnych, lecz raczej przej´cie nad nimi kontroli operacyjnej. Byç mo˝e ma to zwiàzek z sygnalizowanymi wy˝ej planami „od- rodzenia” NSZZ „SolidarnoÊç”.

W trakcie stanu wojennego podj´to prób´ ograniczenia liczby osób podejmu- jàcych dzia∏alnoÊç opozycyjnà. Odbywa∏o si´ to zarówno poprzez wymuszanie deklaracji lojalnoÊci, jak i umo˝liwianie aktywistom „SolidarnoÊci” wyjazdu za granic´. Na 4500 indagowanych osób tylko 6 proc. odmówi∏o podpisania „loja- lek”. Za granic´ wyjecha∏o oko∏o 4300 dzia∏aczy opozycji⁶¹.

Do nielicznych znanych dotychczas dokumentów o charakterze programo- wym z okresu stanu wojennego nale˝à dwa referaty przygotowane na narady aktywu kierowniczego MSW. Pierwszy z nich pochodzi z poczàtku 1982 r. (najprawdopodobniej po∏owa stycznia)⁶². Prowadzàcy narad´ gen. Czes∏aw Kisz- czak sformu∏owa∏ siedem strategicznych celów resortu, sprowadzajàcych si´ do

„opanowania sytuacji” na poszczególnych odcinkach (∏adu spo∏ecznego, gospodarki, administracji paƒstwowej, partii, ruchu zwiàzkowego, Êrodków masowe- go przekazu, Êrodowisk twórczych). Jako jedno z najistotniejszych zadaƒ uznano utrzymanie stanu, w którym wi´kszoÊç dzia∏aczy „SolidarnoÊci” Êredniego i ni˝szego szczebla nie przejawia wi´kszej aktywnoÊci – „nie wolno nam nieroz- wa˝nym, nieprzemyÊlanym dzia∏aniem wp´dziç ich w konspiracj´”. Kiszczak ge- neralnie zaleca∏ prowadzenie ostro˝nej i d∏ugofalowej polityki – „Nie wolno nam równie˝ dopuÊciç do powstania w ÊwiadomoÊci spo∏ecznej kompleksu »So- lidarnoÊci«, podobnie jak to mia∏o miejsce w latach 1944–1945 z Armià Krajo- wà, czego reperkusje do dziÊ jeszcze odczuwamy”. Te dwa stwierdzenia mogà si´ wydawaç zaskakujàce, zw∏aszcza ˝e wypowiedziano je kilka tygodni po ma- sakrze w kopalni „Wujek”. Najprawdopodobniej Êwiadczà one o tym, ˝e grupa Jaruzelskiego przyj´∏a podobnà taktyk´ jak ekipa Gierka jesienià 1976 r. – uni- kanie eskalacji napi´cia. Nadzieje na uniemo˝liwienie tworzenia struktur kon- spiracyjnych okaza∏y si´ jednak p∏onne. Narad´ zakoƒczy∏y szczegó∏owe zalecenia dla poszczególnych pionów SB, wszystkie w mniejszym lub wi´kszym stopniu powiàzane z walkà z opozycjà. WÊród zaleceƒ dla kontrwywiadu na plan pierwszy wysuni´to nast´pujàce: „dà˝yç do rozbudowy sieci agenturalnej i przenikaç do tworzonych ewentualnie struktur podziemnych, aby kontrolo- waç i parali˝owaç poczynania przeciwnika”. Wskazuje to na niedocenianà dotychczas, czo∏owà rol´ w agenturalnej infiltracji struktur opozycyjnych, jakà powierzono Departamentowi II MSW i jego terenowym odpowiednikom⁶³. Kontrwywiadowi zalecano tak˝e „podejmowaç dzia∏ania zmierzajàce do zdez- integrowania przeciwnika i rozbijania jego dotychczasowych struktur oraz dzia∏aç w kierunku tworzenia nowych organizacji zwiàzkowych, stymulowa- nych przez nas”. Najszersze, co oczywiste, zadania stawiano przed pionami

61 AIPN Wr, 053/2153, Referat na odpraw´ kierowniczego aktywu resortu spraw wewn´trznych, b.d., k. 85; H. G∏´bocki, „SolidarnoÊç” w grach SB..., s. 87.

62 AIPN Wr, 053/2153, Referat na odpraw´ kierowniczego aktywu resortu spraw wewn´trznych, b.d., k. 75–125.

63 Wynika∏o to zapewne z faktu, ˝e piony kontrwywiadu i wywiadu uwa˝ano (niebezpodstawnie) za elit´ MSW, przy czym tylko kontrwywiad dysponowa∏ rozbudowanà strukturà i siatkà agentural- nà w kraju.