1 – tekst źródłowy
Prawa kardynalne z 24 (13) lutego 1768 r. (fragmenty)
Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska życząc sobie raz na zawsze trwale ubezpieczyć formam panowania i wolności swoje przez determinowanie praw kardynalnych swoich, nigdy odmienić się nie mogących i materii status, które tylko przez unanimitatem na sejmach wolnych decydowane będą mogły być ustanowione, dlatego i sequentia:
Prawa kardynalne (leges cardinales)
I Moc prawodawstwa dla Rzplitej w trzech stanach, to jest królewskim, senatorskim i rycerskim, dotąd trwająca, niewzruszoną na zawsze zostawać powinna i tej mocy jeden stan bez drugich dwóch, ani dwa bez trzeciego przywłaszczać sobie ani zażywać nie będą mogły; […].
II Ile razy wiara rzymska katolicka w prawach,
konstytucjach i wszelkich aktach wspomniana będzie, zawsze jej dodawany ma być tytuł: panującej i wieczyście będzie panującą.
III […] przejście od Kościoła rzymskiego do jakiejkolwiek innej religii […] za kryminalny występek deklarujemy; więc kto by się na niego na przyszły czas odważył, wygnańcem z państw Rzeczypospolitej być powinien […].
IV […] na wieczne czasy warujemy: aby nie kto inny na przyszłe czasy mógł być Królem Polskim, jak szczególnie z urodzenia albo z powołania katolik rzymski […].
V […] jak najuroczyściej ostrzegamy i warujemy, żeby nie tylko wolne unanimitate obieranie Królów w zupełnej mocy swojej na zawsze zostawało, ale też żeby pod żadnym pretekstem i w żadnym czasie sukcesja do tronu polskiego ustanawiana i dopuszczona być nie mogła. […]
XI Prawo równości szlacheckiej et capacitas, do dziedzictwa dóbr ziemskich, do honorów, do godności senatorskich, ministerialnych i urzędów duchownych i świeckich i przywilejów na starostwa grodowe i niegrodowe i dzierżawy samej szlachcie krajowej służyć ma i tej równości żadne tytuły ćmić ani uwłaczać nie będą mogły.
XII Dyssydentom i nieunitom Grekom orientalnym,
obywatelom Rzeczypospolitej kondycji szlacheckiej, […]
aktem osobnym w swoim miejscu przyznana podobna równość i tychże religii opisane wolności, w pełnej mocy swojej na zawsze zachowane będą. […]
XIII Liberum veto na Sejmach wolnych in materiis status w zupełnej mocy zachowane być zawsze powinno, a te materie status unanimitate zawsze decydowane być mają, zachowując na wieczne czasy każdej osobie składającej sejm moc zniszczenia activitatis sejmowania in materiis status przez jedną szczególnie kontradykcją wolnego głosu ustnie lub przez manifest uczynioną. […]
XX Jako iura maiestatica utrzymywane zawsze być powinny i według nich posłuszeństwo narodu Królom Ich
Mościom na zawsze jest winne, tak gdyby który z Królów co z praw kardynalnych narodowych, lub ex pactis conventis z tymże narodem pod przysięgą zawartych, złamał i zachowywać nie chciał, na ten czas według porządku konstytucji 1607 r. opisanego, tenże naród od posłuszeństwa Królowi IMci wolnym będzie […].
Ten […] akt […] będąc pod gwarancją podpisanego dziś traktatu między Najjaśniejszym Królem IMcią i Najjaśniejszą Rzeczypospolitą Polską z jednej a Najjaśniejszą Imperato- rową Jejmością całej Rossji z drugiej strony, powinien mieć wszelką takowąż moc, skutek i obowiązek, jak gdyby tenże w ten akt słowo w słowo był wpisany. […].
unanimitate – jednomyślnie et capacitas – i uprawnienie
in materiis status – w sprawach politycznych państwa iura maiestatica – prawa królewskie
Cyt. za: Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów
źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.
Pytania pomocnicze:
1 Jaką formę ustroju Polski utrwalały prawa kardynalne?
Wskaż odpowiednie postanowienia.
2 Co prawa kardynalne zmieniały w sytuacji szlachty inno- wierczej?
3 Jaką rolę przewidywały prawa kardynalne dla Katarzyny II?
14 aneks
2 – fragment
opracowania naukowego
Szkoła Rycerska
[…] Program wychowania szkoły młodych szlachciców był, to oczywiste, rycerski z ducha, ale nowatorsko wprowadza- jący potrzebę rozumienia i poszanowania takich świeckich wartości, jak dobro ojczyzny, obowiązki wobec niej i współ- rodaków. Formułował go Katechizm Kadecki – zbiór prostych pytań i jasnych odpowiedzi, osobiście przez księcia Adama Kazimierza [Czartoryskiego], komendanta Szkoły ułożonych i wszystkim kadetom do obowiązkowego przyswojenia prze- kazywanych. Na pytanie, jaki powinien być kadet, Katechizm odpowiadał:
„Owinien mieć miłość, bojaźń Boga, i przywiązanie do religii przed oczyma: powinien ojczyznę swą kochać i jej dobro ponad wszystko; i sposobić się do tego, aby się mógł zdatnie poświęcić na jej usługi; powinien być cnotliwy, pełen poszanowania dla zwierzchnich, dobroczynności i afektu dla równych, względu dla niższych”.
Program nauczania, również przez księcia komendanta z aprobatą królewską stworzony, szokował swój czas odmiennością i rozmaitością treści, które młodym umysłom wpoić zamierzano. Od pierwszego roku znajdowało się w nim poczesne miejsce dla języka ojczystego, historii polskiej i powszechnej, arytmetyki, rysunku, języka francuskiego i, oczywiście, wciąż powszechnie używanej łaciny. Co roku dorzucano nowe przedmioty: historią starożytną, język niemiecki (sześć godzin w tygodniu!), angielski, geografię,
„dysputacje syllogistyczne” (dziś zapewne nazywałoby się to nauką logicznego myślenia i wnioskowania), prawo cywilne i architekturę cywilną, a upływem lat jeszcze naukę moralności, naukę o prawach natury, historię naturalną, fizykę, elementy administracji. Odrębnym torem biegło przygotowanie wojskowe. Wykładano inżynierię wojskową z rysunkiem, sztukę fortyfikacji, taktykę. W tarasowo
uprawianych ogrodach z tyłu Pałacu Kazimierzowskiego, na zboczach wiślanej skarpy, prowadzono ćwiczenia bojowe, przed pałacem zaś kadeckie oddziały godzinami wprawiały się w musztrze.
Obowiązkowo nauczano stricte rycerskich specjalności:
szermierki… oraz tańca. Elew był wszak człowiekiem
„z towarzystwa”. […]
W bibliotece […], było 10 tys. tomów, a wśród nich – oprócz fachowej literatury wojskowej – dzieła klasyczne i najnowsze, historyczne, filozoficzne, literackie […]. Za 1000 dukatów zakupił Czartoryski w Anglii do gabinetu fizycznego
„machinę planetarną, wyobrażającą system obrotu ciał
niebieskich” według teorii Kopernika. Wiedzę o przyrodzie przybliżały zbiory roślin i minerałów, żywoty mitologicznych herosów – gipsowe odlewy ich postaci, a dzieje
ojczyste – historyczne malowidła Jana Piotra Norblina, zdobiące rekreacyjne sale szkoły. Zgodna z duchem epoki, nowoczesna metoda nauczania poglądowego, dystansująca dotychczas praktykowane metody werbalizmu i pamięciowego opanowywania wiedzy, w Szkole Rycerskiej niepodzielnie święciła triumfy.
A. Zgorzelska, Stanisław August – nie tylko mecenas, Warszawa 1996.
karta pracy
A Scena polityczna w Polsce po elekcji Stanisława Augusta 1764–1767
1 Do podłużnych ramek wpisz krótką charakterystykę rela- cji pomiędzy Stanisławem Augustem a Rosją.
Np. Król dąży do…, Rosja dąży do…
2 W polach umieszczonych przy strzałkach ukazujących stosunek króla, szlachty i Rosji do głównych zagadnień politycznych połowy lat 60. XVIII w. wykreśl nieprawidło- we określenie. Gdy pozostawisz określenie TAK, wypełnij strzałkę kolorem zielonym; gdy pozostawisz NIE, wypełnij strzałkę kolorem czerwonym.
KRÓL STANISŁAW
AUGUST
SZLACHTA (STARA MAGNATERIA, ŚREDNIA I DROBNA SZLACHTA, FAMILIA)
ROSJA: KATARZYNA II, AMBASADOR NIKOŁAJ REPNIN STOSUNEK KRÓLA DO ROSJI:
POSTULAT ZNIESIENIA LIBERUM VETO POSTULAT RÓWNOUPRAWNIENIA
DYSYDENTÓW
TAK NIE TAK
NIE
STOSUNEK ROSJI DO KRÓLA:
TAK NIE
TAK NIE TAK
NIE
TAK NIE
16 aneks
B Bilans konfliktu politycznego w Polsce w latach 1764–1768
1 Do odpowiednich rubryk w części PRZEDMIOTY SPORU wpisz krótką informację (TAK lub NIE) odpowiadającą postawom poszczególnych podmiotów.
2 Do odpowiednich rubryk w części OSIĄGNIĘTE CELE wpisz, ile celów udało się zrealizować poszczególnym podmiotom.
3 Do odpowiednich rubryk w ostatnim wersie tabeli (OSTA- TECZNE ROZSTRZYGNIĘCIE) wpisz, jakie decyzje podjął sejm delegacyjny 1767/1768 r.; w rubryce oznaczonej wpisz, który z podmiotów osiągnął najwięcej.
*
PODMIOTY SPORU POLITYCZNEGO
PRZEDMIOTY SPORU
OSIĄGNIĘTE CELE
RÓWNOUPRAWNIENIE DYSYDENTÓW
ZNIESIENIE LIBERUM VETO
KRÓL STANISŁAW
AUGUST
SZLACHTA
ROSJA
OSTATECZNE ROZSTRZYGNIĘCIE
*
zadanie 1
Burzliwe lata 50. i 60. XVIII w.
Wskaż poprawne odpowiedzi:
1 Stanisław Poniatowski (1732–1798) podczas pobytu w Petersburgu w latach 50. XVIII w.:
2 Królowie, którzy zasiadali na polskim tronie bezpośrednio przed Stanisławem Augustem, wywodzili się z dynastii:
3 Katarzyna II Wielka w młodości nazywała się:
4 Król Prus Fryderyk II osłabiał polską gospodarkę poprzez:
5 Polityczny obóz Familii stawiał sobie za cel przeprowadzenie reform dzięki współpracy z:
6 Realizatorem rosyjskiej polityki w Rzeczypospolitej był w połowie lat 60. XVIII w.:
7 Konfederacje słucką i toruńską zwołano pod hasłem:
8 Konfederacja radomska za główny cel stawiała sobie:
a
Habsburgów
a
feldmarszałek Iwan Paskiewicz a
Zofia Anhalt-Zerbst
a Austrią
b Wazów
b
ambasador Nikołaj Repnin b
Angelika Hohenzollern
b Prusami
c Wettinów
c
generał Carl Gustaf Mannerheim c
Katarzyna Romanowa
c Rosją a
realizował tajną misję szpiegowską powierzoną przez króla Francji
b
nawiązał romans z przyszłą carycą Katarzyną II
c
reprezentował interesy holenderskiego przedsiębiorstwa handlowego
a
zarządzenie sprzedawania polskiej szlachcie niesprawnych narzędzi rolniczych
b
wprowadzanie do obiegu fałszywych polsko-saskich monet o mniejszej zawartości srebra
c
sprowadzanie do Prus wysoko kwalifikowanych inżynierów i finansistów z Polski
a
obronę wyznania rzymsko- katolickiego
b
udzielenie poparcia reformatorskim planom króla Stanisława Augusta
c
zorganizowanie zbrojnego oporu wobec interwencji wojsk rosyjskich w Polsce
a
obrony ziem wschodnich i północnych Rzeczypospolitej przed ekspansją państw ościennych
b
przywrócenia praw szlachcie innowierczej
c
przeprowadzenia gruntownych reform gospodarczych
20 zadania do lekcji
zadanie 2
Stanisław August – reformator.
Wskaż, które z wymienionych przedsięwzięć przypadły na pierwszy okres panowania króla Stanisława Augusta:
zadanie 3
Kto był kim w Rzeczypospolitej lat 60. XVIII w.?
Przedstawione poniżej postaci przyporządkuj do odpowiednich obozów politycznych.
a
powołanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk
b
utworzenie sceny narodowej
c
założenie Szkoły Rycerskiej
d
ufundowanie Uniwersytetu Warszawskiego
g
rozpoczęcie wydawania dziennika
„Kurier Warszawski”
e
założenie mennicy
h
rozpoczęcie wydawania pisma
„Monitor”
f
uruchomienie fabryki karabinów
a
Jan Klemens Branicki
b
August Aleksander Czartoryski
c
Karol Stanisław Radziwiłł
Obozy polityczne:
1 Familia
2
tzw. patrioci (republikanie)
Kilka słów o sejmie Rzeczypospolitej.
Krótko wyjaśnij, jakiemu celowi służył lub czym się charakteryzował:
a
sejm konwokacyjny
b
sejm skonfederowany
c
sejm delegacyjny
zadanie 4
zadanie 5
Ludzie kultury czasów stanisławowskich.
Do podanych poniżej nazwisk dopasuj odpowiednie charakterystyki.
a
Marcello Bacciarelli
1
Architekt królewski, jeden z przedstawicieli stylu
klasycystycznego, autor projektów przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie.
b
Jakub Fontana
2
Wybitny malarz pejzażysta, autor serii wspaniałych widoków Warszawy.
3
Wybitny malarz portrecista, m.in. autor kilku wizerunków Stanisława Augusta.
c
Bernardo Belotto
22 zadania do lekcji a
zobowiązanie do oddania po śmierci Stanisława Augusta tronu polskiego potomkowi Katarzyny II
d
przyznanie praw politycznych wyłącznie szlachcie wyznania rzymskokatolickiego
g
zasada głosowania większością głosów w najważniejszych sprawach państwowych
b
równouprawnienie dysydentów
e
utrzymanie liberum veto
h
gwarancje Katarzyny II dla nienaruszalności ustroju Polski
c
deklaracja pełnej niezależności Rzeczypospolitej od mocarstw ościennych
f
zagwarantowanie obieralności monarchy na drodze wolnej elekcji
zadanie 6
Bilans konfliktu pierwszych lat panowania Stanisława Augusta.
Wskaż postanowienia, które zawarte były w uchwalonych w 1768 r. prawach kardynalnych:
