Wojciech Ryszard Rzepka
Przyczynek do historii języka
polskiego w dobie Oświecenia
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 55/3, 119-131
WOJCIECH RVSZARD RZEPKA
PRZYCZYNEK DO HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO
W DOBIE OŚWIECENIA
Przed kilku laty otrzym aliśm y fundam entalny zbiór m ateriałów
źródłowych rekonstruujących ogólny stan świadomości językowostyli-
stycznej polskiego O św ieceniai. Stanie się on niewątpliw ie podstawą
odwoławczą licznych studiów szczegółowych 2 i syntetycznych, podstawą,
na której „można budować uzasadnione naukowo sądy o w ielu bardzo
istotnych w arunkach w ew nętrznego i zewnętrznego rozwoju języka
narodowego” 3. Mimo im ponujących rozległością poszukiwań wydawcy
zbioru słusznie przypuszczają, że zespoły rękopiśm ienne m niejszych
bibliotek mogą kryć jeszcze niejeden ciekawy dokument, który, gwoli
dopełnienia całości, w arto wydobyć na światło d zien n e4. Poniższy,
pisany po francusku memoriał, mający charakter rozpraw y na tem at
reform y i rozwoju polszczyzny, pt. O reformie i postępach języka pol
skiego do Prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej 5, jest częścią ręko
pisu 1249 (k. 14— 19, form at 23,5X19 cm) Biblioteki Raczyńskich w Po
znaniu, której zbiorów nie objęła kw erenda wydawców. Rękopis ten,
pisany różnymi rękam i w języku polskim i francuskim , jest pewnego
rodzaju sylwą polityczną, kopiariuszem różnych przemówień, not, pro
jektów i listów z dwu pierwszych lat Sejm u Czteroletniego. Sądząc z da
towania dzieł wymienionych w tekście memoriału, terminus a quo na
1 Ludzie Oświecenia o ję zy k u i stylu. Opracowały Z. F l o r c z a k i L. P s z c z o -
ł o w s k a. Pod redakcją M. R. M a y e n o w e j . T. 1—3. Warszawa 1958. Pow ołując się w przypisach na powyższe dzieło używam skrótu LO; podane liczby oznaczają kolejno tom i stronę.
2 Por. F. P e p ł o w s k i , Z zagadnień ed y to rstw a oświeceniowego. „Pamiętnik
Literacki”, 1963, z. 3, s. 91—115.
3 Z. K l e m e n s i e w i c z , rec. LO w: „Język P olsk i”, 1958, z. 5, s. 385. 4 Por. LO 1, 53 (nota edytorska).
5 Serdecznie dziękuję prof, drowi W ładysław ow i K u r a s z k i e w i c z o w i , doc. drowi Jerzemu Z i o m k o w i za cenne uwagi m erytoryczne oraz doc. drowi Sta nisław ow i G n i a d k o w i za łaskaw e skontrolowanie przekładu.
szego trak tatu to rok 1782, terminus ad quem to lata 1788— 1789 (jeżeli
wierzyć notatce z księgi prow eniencyjnej, że całość rękopisu pochodzi
z tego ok resu )6. Memoriał, zresztą krytycznie oceniający działalność
Komisji, nie był prawdopodobnie nigdy rozpatryw any ani przez nią, ani
przez Towarzystwo do Ksiąg Elem entarnych 7.
Nie udało się niestety ustalić autora memoriału. W prawdzie sam
zaznaczył, że jako cudzoziemiec, który nie zna dobrze języka i niewiele
polskich książek przeczytał, czuje się w wielu spraw ach niekom petentny
i że to raczej życzliwość dla kraju , do którego jest silnie przywiązany,
dyktuje mu te uwagi, lecz z drugiej strony jego dobra orientacja w po
czynaniach Komisji, osobiste kontakty z Ignacym T rąbczyńskim 8, zna
jomość dzieła Józefa Rogalińskiego 9, wreszcie niemała wiedza i k ultura
językowa 10 pozwalają przypuszczać, że jako 1’homme de lettres pozosta
w ał w kontakcie, jeśli nie z samą Komisją, to z jej współpracownikami.
Rękopis sygnowany jest w prawdzie literam i A. P., lecz nie ma żadnej
pewności, że są to inicjały autora memoriału. Również i J o b e r t11, sk ru
pulatnie notujący wszelkie związki cudzoziemców, zwłaszcza Francuzów,
z Komisją nie naprow adza na ślad autorstw a. Można równie dobrze
e Treść m emoriału w lapidarnym skrócie podaje rów nież J. L u b i e n i e c k a (T o w a rz y stw o do Ksiąg Elementarnych. W arszawa 1960, s. 111—112). Autorka nie ustaliła jednak terminu pow stania m em oriału i niesłusznie przypuszcza, że pismo to pozostaje w związku z obwieszczeniem , jakie Towarzystwo prawdopodobnie zam ieściło w gazetach „względem uwag i pism stosujących się do objaśnienia i w ydoskonalenia języka ojczystego”. R zeczyw iście na posiedzeniu Towarzystwa z 10 XII 1776 czytano takie obwieszczenie „mające być przez gazety podane” (por.
Proto koły posiedzeń T o w a r z y s tw a do Ksiąg Elementarnych. 1775— 1792 r. Wydał
T. W i e r z b o w s k i . W arszawa 1908, s. 19—20), lecz jak dotychczas ani W i e r z b o w s k i e m u (ibidem. oraz K o m isja Edukacji Narodowej. 1772—1794. Monografia
historyczna. T. 1: Opracowania i źródła drukowane. Źródła archiwalne. Warszawa
1911), ani J. L e w i c k i e m u (Bibliografia dru k ó w odnoszących się do K o m isji
Edukacji Narodowej. „M uzeum”, 1907), ani w reszcie samej autorce m onografii
Tow arzystw a nie udało się odnaleźć tekstu obwieszczenia, i bardzo w ątpliw e, czy zostało ono w ogóle opublikowane, a po drugie trudno przypuścić, by piszący m e m oriał odpowiedział na nie dopiero po sześciu latach od chw ili ogłoszenia.
7 W protokołach posiedzeń obu organów brak o tym najm niejszej wzm ianki. Może znajdował się on w śród nie istn iejących już archiw aliów M inisterstw a R ol nictw a i dóbr Państwa w Petersburgu, grupa IV: Memoriały od różnych osób do
KE oboyga narodów podane. Por. W i e r z b o w s k i , K o m isja Edukacji Narodowej, t. 1, s. 127.
9 Zob. przypis 25. 9 Zob. przypis 24.
10 Na podstawie w zm ianek w tekście m ożna przypuszczać, że znał języki sta rożytne oraz francuski, w łoski, prawdopodobnie niem iecki, był w e Francji, Austrii, Niemczech.
11 A J o b e r t , La Com ission d ’Education Nationale en Pologne. (1773—1794). D ijon 1941.
przypuszczać, że autor m em oriału (w części przecież krytycznego) był
Polakiem, którem u z różnych względów zależało na anonimowości. Usiło
wałem sprawdzić to przypuszczenie porów nując zapisy przykładów (por.
indeks) z tomem 3 Ludzi Oświecenia, ze słownikiem Knapskiego i Lin
dego, jednak bez jednoznacznego rezultatu. W prawdzie w yraźna w tórna
latynizacja zapisu słów m ających już naw et długą tradycję „pisaną”
w polszczyźnie, wprawdzie pomieszanie polskiej i obcych (łacińskiej
i francuskiej) konwencji graficznych przekonuje, że przykłady (poza
Kolendą warszawską z r. 1782) 12 nie były ekscerpowane z druków, lecz
zapisywane ze słyszenia (co przeczyłoby naszemu przypuszczeniu), z d ru
giej jednak strony niekonsekwencje te mogły być wynikiem znacznych
jeszcze pod koniec XVIII stulecia rozbieżności między oficjalną ortografią
druków, a pryw atną — listów i rękopisów 13.
P ostulaty i wnioski nieznanego autora m em oriału nie wykroczyły
poza pryncypia teoretyczne 14 i wskazania praktyczne przyjęte przez zwo
lenników patriotycznej, dem okratycznej, postępowej polityki językowej
Oświecenia 15. Łączyło go z nimi powszechne wówczas przekonanie
o możliwości efektywnego upraw iania polityki językowej przez uczoną
reprezentację narodu (akademię, tow arzystw o naukow e itp.), o potrzebie
norm atyw nego słownika narodowego jako głównego elem entu języko
wego prawodawstwa, wreszcie wspólne rozumienie ideału języka literac
kiego (zarówno w odmianie mówionej, jak pisanej) jako języka ujedno
liconego (pięknego, czystego, harmonijnego), różniło przyznanie greczyż-
nie i łacinie funkcji uniw ersalnej w zakresie term inologii naukowej,
w imię internacjonalnego charakteru n a u k i16.
Istotnym i nowym na tle wszystkich wypowiedzi — zarówno pochwał,
jak krytyki 17 — odnoszących się do Komisji jest zgłoszony tu postulat
n Zob. przypis 30.
13 Por. choćby pisow nię listu F. S. J e z i e r s k i e g o (w: J. Z i o m e k , „Kat
K r a k o w s k i”. P a m jle t p r z y p is y w a n y F. S. Jezierskiemu. „Archiwum L iterackie”.
T. 5. W rocław 1960, s. 377) z pisow nią druków, np. Krasickiego. Zob. K. N i t s c h ,
U r y w k i ję zy k a Ignacego Krasickiego w e dłu g p ie rw szych dru ków . K raków 1938.
„Biblioteczka T ow arzystw a M iłośników Języka P olsk iego”, nr 11.
14 Por. M a y e n o w a (LO 1, 16—17) oraz S. G n i a d e k (Metodologiczne źródła
d o k try n gram atycznych Kopczyńskiego. „Kwartalnik N eofilologiczny”, 1956, z. 2,
s. 69—81).
15 Określeń tych używam w rozum ieniu sprecyzowanym przez T. M i l e w s k i e g o (Główne e ta p y rozw oju polskiego ję zyk a literackiego. Cz. II: P olityka językow a. „Ruch Literacki”, 1961, z. 6, s. 264 n.).
16 B yły to najistotniejsze problemy ośw ieceniow ej kam panii o now y m odel języka literackiego. Por. LO 2, 690—698, indeks zagadnień i terminów, hasła: aka
d em ia polska, ję zyk łaciński, ję z y k nauki, ję z y k polski w nauce, sło w nik n arodowy.
przejęcia przez nią upraw nień instytucji prawodawczej w zakresie języka,
instytucji kierującej postępem i doskonaleniem polszczyzny. Bo chociaż
autor memoriału krytycznie ocenił efekty pracy Komisji w stosunku do
jej możliwości i środków m aterialnych, to jednak słusznie widział w niej
jedyną w ówczesnej sytuacji polityczno-kulturalnej instytucję zdolną
opracować słownik narodowy i kontrolować całość produkcji w ydaw ni
czej pod względem poprawności językowej. W prawdzie Towarzystwo do
Ksiąg Elem entarnych sankcjonowało term inologię naukową, wprawdzie
z jego inspiracji powstała fundam entalna gram atyka Kopczyńskiego, lecz
postulat przecież powszechny: słownik narodowy — nie doczekał się
re a liz a c jils i, co dziwniejsze, żadna z wypowiedzi postulujących potrzebę
słownika 19 nie wskazała na Komisję, która jedyna mogłaby to żądanie
spełnić.
Ważne wreszcie jest i to, że do m ateriału słownikowego z tomu 3
Ludzi Oświecenia dorzucić możemy sporą garść (240) nowych haseł,
odnotowanych w przytoczonym niżej memoriale.
O REFORMIE I POSTĘPACH JĘZYKA POLSKIEGO DO PRZEŚWIETNEJ KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ
N ie ma nie trudniejszego dla w ładzy zw ierzchniej jak reform a języka. Jeżeli A ugustow i nie udało się zmusić R zym ian do przyjęcia bodaj jednego słowa, a jed nem u z jego następców — jeszcze bardziej despotycznych — zm ienić nazw y jedne go m iesiąca, to jest o w iele m niej prawdopodobne, by król lub Rzeczpospolita P ol ska m ogły doprowadzić do końca oczyszczanie języka z nieskończonej ilości bar- baryzm ów i by ustaliły w nim następnie rdzenie, słow a i ducha języka.
Toteż nie zwracam się do w ładcy zbrojnego w miecz, lecz do Kom isji Edukacji Narodowej.
Jedynie ten prześw ietny trybunał, ustanow iony dla postępu nauk i sztuk, może uprawom ocnić te słowa, które zechce zaadoptować. Jest on jedyny w całym Kró lestw ie i W ielkim K sięstw ie Litew skim , od jego wyroku nie ma odw ołania i każdy autor będzie zobowiązany dostosować się do jego poleceń, pod groźbą potępienia przez opinię publiczną jako złego pisarza — burzyciela norm w łasnego języka.
Dobry słow nik, podobny do w ydanego przez A kadem ię Francuską 20 albo przez
Edukacji Narodowej. W książce zbiorowej: Studia z d zie jów ku ltu ry polskiej. War
szaw a 1949, s. 401—443.
18 Proto koły posiedzeń T o w a r z y s tw a do Ksią g Elementarnych, poz.: 258 (1 V 1782), 296 (22 IX 1783), 309 (12 I 1784), 609 (28 X 1791). Dopiero w poz. 631 (z 19 IV 1792) znajdujem y wzm iankę o ew entualnym projekcie słow nika: „Kopczyński ośw iadczył na przyszłą sesję przynieść projekt dykcjonarza polskiego”.
19 Zob. przypis 16.
20 Pierw sze w ydanie słow nika Akadem ii Francuskiej ukazało się w roku 1694. W stuleciu XVIII w znaw iany był czterokrotnie, w latach: 1718, 1740, 1762, 1798. Por. Grand Larousse encyclopédique. T. 1. Paris 1960, s. 34.
Crusca de F lo r e n c a 21, pow inien być pierw szym dziełem opublikowanym na pole cenie Kom isji, lub przynajm niej — jako praca na dalszą m etę — pow inien być jej pierwszym przedsięw zięciem .
Pom ysł ksiąg elem entarnych, za które ustanow iła ona nagrody dla w szystkich uczonych Europy, jest w ięcej efektow n y niż skuteczny. A ktualny stan k olegiów i uniw ersytetów , znikom a ilość bibliotek publicznych, słabość praw, brak zatrud nienia dla literatów i w iele innych przyczyn jest dotąd przeszkodą w postępie sztuk i nauk w Polsce.
Sam e księgi elem entarne nie przyniosą żadnych dobrych w yników . Kom isja ma fundusze, ma rów nież dobra pojezuickie, niech zacznie od rzeczy najbardziej isto t nych, niech unika szarlataństwa, niech pozostaw i troskę o jak najlepsze księgi elem entarne innym narodom Europy, które są bardziej zaawansowane w tej d z ie dzinie, a niech ograniczy się teraz do korzystania z ich doświadczeń.
Kim są uczeni, artyści i erudyci Polski?
K ilku bogatych szlachciców i pew na ilość tych, którym przypadek pozw olił podróżować, używ ać i korzystać z ich hojności. Wreszcie, jakaż ignorancja kleru i zakonników, z w yjątk iem m ałej garstki osób, którym należny jest szacunek, co za grubiaństw o obyczajów, co za uprzedzenia, jakież zabobony, pow iedziałbym naw et — cóż za barbarzyństwo wśród szlachty zam ieszkującej prow incjonalne m iasta i w sie, a zarazem cóż za pycha i zarozum iałość u tych pożałow ania godnych panów! Bez straszliw ej lekcji, którą im dały w 1772 roku trzy m ocarstw a przez traktat rozbiorow y, uw ażaliby się zawsze za jeden z pierwszych i najbardziej godnych szacunku narodów Europy. Pozostaw iam osądowi Kom isji, czy do ch w ili obecnej zapobiegała ona złu i czy m ogłoby się jej to udać przy pomocy zastoso wanej m etody. Od czasu skasow ania sław nego Tow arzystw a żaden naród, gdzie ono egzystow ało, nie zrodził tylu projektów edukacji m łodzieży i tylu przepisów dla szkół, co Polska. Dla tej spraw y nie szczędziła ona żadnej pracy, żadnego w ydatku. Uczeni (księża Piramowicz, A lbetrandi i in n i)22 podróżowali do najbar dziej cyw ilizow anych narodów Europy, aby w nieść do swej ojczyzny najlepsze ustaw y akadem ii i u niw ersytetów i najm ądrzejsze regulam iny różnorodnych ko legiów . Ale do czego doprowadziło tyle przygotowań? Jesteśm y jednak w ciąż przy początkach.
Jest rzeczą pew ną, że ogół znający uczonych członków, którzy stanow ią ten trybunał, i znaczne fundusze, które tenże posiada, m iałby pełne prawo spodzie w ać się czegoś w ięcej niż niew ielkich kom pendiów na tem at sztuk i nauk, a naw et w ięcej niż m undurków dla uczniów. Tym czasem nauki podupadają, profesorow ie słabo uposażeni, w konsekw encji źle dobrani, nie są nawet w ystarczająco liczni; w reszcie u n iw ersytety i kolegia, pozbawione pomocy, znajdują się w stanie w ięcej niż opłakanym. O dwołuję się w tym do narodu i Komisji, jeżeli przesadzam.
21 Accadem ia della Crusca została założona w latach osiem dziesiątych w . XVI w e Florencji. Staraniem Akadem ii pow stał w latach 1591—1612 słow nik języka w łoskiego, w ydan y w 1612 r. w W enecji pt. Vocabolario degli Accademici della
Crusca. Trzykrotnie w znaw iany w w. XVII i XVIII (1623, 1691, 1729—1738), sta ł się
w zorem dla powstających wów czas słow n ików narodowych, m. in. francuskiego (1694), niem ieckiego (1617), angielskiego (1747—1755), hiszpańskiego (1726—1739). Por. Enciclopedia italiana. T. 12. Milano 1931, s. 52.
22 W nawiasach podano: kątow ych () — przypisy pochodzące od autora m e m oriału; kątow ych podw ójnych ( ()) — m ożliw ość odmiennej transkrypcji; okrąg łych — w pisow ni oryginału w yrazy różniące się grafią od postaci transkrybow anej oraz objaśnienia etym ologiczne pochodzące od autora memoriału.
N igdy nie widziano tak małej liczby uczniów7 uczęszczających do szkół pu blicznych. Rodzice, nawet m ający najlepsze chęci, zrozpaczeni bezczynnością lub powolnością takiej reformy, zmuszeni są mimo swej w oli w ychow yw ać dzieci u siebie na w si lub w ysyłać je na studia za granicę. W Wiedniu, Berlinie, na Ś ląs ku, w Stuttgarcie, Królewcu, Strasburgu, Lozannie, Turynie, w e Francji, Anglii, W łoszech — w szędzie można spotkać m łodych Polaków szukających tego, czego zu pełn ie nie znajdują w swej ojczyźnie, chociaż tak jest lub będzie zaopatrzona w księgi elem entarne. Te ciągłe em igracje nie są z pew nością korzystne dla kraju, bo chociaż ci panowie wracają po kilku latach do ojczyzny, jest pewne, że to nie od nich naród może oczekiwać czystości i doskonałości języka, którym pogardzają, poniew aż prawie go byli zapomnieli. Nie skończyłbym jeszcze szybko, gdybym zechciał powiedzieć w szystko to, co m oja życzliw ość dla kraju, do którego jestem siln ie przywiązany, w tej k w estii mi dyktuje. Lecz zwracam się do K ongresu zna jącego o w iele lepiej niż ja w szystko zło, które dopiero co w skazałem , i środki jego gruntownego uleczenia.
C złonkowie Prześw ietnej Kom isji, będąc zamożnymi panami, w inni by praco w ać bez żadnego widoku na osobisty interes, jak król pruski budując fortece „Pro
Gloria et pro Patria” (jest to napis na bramie fortecy w Nysie na Śląsku). Ten
przykład bezinteresowności pozwoliłby na lepsze adm inistrow anie funduszam i przeznaczonymi na edukację m łodzieży i na tym w łaśnie fundam encie należy się oprzeć z m ożliwie największą pilnością i obowiązkowością.
Przy tym założeniu wiedza i trafny osąd Prześw ietnej Komisji zagw arantow a łyb y jej całkow ity sukces.
Wracam do tematu. Język polski, podobnie jak ruski i czeski, jest uważany za narzecze Slavonii 23 i nie ma nic w spólnego z językiem łacińskim i greckim, za tem nie powinien pożyczać żadnego słowa z tych dwu języków, a jeśli tak, to jed y nie z ważnych powodów. Nie wolno mu też bez w yboru przejmować słowa: z n ie m ieckiego, francuskiego, w łoskiego, angielskiego lub innych języków w spółczesnych i traktow ać je jako w łasne. W ten sposób nie osiągnęłoby się nigdy wzbogacenia i upiększenia sw ego języka, przeciwnie, zniekształcałby się on coraz bardziej.
Oto jest stan, w jakim znajduje się obecnie język polski. Ciemnota i barba rzyństw o Polaków, którzy pierwsi przyjęli chrześcijaństwo, w ydaje się być źródłem tej m ieszaniny tak rażącej w ich języku. Bez troski o jego czystość przyjęli n ie skończone ilości słów od Kościoła łacińskiego, wów czas gdy przyjm owali od niego rytu ał i dogmaty. N iedokładnie rozum ieli ich siłę i znaczenie, tłum aczenia zaś b yły dla Polaków w tym czasie przedsięwzięciem niebezpiecznym i trudnym, by nie po w ied zieć niem ożliwym .
1°. Wraz z religią chrześcijańską w eszła niepostrzeżenie literatura taka, jaka w ykładano w tych wiekach, a z nią łacina, ale łacina barbarzyńska, będąca w ów czas językiem uczonych całego zachodniego Kościoła. Trybunały św ieckie i kościelne u czyniły z niej sobie tylko w łaściw y język i chlubiły się tym, że za każdym ra zem, gdy ogłaszały jakieś prawa, rozporządzenia bądź w yroki, m ieszały go z języ kiem polskim. Liczne ślady tej m onstrualnej m ieszaniny pozostały do dziś w pol- szczyźnie. Dowodem niech będą słowa, które zapam iętałem i cytuję
23 Slavonia — w XVIII w. zwana Illirią — prowincja historyczna w Chorwacji, m iędzy Drawą, Sawą i Dunajem, część dawnego rzym skiego Illyricum , skolonizo w anego przez Słow ian w okresie w ędrów ki ludów. Uważano ją powszechnie za praojczyznę językową Słow ian, stąd liczne sądy w yw odzące język polski z d ialek tów Slavonii. Podzielali je m. in. F. B o h o m o 1 e c (LO 1, 264). A. K. C z a r t o r y s k i (LO 1, 444), I. K r a s i c k i (LO 1, 474; por. też LO 2, 233—238).
Słow a kościelne: hostyja (ostia), anioł (ańiol), archanioł (arkańol), dyjakon (diakon), subdyjakon (subdiakon), kleryk (klerik), alba, m anipuł (manipul), stuła (sztola), ornat, sakram ent, ekskom unikacyja (exkomunikatia), kanonik, organista, kapela, dystynktoryjum (distinktorium), kapituła (kapituł), gwardian, przeor, prow incyjał (provincial), konwokacyja (konvokatia), profesyja (professia), n ow i- cyjusz (novitius), lekcyja (lectia), kantor, scholastyk (szkolastyk), prym ityw a (pri- m itiva), korona, nowenna, sufragan (suffragan), w ikaryjusz (vikarius), instygator, surrogator, oficyjał (official), ceremonija (ceremonie); i inne: termin, cytacyja (ci- tatia), kondescensyja (condescensia), kompromis (compromis), dekret, archiwum (archivium), kancelaryja, biblioteka, patron, muzeum (museum), dokument, su p le m ent (supplement), kom planacyja (komplanatia), komponować, artykuł (artikul) itd. Słowa, które prawie w szystkie m ogłyby być zastąpione innym i, rów now ażnym i, w ziętym i z języka m acierzystego, jak np. następujące: subiekcyja (subiektia), aukcyja (auktia), fabryka (fabrika), architekt (arkitekt), sukcesyja (sukcessia), addycyja (additia), substrakcyja (substraktia), m ultyplikacyja (m ultiplikatia), dy- w izyja (divisia), m ilijon (million), konsolacyja (konsolatia), konw ulsyja (konvulsia), reflek syja (reflexia), spirytus (spirytusz), likw or (liqwor), m elancholik (m alinkolik), obstrukcyja (obstruktia), m aligna (malygna), apetyt (apetit), instynkt (instinkt), chim eryk (chimerik), hipohondryk (hypokondrik), sekret, herbata (erba thé), sub- stancyja (substantia), edukacyja (edukatia), kolacyja (kollatia), ambit (anbit), punkt honoru, honor, odór (odor), introligator, satyra, koperta, ekspedyjow ać (expedio- wać), ekspedycyja (expeditia), turbować, obligować, pensyja (pensia), ordynaryjum (ordinarium), aptekarz, elekcyja (elektia), koronacyja (koronatia), order, artyficyjal- ne (artificialne), fajerw erki, naturalne, m ineralne, regularne, m achina (makina), kw estyja (qwestia), para, tuzin (tuzina, dozzina ital.), konfuzyja (konfusia), atencyja (attentia), fam ilija, konkluzyja (konklusia), protektor, kurować (curare lat.), lam pa, latarnia (lanternia), kom isyja (komyssia), m anufaktura (manufactura), okulary (oku- lari), perspektyw a (perspektiva), komercyjum (commercium), manu propria, sum m a facit, sylabizować (syllabizowac), autor (auktor), doktor, portret, wojażow ać (voya- zować)...
C ytaty te nasuw ają konieczność zbadania polskiej term inologii nauk i sztuk. Są to słow a proste lub złożone, lecz w szystkie czysto greckie albo łacińskie: teolo- gija (theologia), kosm ografija, geografija, filozofija (filosofia), m atem atyka (m a- them atyka), arytm etyka (arithmetika), trygonom etryja (trigonometria), optyka (opti ma), dyjoptryka (dyoptrika), katoptryka (katoptrika), m ikroskopijum (mykrosco- pium), teleskopijum (teleskopium ), astronomija, historyja (istorya), komedyja, tra- gedyja, teatr (theatrum), poeta, botanika, anatom ija (anatomia), fizyka (fisika), lo gika, m etafizyka (m etafisika), genealogija (genealogia), chronologija (kronologia), planeta, cyrkiel (cirkiel), numer, linija (linia), tryjanguł (triangul), figura, parale- logram a (parallellogram m a), kwadrat (qwadrat), algebra, syntaks (syntax), gram a tyka (gramatika), orator...
Jeśli chodzi o złożone, nic łatw iejszego jak je przetłum aczyć. Próba taka była już w naszych czasach z niejakim sukcesem podejmowana przez jezuitę (Rogaliński, obecnie dziekan katedry poznańskiej) w ogłoszonym przez niego dziele filozoficz nym 24. Trudniej byłoby przetłum aczyć słow a proste lub takie, które się nim i w y 24 Józef R o g a l i ń s k i (1728—1802). Studiował w R zym ie i Paryżu. Po powrocie do kraju był profesorem fizyki doświadczalnej w kolegium jezuickim w' Poznaniu, kustoszem muzeum i obserwatorium astronomicznego. Popularyzator nauk ścisłych, w latach 1762—1773 m iał regularne publiczne w ykłady przyrod- niczo-naukowe. Autor w spom nianego w tekście m em oriału obszernego dzieła z f i
dają, np. cyrkuł (cyrkuł), linia, kometa, p la n eta ,. sfera, kabała (kabała), historia (istorya), machina, punkt...
Autor gram atyki francusko-polskiej (ksiądz, ek s-jezu ita T rom bczyński)25 skrajny purysta, gorliw y obrońca czci sw ego języka, zapew nił m nie, że jego język m oże się obejść bez słów zapożyczonych z języków obcych: starożytnych i w spół czesnych. Racje jego bynajm niej m ię nie przekonały i wyznaję, że hołd złożony przez w szystkie prawie języki Europy językow i greckiemu i łacińskiem u, lecz zasadniczo tem u pierwszem u, i poszerzenie horyzontów poznawczych, które im w szyscy zawdzięczamy, powinny spowodować przysw ojenie i uprawom ocnienie na zawsze ich term inologii naukowej i artystycznej, naw et przez te języki, które nie mają z nim i najm niejszego powinowactwa.
Co w ięcej, taki jest związek m iędzy literatam i w szystkich narodów, taka jest w ięź m iędzy różnymi akademiam i Europy, które tworzą praw ie jedno ciało, znane pod nazwą republiki literackiej. Pożądanym w ięc jest, aby przynajmniej term iny ich języka naukowego b yły jednakowe, choćby na tyle, na ile jest to m ożliwe.
Wreszcie, dziś zbyt mało poświęca się uwagi językom starożytnym od czasu, jak w spółczesne stały się naukowym i, i nawet pisarz skądinąd zdolny do dania Polsce dobrego tłum aczenia jakiegoś znakomitego dzieła lub nowego odkrycia napotkałby na przeszkodę w postaci w yrazów tej natury, bądź to z powodu, że nie znałby ich etym ologii lub w łaściw ego znaczenia, bądź też dlatego, że nie znaj dując ich rów now ażników w swoim języku, nie ośm ieliłby się tworzyć nowych wyrazów. Zresztą, sprawa ta w ym aga gruntownego przem yślenia i zaprawdę byłoby to godne Akadem ii, która kierow ałaby postępem i doskonaleniem języka. Po wyrzuceniu z języka polskiego tego w szystkiego z greki i łaciny, co przyswoił sobie tak n iew łaściw ie, pozostawiając mu tylko to, co go wzbogaca zarazem nie zniekształcając, należałoby uwolnić go od tego ładunku słów zapożyczanych co dziennie z języków nowożytnych, a szczególnie francuskiego. Aby uczynić pol szczyznę językiem czystym, pięknym i harmonijnym, trzeba zedrzeć z niej kostium arlekina, w który się przystroiła, lub raczej łachm any nędzarza. Nie stanie się ona przez to czymś zawstydzającym , przeciwnie, będziem y starali się szukać w jej własnych zasobach w ykw intnej jednolitości, a w szystko to, co przejmie z cudzo ziemszczyzny, będzie już tylko bogactwem, luksusem i ozdobą. Smak, konieczność, charakter i duch języka zadecydują o wyborze, lecz całość będzie tak dobrze dobrana, jak gdyby była mu w łaściw a. ·
Przede wszystkim są słowa, które trzeba koniecznie przyswoić, jeśli posiadam y rzeczy, które nam one wyobrażają i oznaczają, np. następujące: kawa, cukier (cukra), czok olata26 (cikolata), t h é 27 (ale nie erba thé, bo oprócz tego, że nie jest zyki doświadczalnej (Doświadczenia sk u tk ó w rzeczy pod z m y s ły podpadających [...]. T. 1—4. Poznań 1765—1770, 1776) oraz podręcznika (Sztuka bu downicza na sw oje
porządki podzielona [...]. Warszawa 1764), w którym zastosow ał do architektury ter
m inologię w yłącznie polską.
25 Ignacy T r ą b c z y ń s k i (1724— zm.?) — jezuita, spowiednik Marii Lesz czyńskiej, autor B ajek i przy pow ie ści ję z y k ie m polskim opisanych (1787) oraz po pularnej (3 wydania: 1778, 1793, 1795) G ram aty ki ro zu m ow an ej lub zasad ję zyk a
polskiego na u ży te k w szystk ich cudzoziemców, któ rz y m ó w ią po francusku i chcą się nauczyć ję zy k a polskiego z w ielk ą łatw ością (Grammaire raisonnée ou principes de la langue polonaise à l’usage de tous les étrangers qui parlent le français
‘““ L i n d e notuje w kilku postaciach obocznych: czekulada, czekulata, d o k u -
lata, ciokolata.
to w cale ziele, lecz liść rośliny, erba nie jest słow em polskim i jest tu zupełnie zbędne), tabaka, cynamonum (cinnamonum), kakao, w anilija, wino, melon, ananas, figi (fyghi), szelbery (szelb eri28), szpinak (spinaki), sałata (sałata), oliwa, szpada, pistolet (pisztolet), fuzyja (fusil), bagnet (bajonet), ryż (riz), makaron (makaroni), kasztany (kasztani), cytryny (cytryni), gazety, gaza, dyjam ent (dyament), perła (perlą), rubin, kryształ (crysztal), papier (papyr), sylw eta (silhouete), huzar (huszar), opera. Idzie tylko o nadanie im form y i ortografii zgodnej z zasadami i naturą języka, bo jest oczyw iste, że szaleństw em byłoby w ynajdow anie innych słów na to m iejsce, jeśli, a to jest bardzo prawdopodobne, język polski jest ich pozbawiony.
D la słów : pałac (pałac, palatinum), stancyja (stancia), sala, gabinet, apartament (appartament), fabryka (fabrika), reduty (reduti), kalafiory (cawlifiori) 2°, pasztecik, gala, kareta (karita), serw eta (szerwita), w iersze (wierszi), inkaust (inclaust, inchiostro ital.), frybra (fribra), flet (flaut), obój (oboe), basetlista (bassetlista), klawikord, m uzyka (musika) i w ielu innych tego rodzaju należałoby spróbować, czy m ożna się bez nich obejść, czy też należy dać im indygenat. W ydaje mi się jednak, że trzeba niechybnie skazać na banicję: garderoba, butelka, szkatułka (szkatolka), flaszka, karafinka, waza, bukiet (buket), sztu((ć))czyk (sztuczik, stuccio ital.), pantofle, portret, konfitura, m aligna (malygna), obstrukcyja (obstruktia), apetyt (apetit), dyw izka (diviska), suwenir (suvenir), portfel (portfeuille), em plojo- w any (em ployowany) (Kolenda w a r sza w sk a 178230, pod Kom orzewski), wolant (wolanta), rakieta (raketa), kapela, parawanik, puder (pudru), bal, moda, forteca (fortessa), kufer, pawilon (pawilion), hardy (hardi), paradować, komplimentować, kom enderować (kommenderować), w ojażować (voyazowac), pardon, guwerner (gu- berneur), guwernantka, kuzyn (kuzin), kawaler, prezent (present), bankier, ambit, am barasowane (em barassowane), szarlatan, respekt, honor, liberyja, karesować (karessować), traktierz, traktować, morderowe, w erd ep on ow e31, p u sz e 32, ponsowe, karm azynowe (karmasinowe), fatygow ać (fatigowac), brutal, inkom odować, parasol, lokaj (lokay), kontent (content), kolory (kolori), pocztylion (posztilion), cyrulik, barbierz (barbyr), kapral, kapitan, felczer, fryzyjer (frisier), spacer (spatzir), lichtarz, złożenie łac. herba ‘zioło’ i n. łac. thea z pd.-chin. te”. R. van M e u l e n (Poolsch
herbata. Am sterdam 1942) przyjm uje pośrednictw o holenderskiej form y herba thee,
która się w poł. XVII w. rozpowszechniła w całej Europie, ale „do Polski — jak zauw ażył K. N i t s c h w rec. tej pracy („Język P olsk i”, 1950, z. 1, s. 41) — mogła dojść tylko pośrednio, i to przez form ę łacińską, skoro R ostafiński jako najdawniej szą postać podaje thea; herba te przeszła regularnie w herbata, jak np. canape w kanapa itp. Dziś się złożoności nie czuje, rdzeniem stało się h erbat-, skąd h erbat
ka, h erb a t-n ik itd .”
28 Odczytanie w ątpliw e, m oże być również selleri ‘selery’.
29 W rkpsie pomyłka. Prawdopodobnie pozostaje w związku z włoskim cavol-
fiore ‘kalafior’.
30 K olenda w a r sza w sk a — rodzaj informatora w ydaw anego corocznie w latach 1753— 1787. Rocznik 1782, przygotow any przez H. T a r c z e w s k i e g o, zawiera:
Monarchowie europejscy. U rzędy w Polsce i Litwie. Tabella dóbr i kapitałów przeszło jezuickich na fundusz edukacji procentować powinnych w Koronie leżą cych w porządku zadośćuczynienia kon stytucji sejm u przeszłorocznego w r. 1781
sporządzona,
-31 Morderowy lub m ordorowy — kolor ciem nozłocisty, brunatny, pomieszany z czerwonym ; od franc, mordore. W erdeponowy — w słownikach brak, prawdo podobnie pozostaje w związku z franc, ve r d u r e , ‘zieloność, zieleń ’.
laufer, stangret (sztangrit), ilum inacyja (iluminatia), intrata (entrata), prowent, prow izyja (prowisia), profit, m ateryja (materia), substancyja (substantia). Do tych w szystkich słów należałoby dorzucić w iele spośród pochodzących z łaciny, któreśmy już cytow ali i sporo innych.
Pow iedzą m i może, że dobrzy pisarze w cale nie posługują się w iększością słów , które dopiero co przytoczyłem, i że osoby dobrego tonu unikają ich nawet w potocznej rozm owie. Ponieważ nie znam dobrze języka, nie jestem w stanie osądzać zasług pisarzy, jest jednak pewne, że pokaźna liczba przytoczonych słów znajduje się w tych nielicznych książkach polskich, które przejrzałem. Jeśli chodzi o inne, to są one ciągle w ustach najbardziej dystyngow anych osób obu płci. Trzeba w ięc używać ich tylko w wypadku absolutnej konieczności albo przynaj m niej w ów czas, gdy nie można się bez nich obejść, aby nie w paść w styl k w ie cisty i afektowany.
Gdy byłem w e Francji, spotykałem ludzi n iew iele wiedzących naprawdę 0 tym, co się dzieje daleko od nich, którzy wśród różnych zadawanych mi na temat Polski pytań m. in. pytali mię, czy Polacy mają swój w łasn y język i jaki on jest.
Byliby bardzo zdziwieni dowiedziaw szy się, że Polacy mają w łasn y język będący dialektem illy ry jsk im 33, gdybym dla udostępnienia im m ałej próbki tego języka przytoczył zdania złożone z w yżej w ym ienionych lub im podobnych słów. M ogliby mi byli odpowiedzieć, że to, co dopiero przytoczyłem, jest prawdopodobnie zm yślonym przeze m nie żargonem całkow icie niem al złożonym z mniej lub w ięcej okaleczonych słów łacińskich, francuskich lub włoskich. Nigdy jednak, jak mi się zdaje, nie m ógłbym ich przekonać, że są to wyrażenia naprawdę polskie, by równo cześnie nie odczuli najw iększej pogardy dla ubóstwa tego języka. Aby im udo wodnić, że nie zmyślam , w ystarczyłoby w yciągnąć z kieszeni almanach drukowany w W arszawie w 1782 r. pod tytułem K o l e n d a 3^ i przeczytać w szystko, co zawierają jego nieliczne, o brzydkim papierze i druku, strony i co poniżej przytaczam: Departam ent Policyi. K onsyliarsze. Subalterni. Kom issya Edukacyi. Komisarze. Se kretarz. Instygator. Szambellan. Regent. Archiw ista. Kassa generalna. Imiona Possesorow . Summa. Fundusz. Kassyer. Kontraregestrant. Lektor. Rektor Szkol... sem inarii, academii. Architekt Kom issyi Edukacyi... Stan. Zawadzki, Major w Kor p usie Indzinierow. Ksiąg elem entarnych. Albertrandi, Dozorca gabinetu. Exakto- rowie. O fficialistow ie. A ssessorya Koronna. A ssessores naticum voto decisivo, cum voto consultativo, cum voto inform ativo. A ssessorow ie z Senatu. Pleiderer, Dyrektor nauk w Korpusie Kadetów. Plenipotenci, Superintendenci, Directorium Generalne
1 w szystko to p o d a d r e s e m 35 H. Tarczewskiego.
Trzeba, bym to powtórzył. Jeśli pisarze m ający pretensje do czystości języka, jeśli ci, którzy drukują ich dzieła w W arszawie pod okiem Kom isji, nie potrafią obejść się bez tych wyrażeń, z których w iele jest czysto łacińskich, to zaprawdę język polski znajduje się w pożałowania godnym stanie i bez natychm iastowej pomocy m ożna będzie słusznie odmówić mu miana języka. Poeta i filozof rzymski
(Quam Groeci Homoeomeriam nec nostra dicere lingua J Concedit nobis patrii ser- monis egestas. Lucret. de Natura r e r . 36) ubolewał nad ubóstwem sw ego języka,
33 Zob. przypis 23. 34 Zob. przypis 30.
35 „pod adresem ” — w oryginale w języku polskim.
36 P ełny fragm ent dzieła Lukrecjusza (ks. I, w. 830—833) brzmi (cyt. za wyd.:
Lucretii De rerum natura libri VI. R ecognovit versibusque rossicis convertit T. P e
poniew aż brakowało m u słow a tłum aczącego greckie Homoeomerian, ja natom iast sądzę, że naród będzie m ógł się cieszyć i w inszow ać sobie Akadem ii, która przed- sięw eźm ie proponowaną przeze m nie reformę, wówczas, gdy doprowadzi swój język do takiego bogactwa, że trzeba będzie od innych zapożyczyć tylko znikomą ilość słów .
Po prostym przedstaw ieniu mego projektu i moich życzeń m ylono by się oczekując z mojej strony uwag uczonych i głębokich o środkach, którym i n ależa łoby się posłużyć, aby osiągnąć ten cel. Pom inąw szy to, że jestem cudzoziemcem, co już w pew ien sposób dowodzi mej niekom petencji, istnieją i inne racje nie pozw alające mi podjąć się tego zadania. Skądinąd jestem w ew nętrznie prześw iad czony, że n aśw ietlen ie tej spraw y przez jednostkę będzie niczym w obec takiegoż ze strony Prześw ietnej K om isji Edukacji Narodowej i w szystkich podległych jej uczonych.
Koniec. A. P.
I N D E K S
37
addycja (additia) pz; alba tk; algebra tn; am barasowane (embarassowane) — ; ambit (anbit) pz — ; ananas + ; anatom ija (anatomia) tn; *anioł tk; apartament (appartament) pmz; apetyt (apetit) pz — ; *aptekarz pz; archanioł (arkańol) tk; architekt (arkitekt) pz, żt; archiw ista (archivista) żt; archiwum (archivium) izł; artyficyjalne (artificialne) pz; *artykuł (artikul) izł; arytm etyka (arithm etika) tn; asesoryja koronna (assessoria) żt; asesorow ie (assessores) żt; astronomija (astrono mia) tn; atencyja (attentia) pz; aukcyja (auktia) pz; *autor (auktor) pz;
Nunc et Anaxagorae scrutemur homoeomerian Quam Grai memorant nec nostra dicere lingua Concedit nobis patrii sermonis egestas, Sed tarnen ipsam re m facilest exponere verbis.
W przekładzie polskim E. S z y m a ń s k i e g o (T. L u c r e t i u s C a r u s , O na
turze w szechrzeczy. W arszawa 1957, s. 31):
A teraz przejdziem y jeszcze do greckiej homeomerii, Którą Anaxagoras stworzył, a której treści
W naszej ubogiej m owie żaden w yraz nie zmieści, Chociaż sens tej nauki nietrudno oddać w słowach.
37 Indeks grupuje w szystk ie przykłady przytoczone w tekście memoriału. Każdy z nich zaopatrzyłem kw alifikatorem według grup wyodrębnionych przez autora m e moriału, przyjm ując następujące skróty i oznaczenia:
— pożyczki, które należy usunąć
pożyczki, które należy przyswoić językow i polskiem u pz pożyczki m ożliw e do zastąpienia przez leksykę rodzimą
pmz pożyczki prawdopodobnie m ożliwe do zastąpienia przez leksykę rodzimą tk term inologia kościelna zapożyczona z łaciny barbarzyńskiej
tnp term iny naukowe trudne do przetłum aczenia tn term iny naukow e greckie bądź łacińskie izł inne zapożyczenia łacińskie
żt przykłady urzędowego „żargonu tytularnego”
Hasła w spólne z LO 3 (słownikiem ) oznaczam gwiazdką, natom iast w n aw ia sach podaję (w pisow ni oryginału) wyrazy różniące się grafią od postaci transkry- bowanej.
bagnet vbajonet) + ; bajonet zob. bagnet; bal — ; bankier — ; b a rb ierz38 (bar- byr) — ; basetlista (bassetlista) pmz; biblioteka izł; botanika tn; brutal — ; *bukiet (buket) — ; butelka — ;
ceremonija (ceremonie) tk; chimeryk (chimerik) pz; chronologii a 39 (kronologia) tn; cikolata zob. czokolata; cukier (cukra) + ; cynamonum (cin n am on u m )+ ; cyr k iel (cirkiel) tn; ♦cyrkuł (cyrkuł) tnp; cyrulik — ; cytacja (citatia) izł; czokolata40 lub ciokolata (cikolata) + ;
♦dekret izł; departament interesów (interresow) żt; departam ent policyi żt; ♦doktor pz; *dokument izł; *dozorca gabinetu żt; dyjakon (diakon) tk; dyjam ent (dyament) + ; dyjoptryka (dyoptryka) tn; dyrektor nauk żt; dyrektoryjum generalne (directorium generalne) żt; dystynktoryjum (distinktorium ) tk; dyw izyja (divisia) pz; dywizka (diviska) — ;
edukacyja (edukatia) pz; eksaktorow ie (exaktorowie) żt; ekskom unikacyja (exkomunikatia) pz; ekspedyjować (expediowac) pz; ekspedycyja (expeditia) pz; ♦elekcyja (elektia) pz; em plojow any (em ployowany) — ;
fabryka (fabrika) pmz, pz; fajerw erki pz; *familija pz; fatygow ać (fatigowac) — ; felczer — ; figi (fyghi) + ; figura tn; *filozofija (filosofia) tn; fizyka (fisika) tn; flaszka — ; flet (flaut) pmz; *forteca (fortessa) — ; *fryb ra41 (fribra) pmz; fry- zyjer (frisier) — ; fundusz żt; fuzyja (fusil) + ;
gabinet pmz; gala pmz; *garderoba — ; gaza + ; gazety + , genealogija (genea logia) tn; *geografija tn; *gramatyka (gramatiką) tn; guwernantka — ; guwerner
(guberneur) — ; gwrardyjan tk;
♦hardy (hardi) — ; herbata (erba thé) pz; hipochondryk (hypokondrik) pz; ♦historyja (istorya)42 tn, tnp; *honor pz — ; *hostyja (ostia) tk; huzar (huszar) + ;
♦inkaust (inclaust) pmz; ilum inacyja (ilum inatia) — ; im iona posesorów (posse- ssorow) żt; inkom odować — ; instygator (instigator) żt, tk; instynkt (instinkt) pz; intrata (entrata) — ; introligator pz; istoryja zob. historyja;
kabała (kabała) tnp; kakao + ; kalafiory (ca w lifiori)43 pmz; kancelaryja izł; ♦kanonik tk; kantor tk; kapela — tk; kapitan — ; kapituła (kapituł) tk; kapral — ; karafinka — ; karesować (karessować) — ; kareta (karita) — ; karm azynowe (karmazinowe) — ; kasa generalna (kassa) żt; kasyjer (kassyer) żt; ^kasztany (kasztani) 4-; katoptryka (katoptrika) tn; kaw a + ; ♦kawaler — ; klaw ikord pmz; kleryk (klerik) tk; ♦kolacyja (kollatia) pz; kolory (kolori) — ; *komedyja (komedia) tn; komenderować (kommenderować) — ; kom ercyjum (commercium) pz; ♦kometa tnp; ♦komisyja (komyssia) — pz; K om isyja Edukacyji (K om issya Edukacyi) żt; komisarze żt; komplanacyja (komplanatia) izł; kom plim entow ać — ; kom ponować izł; kompromis (compromis) izł; kondescensyja (condescensia) izł; konfitura — ; konfuzyja (konfusia) pz; ♦konkluzyja (konklusia) pz; ♦konsolacyja (konsolatia) pz; konsyliarze (konsyliarsze) żt; +kontent (content) — ; kontraregestrant żt; konw o- kacyja (konvokatia) tn; konw ulsyja (konvulsia) pz; koperta pz; ♦korona tk; korona- cyja (koronatia) pz; Korpus indzienierówT żt; kosm ografija (kosm ografia) tn;
krono-38 L i n d e notuje w postaci: barwierz, barbierz, b a lw ie r z ; w LO (3, 15) form a
balw ierz oceniona jako niepoprawna.
39 U L i n d e g o brak w tej postaci. 40 Zob. przypis 26.
41 W tej postaci notuje J. K a r ł o w i c z a S ło wnik g w a r polskich (t. 2, s. 10); u L i n d e g o oraz w LO (3, 175, 979) tylko febra.
42 U L i n d e g o również wt tej formie. 43 Zob. przypis 29.
logija zob. chronologija; kryształ (crysztal) + ; kufer — ; kurować pz; kuzyn (ku zin) — ; kwadrat (qwadrat) tn; kw estia (qwestia) pz;
’“lam pa pz; latarnia (lanternia44) pz; laufer — ; *lekcyja (lektia) tk; liberia — ; ’“lichtarz — ; likw or (liqwor) pz; ♦linija (linia) tn, tnp; logika tn; lokaj (lokay) — ; ♦machina (makina) pz, tnp; makaron (makaroni) + ; m aligna (malygna) — pz; *m anipuł45 (manipul) tk; m anufaktura (manufactura) pz; m anu propria pz; m a tem atyka (m athem atyka) tn; ♦materyja (materia) — ; m elon + ; m elancholik (m alin- kolik) pz; m etafizyka (metafisika) tn; ♦mikroskopijum (mykroscopium) tn; m ilijon (million) pz; m ineralne pz; moda — ; morderowe — ; m ultyplikacyja (m ultiplikatia) pz; muzeum (museum) izł; m uzyka (musika) pmz;
naturalne pz; nowenna tk; now icyjusz (novitius) tk; numer tn;
obligować pz; obój (oboe) pmz; obstrukcyja (obstruktia) — pz; *odór (odor) pz; oficyjalistow ie (officialistow ie) żt; oficyjał (official) tk; okulary (okulari) pz; oliw a + ; opera + ; optyka (optika) tn; orator tn; order pz; ordynaryjum (ordina- rium) pz; organista tk; ornat tk;
pałac (pałac) pmz; pantofle — ; ♦papier (papyr) + ; para pz; paradować — ; paralelogram a (parallellogram m a) tn; parasol — ; parawanik — ; pardon — ; pasztet- nik pmz; ♦patron izł; *pawilon 46 (pawilion) — ; pensyja (pensia) pz; perła (perla) + ; perspektyw a (perspektiva) pz; *pistolet (pisztolet) + ; "“planeta tn, tnp; plenipo tenci żt; p oczty lijo n 47 (posztilion) — ; *poeta tn; ponsowe — ; p o r tfe l48 (p ortfeu ille)— ; portret pz; posztylijon zob. pocztylijon; ♦prezent (present) — ; profesyja (professia) tk; profit — ; protektor pz; prowent — ; prowincyjał (provincial) tk; prow izyja — ; prym ityw a (primitiva) tk; przeor tk; puder (pudru) — ; *punkt tnp; punkt honoru pz; p u sze49 — ;
rakieta (raketa) — ; reduty (reduti) pmz; refleksja (reflexia) pz; ♦regent żt; regu lam in pz; rektor szkół, sem inaryji, akademiji (szkol, seminarii, academii) żt; res pekt — ; ru b in + ; ryż (riz)+ ;
sakrament tk; *sala pmz; sałata (salata) + ; satyra pz; scholastyk (szkolastyk) tk; ♦sekret pz; sekretarz żt; serw eta (szerwita) pmz; spacer (spatzir) — ; spirytus (spiry- tusz) pz; stancyja (stancia) pmz; stangret (sztangrit) — ; stuła (sztola) tk; subalterni żt; subdyjakon tk; subiekcyja (subiektia) pz; substancyja (substantia) pz — ; su b- strakcyja (substraktia) pz; sufragan (suffragan) tk; sukcesyja (sukcessia) pz; “sum a (summa) żt; summa facit pz; superintendenci żt; suplem ent izł; surrogator tk; su- w enir (suvenir) — ; sylabizow ać (syllabizowac) pz; sylw eta (silhouete) + ; syntaks (syntax) tn; szam belan (szambellan) żt; szarlatan — ; szelbery (szelberi) 50 + ; ♦szka tułka (szkatolka) — ; szpada + ; szpinak (spinaki) + ; ♦sztu({ć))czyk 51 (sztuczik) — ;
tabaka -+ ; teatr (theatrum) tn; teleskopijum (teleskopium ) tn; teologija (theolo- gia) tn; term in izł; thé zob. herbata; #tragedyja (tragedia) tn; traktierz — ; ♦trakto w ać — ; tryjanguł (triangul) tn; trygonometryja (trigonometria) tn; turbować pz; tuzin (tuzina) pz;
w anilija (wanilia) + ; w aza — ; werdeponowe — ; ♦wiersze (wierszi) pmz; w ik ary- jusz (vikarius) tk; wino + ; w ojażować (voyazowac) — pz; w olant (wolanta) —.
44 W tej postaci nie notuje ani L i n d e , ani K a r ł o w i c z . 45 U L i n d e g o oraz w LO (3, 397, 467) tylko manipularz. 46 U L i n d e g o tylko w tej formie.
47 Notow ane dopiero w Słow niku W arszawskim, u L i n d e g o oraz w LO (3, 681) poczta obok poszta.
48 Notuje dopiero Słow nik Warszawski. 49 Odczytanie w ątpliw e, zob. przypis 32. 50 Zob. przypis 28.
