Aniela Piorunowa
W setną rocznicę urodzin twórcy
"Chłopów" : na marginesie sesji
naukowej poświęconej życiu i
twórczości Władysława Reymonta
(Łódź, 12-13 grudnia 1967)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 59/3, 413-417
W S E T N Ą R O C Z N IC Ę U R O D Z IN T W Ó R C Y „C H Ł O P O W "
N a m a r g in e s ie S e s ji N a u k o w e j p o św ię c o n e j ży ciu i tw ó rc z o ś c i W ła d y s ła w a R e y m o n ta (Ł ódź, 12— 13 g r u d n ia 1967)
P r z y p a d a ją c e w r. 1966 u ro c z y s to śc i ju b ile u s z o w e k u czci H e n r y k a S ie n k ie w ic z a : 120 ro c z n ic a u ro d z in i 5 0 -lecie śm ie rc i, p rz y b r a ły , ja k w sz y sc y p a m ię ta m y , w y j ą t k o w o d o n io s ły c h a r a k t e r i z a p is a ły się w k ro n ic e n a u k o w e j i k u lt u r a l n e j P o ls k i — i n ie ty lk o P o ls k i — je sz c z e b a r d z ie j w zm o ż o n y m w z ro s te m z a in te re s o w a n ia ż y ciem i tw ó rc z o ś c ią p ie rw s z e g o n a sz e g o l a u r e a ta lite r a c k ie j n a g ro d y N obla. W y r a zem te g o b y ły lic z n e s e s je n a u k o w e , szero k o z a k ro jo n a a k c ja o d c z y to w a , w y s ta w y , w id o w is k a t e a t r a l n e i te le w iz y jn e , słu c h o w is k a ra d io w e itp ., a p rz e d e w s z y s tk im im p re z y w y d a w n ic z e . O b o k lic z n y c h w z n o w ie ń d z ie ł p is a rz a u k a z a ło się ró w n ie ż w ie le p o z y c ji in te r p r e ta c y jn y c h , d o ty c z ą c y c h b ą d ź c a ło k s z ta łtu p is a r s tw a S ie n k ie w icza, b ą d ź p o sz c z e g ó ln y c h jeg o p o z y c ji i p rz y n o s z ą c y c h n ie r a z c a łk ie m n o w e u s ta le n ia i o ś w ie tle n ia . R zecz ty m b a rd z ie j z a s łu g u je n a p o d k re ś le n ie , że p o tw ie r d za r a z jeszcze, iż n a w e t w w y p a d k u p is a rz a ta k , z d a w a ło b y się, d o b rz e z n a n e g o i w s z e c h s tro n n ie o p ra c o w a n e g o — zaw sze is tn ie ją , i is tn ie ć b ę d ą , „ b ia łe p la m y ’7, k tó r e c z e k a ją n a w y p e łn ie n ie ż y w ą tre ś c ią .
Z b ie g o k o liczn o ści s p r a w ił, że z a ra z w r o k u n a s tę p n y m , 1967, p r z y p a d ł ju b i le u s z 100-lecia u ro d z in d ru g ie g o n aszeg o — i ja k d o tą d o s ta tn ie g o — la u r e a ta n a jw y ż e j n a św ie c ie c e n io n e j n a g ro d y lite r a c k ie j: W ła d y s ła w a S ta n is ła w a R e y m o n ta . N ie b e z p rz y c z y n y p o z w o liła m so b ie ro zp o c z ą ć sp ra w o z d a n ie z S e s ji N a u k o w e j p o ś w ię c o n e j ży ciu i tw ó rc z o ś c i R e y m o n ta od sk ró to w e g o p rz y p o m n ie n ia c h a r a k t e r u i o sią g n ię ć R o k u S ie n k ie w ic z o w sk ie g o . Z e s ta w ie n ie ty c h d w ó c h ro c z n ic i p rz e b ie g u ic h o b c h o d ó w o ra z zd o b y czy ty m b a rd z ie j u w y d a tn i b e z m ia r „ b ia ły c h p la m ” n a m a p ie n a s z e j — n ie ty lk o sz e ro k ie g o s p o łe c z e ń stw a , a le ta k ż e h is to r y k ó w l i t e r a t u r y — z n a jo m o śc i a u to r a C h ło p ó w . N ie ch o d zi p rz y ty m o ja k ie k o lw ie k p o ró w n a n ie : S ie n k ie w ic z — R e y m o n t, czy o p ró b ę z e s ta w ie n ia re c e p c ji, bo ta je s t w s z a k że m ia r ą p o p u la r n o ś c i, ob u p is a rz y . W iadom o p o w sz e c h n ie , a R ok S ie n k ie w ic z o w sk i r a z je sz c z e p rz y p o m n ia ł, że p o p u la r n o ś ć S ie n k ie w ic z a — w P o lsc e i n a c a ły m św ie c ie — je s t od d a w n a czy m ś w y ją tk o w y m , czem u d o ró w n a ć n ie ła tw o . C h o d zi o to , że n a tl e te g o w y ją tk o w e g o z ja w is k a ty m b a rd z ie j ja s k r a w o u w y d a tn iły się o lb rz y m ie lu k i n a sz e g o lite r a tu r o z n a w s tw a w r u b r y c e z a ty tu ło w a n e j: R e y m o n t.
D ały te m u w y ra z w s z y s tk ie , n ie ta k z re s z tą liczn e, w y p o w ie d z i, ja k ie u k a z a ły się w z w ią z k u z ju b ile u s z e m . M ów ił o ty m — c y tu ję p rz y k ła d o w o — K a z im ie rz W y k a w p rz e m ó w ie n iu w y g ło sz o n y m n a c e n tr a ln e j a k a d e m ii, ja k a o d b y ła się w Ł odzi 5 m a ja 1967, a n a s tę p n ie p o w tó rz y ł w a r t y k u le p t. P rzy g o d a z R e y
m o n te m , p isz ą c m . in .:
„ C z y te ln ik , k tó r y b y w r o k u 1967 z a p r a g n ą ł n a b y ć p e łn e w y d a n ie d z ie ł R e y m o n ta , n ie z n a jd z ie ta k o w e g o . [...] Is tn ie ją z a le d w ie tr z y c a ło śc io w e o p ra c o w a n ia
414
K RONIKAd o ro b k u R e y m o n ta b ą d ź C h ło p ó w : m o n o g r a fia p is a rz a p ió r a J u l ia n a K rz y ż a n o w sk ie g o (1937); M a rii R z e u s k ie j m o n o g r a fia C h ło p ó w (1951); m a r k s is to w s k i z a ry s c a łe j tw ó rc z o ś c i R e y m o n ta p ió r a L e c h a B u d re c k ie g o (1953). S p ró b u jc ie k tó r ą k o lw ie k z ty c h k s ią ż e k k u p ić ” *.
D o d ać tu je s z c z e m o ż n a , że w o k re s ie p o w o je n n y m b io g r a f ią R e y m o n ta z a j m o w a ł się m . in. Z d z is ła w S k w a rc z y ń s k i, o N ie s p o d z ia n k a c h „ R o k u 1794” p is a ł H e n r y k M a rk ie w ic z , a w ie le p rz y c z y n k ó w do b io g r a fii p is a rz a , ty m c e n n ie js z y c h , że o d n o to w a n y c h n a p o d s ta w ie w s p o m n ie ń w ła s n y c h , d a ł A d a m G rz y m a ła - - S i e d l e c k i 2.
„ Z ie m ią n ie z n a n ą ” n a z w a ł R e y m o n ta J a n Z y g m u n t J a k u b o w s k i w a r t y k u le O R e y m o n c ie — n a jb a r d z ie j oso b iście, g d z ie s tw ie rd z a :
„O d cz a só w p ie rw s z e g o p o w a ż n ie js z e g o z a ry s u m o n o g ra fic z n e g o ( J u lia n K rz y ż a n o w s k i — W ła d y s ła w S t. R e y m o n t. T w ó r c a i d zie ło , 1937) n ik t n ie p o k u s ił się o n o w ą a n a liz ę c a ło śc i s p u ś c iz n y p is a r s k ie j a u to r a C h ło p ó w . [...] W o k re s ie p o w o je n n y m p is a r z te n n ie b u d z ił ży w szeg o z a in te r e s o w a n ia h is to ry k ó w l i t e r a t u r y ”.
I k o n s ta tu j e :
„ J a k d o ty c h c z a s, n ie m a m y p rz e c ie ż n a w e t p o rz ą d n ie o p ra c o w a n e j b io g r a fii p is a rz a . C ią g le p o w o łu je m y się n a sa m e g o R e y m o n ta , n a sz k ic e a u to b io g ra fic z n e [...]. A le choć to d o k u m e n t n ie z m ie r n ie f r a p u ją c y , to p rz e c ie ż n ie m o że słu ży ć ja k o ź ró d ło w y c z e r p u ją c e i w p e łn i w ia ry g o d n e . [...] O p ra c o w a n ia d o m a g a się ró w n ie ż b io g r a fia l i te r a c k a R e y m o n ta , d z ie je in te le k tu a ln e g o ro z w o ju s a m o u k a , k tó r y w d w u d z ie s ty m s z ó s ty m r o k u o p u śc ił s k r o m n e s ta n o w is k o n a m a łe j s ta c y jc e k o le jo w e j, a b y z a ją ć n ie b a w e m w y s o k ie m ie js c e n a p o ls k im P a r n a s ie i u w ie ń c z y ć sw ó j n ie z w y k ły ż y w o t n a jw y ż s z ą n a g r o d ą li te r a c k ą ś w ia ta . N o w y c h sz czeg ó ło w y ch b a d a ń d o m a g a ją się p r z e d e w s z y s tk im sa m e d z ie ła R e y m o n ta [...]” 3.
L a ta ju b ile u s z o w e — w ty m ich g łó w n y w a lo r — p rz y n o s z ą z a z w y c z a j w w y n ik u w zm o żo n eg o , „ ro c z n ic o w e g o ” z a in te r e s o w a n ia p is a rz e m w z b o g a c e n ie d o ro b k u w y d a w n ic z e g o i in te r p r e ta c y jn e g o , co się p rz y c z y n ia w re z u lta c ie do z w ię k s z e n ia z n a jo m o ś c i je g o d z ie ł — a o to p rz e c ie ż ch o d zi. Co p rz y n ió s ł — lu b z a in ic jo w a ł — w ty m w y p a d k u R o k R e y m o n to w s k i? P o za u ro c z y s to ś c ia m i o c h a r a k t e r z e o g ó ln o p o lsk im , ja k w s p o m n ia n a c e n tr a ln a a k a d e m ia w Ł o d z i i o tw a r t a w d n iu 8 m a ja w M u z e u m A d a m a M ic k ie w ic z a w W a rs z a w ie w y s ta w a p o ś w ię c o n a ż y c iu i tw ó rc z o ś c i R e y m o n ta — n ie lic z n e s to su n k o w o p u b lik a c je w p r a s ie lite r a c k ie j. P ró c z c y to w a n y c h w y ż e j w y p o w ie d z i J . Z. J a k u b o w s k ie g o i K . W y k i w y m ie n ić m o ż n a jeszcze — p rz y k ła d o w o — p o św ię c o n e C h ło p o m im p r e s je J u lia n a K a w a l c a 4, o k o lic z n o śc io w e a r t y k u ły o g ła s z a n e w p r a s ie ty g o d n io w e j i c o d z ie n n e j, p rz e d e w s z y s tk im ł ó d z k i e j 3, o ra z p u b lik a c ję 1 K. W y k a , P r z y g o d a z R e y m o n te m . „Ż y cie L it e r a c k ie ” 1967, n r 52, s. 1, 11. 2 Z. S k w a r c z y ń s k i , W ła d y s ła w R e y m o n t. W a rs z a w a 1948. — H. M a r k i e w i c z , N ie s p o d z ia n k i „ R o k u 1794”. W : T r a d y c je i r e w iz je . K ra k ó w 1957, s. 301— 339. — A. G r z y m a ł a - S i e d l e c k i , F a n ta s ty k a ż y w o ta R e y m o n to w e g o . W: N ie p o sp o lic i lu d z ie w d n iu s w o im p o w s z e d n im . K r a k ó w 1961, s. 246—277. 3 J. Z. J a k u b o w s k i , O R e y m o n c ie — n a jb a r d z ie j o so b iście. „ K u ltu r a ” 1967, n r 19, s. 1, 9. 4 J. K a w a l e c , W g łą b c z ło w ie k a c h le b tw o rzą c e g o ... „Ż y c ie L it e r a c k ie ” 1967, n r 19, s. 3. 5 W śró d n ic h m . in .: Z. S k w a r c z y ń s k i , W i e lk i s y n Z ie m i Ł ó d z k ie j. „G łos R o b o tn ic z y ” 1967, n r 107. — S. K a s z y ń s k i , P o e ta R e y m o n t. „O d g ło sy ” 1968, n r 1.
R e y m o n t w e F ra n c ji w o p ra c o w a n iu B ro n is ła w a M iazg o w sk ieg o 6. O d n o to w a ć tr z e b a
ró w n ie ż w y s tę p zesp o łu re g io n a ln e g o , k tó r y w ra m a c h u ro c z y s to śc i ju b ile u s z o w y c h w y s ta w ił sc e n ic z n ą a d a p ta c ję C h ło p ó w pt. W e s e le B o r y n y w Ł odzi, a p o te m w M a ł- k o w ie k o ło W a rty p o d czas u ro c z y s to śc i o d sło n ię c ia ta m p ie rw s z e g o n a z ie m ia c h p o ls k ic h p o m n ik a R e y m o n ta . W reszcie — z re a liz o w a n y z o sta ł te le w iz y jn y f ilm d o k u m e n ta ln y o p is a rz u .
W r o k u 1968 u k a z a ły się m . in . d w ie r o z p r a w y K a z im ie rz a W y k i o C h ło p a ch 7. Ilo śc io w o w ię c n ie z b y t p o k a ź n y d o ro b e k i dość m in o ro w e m o ż n a b y s ta w ia ć p ro g n o z y co do d a ls z e j „ re y m o n to lo g ii” p o ls k ie j, g d y b y n ie in te r e s u ją c e z a p o w ie d z i n a n a jb liż s z ą p rzy szło ść. W n ie d a le k ie j b o w iem p rz y sz ło śc i m o ż n a c h y b a o c z e k iw a ć u k a z a n ia się k s ią ż k i K a z im ie rz a W y k i o R e y m o n cie, k tó r e j g en e z ę o p is a ł a u to r w c y to w a n y m a r t y k u le w „Ż yciu L ite r a c k im ” . W n ie t a k b a rd z o d a le k ie j p rz y s z ło śc i u k a ż e się też z a p e w n e k o re s p o n d e n c ja R e y m o n ta w o p ra c o w a n iu T o m asza B u rz e c k ie g o , k tó r a , s ą d z ą c , po f r a g m e n ta c h u d o s tę p n ia n y c h d o ty c h c z a s o k a z jo n a ln ie p rz e z e d y to r a , p o w in n a p rz y n ie ś ć w y ja ś n ie n ie w ie lu n ie ja s n y c h d o tą d s p r a w , p rz e d e w s z y s tk im z życia, a le ta k ż e tw ó rc z o ś c i p is a rz a .
N a jw c z e ś n ie j w re sz c ie , bo c h y b a ju ż w r o k u b ie ż ą c y m lu b w p o c z ą tk a c h p rz y s z łe g o , u k a ż e się s e r ia X X IV „ P ra c P o lo n is ty c z n y c h ” , w c a ło śc i p o św ię c o n a R e y m o n to w i. Z a w ie ra ć o n a b ę d z ie k o m p le t m a te r ia łó w S e s ji N a u k o w e j p o św ię c o n e j ży ciu i tw ó rc z o ś c i W ła d y s ła w a R e y m o n ta , a z o rg a n iz o w a n e j p rz e z U n iw e r s y te t Ł ó d z k i i T o w a rz y s tw o L ite r a c k ie im . A d a m a M ic k ie w ic z a — O d d z ia ł w Ł odzi, w d n ia c h 12— 13 g r u d n ia 1967.
S e s ja ta , b ę d ą c a h o łd e m ziem i łó d z k ie j d la je j w ie lk ie g o sy n a, s ta n o w iła p ię k n e z a m k n ię c ie i p o d s u m o w a n ie R o k u R e y m o n to w sk ie g o , p rz y n o s z ą c in te r e s u ją c y , b o g a ty p lo n p ra c z a in ic jo w a n y c h i p ro w a d z o n y c h n a U n iw e rs y te c ie Ł ó d z k im o ra z w Ł ó d z k im O d d z ia le T o w a r z y s tw a L ite ra c k ie g o im . A d a m a M ick iew icza p rz e z p ro f. Z d z is ła w a S k w a r c z y ń s k i e g o p rz y w s p ó łu d z ia le jego u c z n ió w i w s p ó ł p ra c o w n ik ó w . W c ią g u d w ó c h p ra c o w ity c h d n i w p ię k n e j, d u ż e j, choć n ie s te ty d o ść słab o z a p e łn io n e j sa li k o n f e r e n c y jn e j B ib lio te k i U n iw e r s y te tu Ł ó d zk ieg o w y s łu c h a li u c z e s tn ic y s z e s n a s tu r e f e r a tó w i k o m u n ik a tó w , d a ją c y c h m o ż liw ie p e łn y — o ile n a to p o z w a la ją u d o s tę p n io n e do dziś m a te r ia ły i d o k u m e n ty , n ie w y łą c z a ją c r ę k o p iś m ie n n y c h — o b ra z ży cia i tw ó rc z o ś c i W ła d y s ła w a R e y m o n ta . C e n n e u z u p e łn ie n ie w y g ło sz o n y c h r e f e r a tó w w n io sła te ż d y s k u s ja , w k tó r e j u c z e stn ic z y li n ie ty lk o n a u k o w c y , a le ta k ż e lite r a c i, w y d a w c y , d z ia ła c z e sp o łe c z n i i k u lt u r a l n i z te r e n u w o je w ó d z tw a łó d zk ieg o .
Ze w z g lę d u n a te m a ty k ę w y g ło sz o n e n a S e s ji r e f e r a ty i k o m u n ik a ty m o ż n a u ło ży ć w c z te ry g ru p y .
P ie r w s z a , n a jo b s z e rn ie js z a , o b e jm o w a ła p r e le k c je b ą d ź p rz y c z y n k i z a jm u ją c e się ży cie m p is a rz a . N a le ż ą do n ic h p rz e d e w s z y s tk im r e f e r a ty Z d z isła w a S k w a r c z y ń s k i e g o : W ł. S t. R e y m o n t — P r o b le m y b io g ra fii i tw ó r c z o ś c i o ra z — c z ę ś ciow o — O lis ta c h J a n a K a c z k o w s k ie g o , tłu m a c z a „ C h ło p ó w ” na n ie m ie c k i — d o
T en d ru g i p o św ię c o n y m a ło z n a n y m ogó ło w i m ło d z ie ń c z y m p ró b o m p o e ty c k im a u to r a C h ło p ó w .
6 R e y m o n t w e F ra n c ji. L is ty do tłu m a c z a „ C h ło p ó w ”, F .-L . S c h o e lla . O p ra c o w a ł B. M i a z g o w s k i . W a rs z a w a 1967.
7 K . W y k a : P ró b a n o w e g o o d c z y ta n ia „ C h ło p ó w ” R e y m o n ta . „ P a m ię tn ik L i te r a c k i ” 1968, z. 2, s. 57— 105; G o sp o d a rk a c za s o w a w „ C h ło p a ch ” R e y m o n ta . „ R u c h L it e r a c k i” 1968, z. 3, s. 133— 149.
4 1 6 K RONIKA
R e y m o n ta . R e y m o n ta -c z ło w ie k a u k a z y w a ły te ż r e f e r a ty : S ta n is ła w a K a s z y ń
s k i e g o R e y m o n t — c z ło w ie k te a tr u i T e re s y G o r c z y c y D e b iu t s c e n ic z n y T. J a r o s z y ń s k ie g o w ś w ie tle listó w W . S. R e y m o n ta , a ta k ż e k o m u n ik a ty : Je rz e g o T y n e c k i e g o R e y m o n t — M ic iń s k i — „C h im e r a ”, R y s z a rd a W i e r z b o w s k i e g o Z lw o w s k ic h i k r a k o w s k i c h k o n ta k t ó w R e y m o n ta i R a fa ła L e s z c z y ń s k i e - g o R ę k o p is y R e y m o n ta w M i e js k ie j B ib lio te c e P u b lic z n e j w B y d g o s z c z y . W y b ra n ą p r o b le m a ty k ę z z a k r e s u te m a ty k i i id e o lo g ii d z ie ł R e y m o n ta o ra z jeg o w a r s z t a tu p is a r s k ie g o p rz e d s ta w ili: A le k s a n d r a B u d r e c k a (Z a g a d n ie n ia n a tu r y i c y w iliz a c ji w tw ó r c z o ś c i R e y m o n ta ), M a r ia K a m i ń s k a (O s ty liz a c ji g w a r o w e j w „ C h ło p a c h ”), A n d rz e j P ł a u s z e w s k i (F u n k c ja s ty lis ty c z n a p r z y s łó w w p ro z ie R e y m o n ta ), I r e n a L e c h o w a (P o z y c ja R e y m o n ta w o b e c k u l t u r y lu d o w e j). W p e w n e j m ie rz e n a le ż y t u te ż w s p o m n ia n y w y ż e j r e f e r a t S ta n is ła w a K a s z y ń s k i e g o , k tó r y n ie ty lk o u k a z u je o so b iste z a in te r e s o w a n ia R e y m o n ta te a tr e m i je g o t e a t r a l n e „ c ią g o ty ” i p rz y g o d y , a le ta k ż e o m a w ia jeg o d z ie ła z w ią z a n e te m a ty c z n ie z te a t r e m (K o m e d i a n tk ę , F e r m e n ty , n ie k tó r e n o w e le , n ie u d a n e d ra m a ty ). T rz e c ia g r u p a r e f e r a tó w z a jm o w a ła się z a g a d n ie n ie m r e c e p c ji tw ó rc z o ś c i p o l sk ie g o la u r e a ta n a g ro d y N o b la za g ra n ic ą . O R e y m o n c ie w R o s ji m ó w ił Z y g m u n t G r o s b a r t , o R e c e p c ji tw ó r c z o ś c i W . S. R e y m o n ta na W ę g r z e c h — I s tv â n C s a - p l â r o s ; s tre s z c z e n ie p o ls k ie r e f e r a t u J o z e fa H v i s c a W. S. R e y m o n t v s lo v e n s k e j
lite r a tu r e , u z u p e łn io n e b ib lio g r a fią , p rz e d s ta w ił R a fa ł L e s z c z y ń s k i ; k o m u n ik a t
0 b ib lio g r a fic z n y m r e j e s tr z e p r z e k ła d ó w R e y m o n ta n a a n g ie ls k i w y g ło sił R y sz a rd W i e r z b o w s к i. T u r ó w n ie ż z a lic z y ć n a le ż y częścio w o , w y m ie n io n ą ju ż w p ie r w s z e j g ru p ie , p r e le k c ję Z d z is ła w a S k w a r c z y ń s k i e g o o lis ta c h do R e y m o n ta tłu m a c z a C h ło p ó w n a ję z y k n ie m ie c k i, u k a z u ją c ą , o b o k p e w n y c h szczeg ó łó w b io g ra f ic z n y c h , m . in . k u lis s p r a w y p r z y z n a n ia p is a rz o w i n a g ro d y N o b la, ta k ż e r e c e p c ję je g o d z ie ł w N ie m c z e c h .
W re s z c ie z a g a d n ie n ie n ie m ie sz c z ą c e się w ż a d n e j z w y m ie n io n y c h g ru p : f i l m o w e d z ie je u tw o r ó w R e y m o n ta — z re s z tą d z ie je m a ło f o r tu n n e , gdyż, ja k się o k a z u je , p is a r z n ie m ia ł sz częścia do film o w c ó w — u k a z a ł G rz e g o rz G a z d a w k o m u n ik a c ie W. S. R e y m o n t i „ s fe r y w y ś w ie t la j ą c e ”.
T r u d n o w n ie w ie lk im s p r a w o z d a n iu p r z e d s ta w ić d o k ła d n ie tr e ś ć p o szczeg ó ln y ch w y s tą p ie ń — b ę d z ie z r e s z tą k u te m u o k a z ja , g d y u k a ż e się s e r ia X X IV „ P ra c P o lo n is ty c z n y c h ” . O g ra n ic z ę się w ię c ty lk o do k r ó tk ie g o p o d a n ia z a w a rto ś c i n ie k tó r y c h p r e le k c ji, ty c h z w ła sz c z a , k tó r y c h t y t u ł n ie od ra z u ją o k re ś la , a w k o ń c u p o s t a r a m s ię k r ó tk o z e s ta w ić u w a g i, ja k ie się n a s u w a ją p o w y s łu c h a n iu r e f e r a tó w p rz e d s ta w io n y c h n a S e sji. M o ty w e m p ro w a d z ą c y m r e f e r a t u Z. S k w a rc z y ń s k ie g o b y ła k o n s ta ta c ja o g ro m n y c h lu k w n a s z e j w ie d z y o R e y m o n c ie , a co g o rs z a — fa łs z ó w w jego ż y c io ry sie , w d u ż e j m ie r z e z a w in io n y c h p rz e z sa m e g o p is a rz a , o d z n a c z a ją c e g o się, j a k w ia d om o, n a d e r b u jn ą f a n t a z ją n ie ty lk o w z a k re s ie tw ó rc z o ś c i p o w ie śc io w e j, a le i n a te r e n ie a u to b io g r a f ii. „W ty c h w a r u n k a c h — s tw ie r d z ił p r e le g e n t — s p r a w ą z a s a d n ic z e j w a g i je s t u p o r z ą d k o w a n ie i o p u b lik o w a n ie is tn ie ją c y c h i d o s tę p n y c h m a te r ia łó w , n a w e t c z ą s tk o w y c h ”. Z e s p r a w p o ru s z o n y c h w ty m w io d ą c y m r e f e r a c ie S e sji w a r to ró w n ie ż w s p o m n ie ć o s p r a w ie n a tu r a li z m u R e y m o n ta : to, że b y ł n a tu r a li s tą , że b y ł n a jw y b it n ie j sz ą p o s ta c ią s p o ś ró d p o ls k ic h n a tu r a li s tó w , n ie p rz e s z k o d z iło m u o tr z y m a ć n a g ro d y N o b la. „ N a tu ra liz m to [był] w sz a k ż e — ja k tw ie r d z i S k w a r c z y ń s k i — p r z y c a łe j w y ra z is to ś c i p o z b a w io n y p e s y m iz m u i r e d u k c j i c z ło w ie k a do b y tu b io lo g iczn eg o [...]. N a tu r a liz m R e y m o n ta n ie b y ł n a tu r a liz m e m d o k tr y n y czy p r o d u k te m z n u ż e n ia 1 p r z e r a f in o w a n ia . [...] R e y m o n t od p o c z ą tk u b o r y k a ją c się z [...] sz e ro k o ro z u m ia n ą
a n ty n o m ią : n a t u r a — c y w iliz a c ja , do k o ń c a s z u k a ł ró ż n y c h ro z w ią z a ń . [...] N a j sz częśliw sze w sz a k ż e z n a la z ł w C h ło p a ch . [...] C h ło p i b y li o b ra z e m n a d e w sz y stk o g ro m a d y lu d z k ie j d ź w ig a ją c e j się, bo n a jw y ż s z y m je j celem , p o c z ą tk ie m i k o ń c e m [...], szczęściem i p rz e z w y c ię ż e n ie m b ó lu b y ła p ra c a . B ił z C h ło p ó w o p ty m iz m i w ia r a w c z ło w ie c z e ń stw o , f u n d a m e n t c y w iliz a c ji” .
D ew izą p is a r s tw a R e y m o n ta , u tr w a lo n ą w n o ta tk a c h o so b isty c h z r. 1888, b y ło : „Ż y cie p rz e d s ta w ia ć , ja k im je s t, a n ie ja k im b y ć p o w in n o ” . I d la te g o n a jle p s z e , co z n a jd u je m y w tw ó rc z o ś c i R e y m o n ta , p o c h o d z i w ła ś n ie z o b s e rw a c ji, z n a t u r a lizm u .
N a w ią z u ją c do te j s p r a w y A le k s a n d r a B u d re c k a p o d ję ła z a g a d n ie n ie n a tu r y i c y w iliz a c ji w tw ó rc z o ś c i R e y m o n ta , k tó r e j sw o isto ść k r y j e się p rz e d e w s z y s tk im w je j s to s u n k u do w si, c h ło p s tw a , p rz y ro d y . J e d y n y m w ła ś c iw y m i m o ż liw y m m o d e le m e g z y s te n c ji lu d z k ie j je s t, w e d łu g n ieg o , życie w k o n ta k c ie b io lo g ic z n y m z n a tu r ą , a n a tu r a ln y m p o rz ą d k ie m życia lu d z k ie g o — p o rz ą d e k b io lo g iczn y . S tą d c z ę sta w jeg o u tw o ra c h o p o zy cja p o ję ć : n a tu r a — c y w iliz a c ja , p rz y czym „ n a tu r a , p rz y r o d a , w ie ś ja k o fo r m a ży cia w o b rę b ie n a tu r y i w s z y s tk ie p s e u d o n im y p o ję c io w e ty c h z ja w is k n ie b y ły p rz e z a u to r a tr a k to w a n e w k a te g o r ia c h w a rto ś c i m o ra ln y c h . [...] n a t u r a b y ła ro z u m ia n a ja k o to w sz y stk o , co n ie je s t w y tw o re m r ą k c z ło w ie k a ” . C z ło w ie k zaś je s t „ c z ą stk ą p rz y r o d y i p rz y p is a n a m u je s t ta k a sa m a r o la ja k in n y m e le m e n to m ” . N a tu r a i c y w iliz a c ja — to, w e d łu g R e y m o n ta , d w ie p r z e c iw s ta w n e k a te g o r ie u o s a b ia ją c e św ia t, p rz y czym n a tu r a je s t w a rto ś c ią n a jw y ż s z ą ; e g z y s te n c ja w ie js k a p o z w a la się do n ie j p rz y b liż y ć , p o d czas g d y życie w k rę g u c y w iliz a c ji je s t o d c h y le n ie m od n a tu r y , a ty m sa m y m — o d c h y le n ie m od w a rto ś c i. „ A ta k i R e y m o n ta n a życie w o b rę b ie c y w iliz a c ji — tw ie r d z i p r e l e g e n tk a — b y ły s k ie ro w a n e p rz e d e w s z y stk im n a c y w iliz a c ję p rz e m y s ło w ą ” . Ł a tw o te p r a w d y o d n a le ź ć w tw ó rc z o ś c i p is a rz a , z e s ta w ia ją c z je d n e j s tr o n y — C h ło p ó w , z d ru g ie j — Z ie m ią ob ieca n ą .
W C h ło p a c h — m ó w iła I r e n a L e c h o w a — c h c ia ł R e y m o n t n a k r e ś lić o b ra z w si p o ls k ie j ja k o n a jw a ż n ie js z e g o e le m e n tu ży cia p o lsk ieg o , p rz y czy m n ie ch o d ziło m u o k o n k r e tn ą w ie ś n a m a p ie , o p rz e d s ta w ie n ie w y p a d k ó w z te g o czy in n e g o o k re s u . D la te g o b r a k t u ja k ic h k o lw ie k d a n y c h p o z w a la ją c y c h osad zić a k c ję w o k r e ślo n y m czasie — C h ło p i są ty p o w ą p o w ie śc ią „ b e z c z a so w ą ” , a m ie js c e m a k c ji je s t m ie js c o w o ść fik c y jn a , s ta n o w ią c a sy n te z ę z n a n y c h a u to r o w i w si. „Z d o b rz e z n a n y c h so b ie e le m e n tó w tw o rz y ł o k re ś lo n ą rz e c z y w is to ść p o w ie śc io w ą , w k tó r e j f ik c ja i a u te n ty z m s p la ta ły się w h a r m o n ijn ą c a ło ś ć ” .
P r ó b u ją c p o d su m o w a ć w n io sk i, ja k ie się n a s u w a ją p r z y o cen ie S e sji łó d z k ie j, s tw ie rd z ić tr z e b a , że s ta n o w iła o n a n a p e w n o n a jd o n io ś le js z e w y d a rz e n ie R o k u Ju b ile u sz o w e g o . W ie le s p r a w w y ja ś n iła i w in te r e s u ją c y sp o só b n a ś w ie tliła , w ie le z a in ic jo w a ła i p o b u d z iła . B y ła w ie lo k ie ru n k o w a , u k a z a ła ró ż n e s tr o n y tw ó rc z o ś c i i re c e p c ji R e y m o n ta . M oże je d y n y m b ra k ie m , k tó r y u d e rz a ł n a S e sji o rg a n iz o w a n e j p rz e z n a u k o w c ó w łó d z k ic h , b y ł b r a k r e f e r a tu p o św ięco n eg o Z ie m i o b ie c a n e j.
O p u b lik o w a n ie to m u m a te ria łó w , k tó r y d o tr z e i do r ą k fa c h o w c ó w n ie u c z e s tn i czący ch w S e sji, p o c ią g n ie za so b ą n a p e w n o d a lsz e w z m o ż e n ie p r a c n a d i n t e r p r e t a c ją te g o n ie w ą tp liw ie z n a k o m ite g o , a p rz e z p o lo n is ty k ę w c ią ż z a n ie d b a n e g o p is a rz a .
A n ie la P io r u n o w a
