Tadeusz Gołgowski
"Catalogue of the Greek Inscriptions
in the Sudan National Museum at
Chartoum ", Adam Łajtar ; "Catalogue
of the Coptic Inscriptions in the
Sudan National Museum at
Khartoum", Jacques Van der Vliet,
Leuven-Paris-Dudley 2003 :
[recenzja]
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 11/2, 283-287
2004
[11]
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA 2 8 3p ro b le m a ty k ą p o lo n ijn ą . Po k sią żk ę tę m o że się g n ąć C z y te ln ik -n ie p ro fe s jo n a lista c h c ą cy p o z n a ć ta jn ik i życia z a k o n n e g o , je g o ra d o śc i i tro sk i, o ra z c h a ry z m a t z g ro m a d z e n ia . W ażne je s t p rzy tym , że A u to rk a w y k aza ła się d b a ło ś c ią nie tylko o d o b rą d o k u m e n ta c ję pracy, a le i o to , by nie p rz e c ią ż a ć C z y te ln ik a z b ę d n y m i d ro b ia z g a m i. W arto ta k ż e d o c e nić je j tro sk ę o z a c h o w a n ie p ra w d ziw o śc i p re z e n to w a n e g o o b ra z u z g ro m a d z e n ia - ludzi, p ra g n ą c y c h w cielać w życie sz czy tn e id e a ły p o m im o sła b o ści i b łęd ó w .
M a lg o n a ta Stopikow ska
A d a m Ł a j t a r, C atalogue o f the G reek Inscriptions in the Sudan N a tio n a l M useum a t C h artoum (I. K h a rto u m G r e e k ). L e u v e n - P a ris - D u d le y , M a. 2003 (O rie n ta lia L ova- n ie n s ia A n a le c ta 122); J a c q u e s Van d e r V lie t, C atalogue o f the C optic Inscriptions in the Sudan N a tio n a l M useum a t K h artoum (I. K h a rto u m C o p t.). L e u v e n - P aris - D u d ley , M a. 2003 (O rie n ta lia L o v a n ie n sia A n a le c ta 121)
M u z e u m N a ro d o w e w C h a rtu m ie p o sia d a n ajw ięk szą k o le k c ję inskrypcji g re c k ic h i k o p ty jsk ich zw iąza n y ch z d z ie ja m i c h rz e śc ija ń stw a w N u b ii. W iele z nich było b a d a nych i o p u b lik o w a n y c h w p rz e sz ło śc i, lecz p u b lik a c je te, c z ę sto r o z p ro s z o n e w ró żn y ch c z a so p ism a c h i sp ra w o z d a n ia c h w y k o p alisk o w y ch , n ie były łatw o d o s tę p n e d la z a in te r e so w an y ch d z ie ja m i c h rz e śc ija ń sk ie j N u b ii. P o n a d to w iele d aw n y ch w y d ań in sk ry p cji z a w ie ra ło b łę d y lu b p u b lik o w a n o je b e z z a c h o w a n ia n ależy ty ch ry g o ró w krytyki n a u k o w e j. P o d k o n ie c la t d zie w ię ć d z ie sią ty c h k ie ro w n ic tw o S u d a ń sk ie g o M u z e u m N a ro d o w e g o p o w ie rz y ło p ro f. W ło d z im ie rz o w i G o d le w s k ie m u k ie ro w n ic tw o p ro je k tu w y d an ia k a ta logu in sk ry p cji g re c k ic h i k o p ty jsk ic h z n a jd u ją c y c h się w p o s ia d a n iu M u z e u m . D o o p r a c o w a n ia k a ta lo g u z a p ro s z o n o d w ó ch n a u k o w có w : d r A d a m a Ł a jta ra z U n iw e rsy te tu W a rsz aw sk ieg o (in sk ry p c je g re c k ie ) i d r J a c q u e s V an d e r V lie ta z U n iw e rsy te tu w L ej- d zie (in sk ry p c je k o p ty jsk ie ). K a ta lo g u k a z a ł się w ła śn ie w ra m a c h se rii O r ie n ta lia L o v a n ie n s ia A n a le c ta w re n o m o w a n y m w y d aw n ictw ie P e e te rs w L o w a n iu m . S k ła d a się o n z d w ó ch to m ó w , z k tó ry c h je d e n z a w ie ra k a ta lo g insk ry p cji k o p ty jsk ich a d ru g i g re c k ic h , c h o ć są w rzeczy w isto ści częściam i tej sa m ej pracy .
O m ó w ie n ie k a ż d e j insk ry p cji to w z a sa d z ie o so b n y a rty k u ł, w ra m a c h k tó re g o u w z g lę d n io n o o b o k n u m e r u in w e n ta rz o w e g o , m ie jsc a i o k o liczn o ści z n a le z ie n ia z a b y t k u o ra z s ta n u z a c h o w a n ia , p e łn y te k s t in skrypcji, a p a r a t krytyczny, p rz e k ła d an g ielsk i te k s tu , o b sz e rn y k o m e n ta r z o ra z b ib lio g ra fię . O p ró c z te g o k a ż d a in sk ry p cja ilu stro w a n a je s t c z a rn o -b ia ły m z d ję c ie m (n ie ste ty c z ę sto n ie n a jle p sz e j ja k o śc i).
Z a le tą p ra c y je s t jej p rzejrz y sto ść , n a co w pływ ają in d ek sy o ra z k o n k o rd a n c je . In d e k sy u w z g lę d n ia ją m ięd zy innym i w y stę p u ją c e w p u b lik o w an y ch te k s ta c h im io n a b ib lijn e, im io n a k ró ló w i c zło n k ó w ich ro d z in , im io n a u rz ę d n ik ó w św ieckich, b isk u p ó w , nazw y g e o g ra fic z n e o ra z e le m e n ty d a to w a n ia (d n i ty g o d n ia, m iesiąc e itp .). N ie ste ty tek sty w p ro w a d z a ją c e d o p u b lik o w a n y c h inskrypcji i tek sty dotyczących ich k o m e n ta rz y n ie są in d e k so w a n e . K o n k o rd a n c je p o zw alają, m ięd zy innym i, szybko o d n a le ź ć m iejsce innych
2 8 4 R E C E N ZJ E I O M Ó W IE N IA [ 1 2 ] p u b lik acji doty czący c h k o n k re tn e g o zab y tk u i je g o d a w n e n u m e ry in w e n ta rz o w e . C a ło ść u z u p e łn ia o b sz e rn a b ib lio g ra fia w raz z listą sk ró tó w o ra z zestaw cz a rn o -b ia ły c h tab lic.
W ad ą o b u p u b lik a c ji je s t b ra k m ap y N ubii z z a z n a c z e n ie m m iejsc z n a le z ie n ia in skrypcji.
K a ta lo g in sk ry p cji g re c k ic h o p ra c o w a n y p rz e z A d a m a Ł a jta ra z a w ie ra 83 zab y tk i. Z w y jątk iem d w ó ch in sk ry p cji p o g a ń sk ic h zn a le z io n y c h w M e ro e i doty czący c h k ró ló w A k su m , w szy stk ie p o z o s ta łe in sk ry p cje są p o c h o d z e n ia c h rz e śc ija ń sk ie g o . Tylko je d n a z nich n ie je s t n a p e w n o in sk ry p cją n a g ro b n ą , a p rz e z n a c z e n ie d w ó ch innych je s t n ie z n a ne. P o z o sta łe to n ap isy n a g ro b n e , ta k w ięc w e d łu g słów a u to r a , stu d ia n a d g re c k im i in sk ry p c ja m i ze z b io ró w M u z e u m N a ro d o w e g o w C h a rtu m ie to p rz e d e w szystkim s tu d ia n a d c h rz e ś c ija ń sk im i n u b ijsk im i in sk ry p cjam i n a g ro b n y m i. K a ta lo g zab y tk ó w p o p rz e d z a o b sz e rn y w stę p . A u to r o m a w ia w nim p o c h o d z e n ie in sk ry p cji, m a te ria ł n a k tó ry m je n a p isa n o , sp o s ó b w y k o n a n ia , ich język, sto s o w a n e fo rm u ły o ra z system y d a to w a n ia . T ekst in sk ry p cji w y k o n y w a n o n ajczęściej n a k a m ie n iu , c h o ć in te re s u ją c ą c e c h ą n u b ijsk ic h in skrypcji n a g ro b n y c h je s t c z ę s te ich rycie n a p ły ta c h z te ra k o ty (36 z 83 insk ry p cji je s t in sk ry p c ja m i te g o ty p u ).
W ś ró d p u b lik o w a n y c h in sk ry p cji n a g ro b n y c h a u to r w y ró ż n ia d w ie z a s a d n ic z e g ru p y , je śli c h o d z i o tre ś ć sto so w a n y c h tu fo rm u ł. P ierw sza g ru p a in sk ry p cji w y k o rzy stu je d łu g ą m o d litw ę za z m a rły c h z n a n ą p rz y n a jm n ie j o d V III w. z g re c k ic h e u c h o lo g io n ó w (z w a n ą „ m o d litw ą ty p u E u c h o lo g io n M e g a ” ), n a to m ia s t g r u p a d ru g a z acz y n a się f o rm u łą w p ro w a d z a ją c ą in fo rm a c je o z m a rłe j o so b ie , p o k tó re j n a s tę p u je m o d litw a za jej d u sz ę.
I n te re s u ją c ą c e c h ą n u b ijsk ic h insk ry p cji n a g ro b n y c h je s t d a to w a n ie w e d łu g lo k a ln e j ery D io k le c ja n a , lu b in a c z e j ery M ę c z e n n ik ó w . D w a n a ś c ie in sk ry p cji g re c k ic h o p u b lik o w an y ch w k a ta lo g u d a to w a n y c h je s t w e d łu g te g o sy ste m u . P o w sta ł o n n a p o c z ą tk u IV w. w E g ip c ie , w ś ro d o w is k u p o g a ń s k im a d a ty w e d łu g tej ery p o ja w ia ją się r e g u la rn ie o d p o ło w y IV w., m ię d z y in n y m i n a in sk ry p c ja c h n a g ro b n y c h z a ró w n o p o g re c k u , ja k i p o k o p ty jsk u . In sk ry p c ja n r 20 z D o n g o li d a to w a n a A . D . 785/86 je s t n a js ta rs z ą z n a n ą in sk ry p cją d a to w a n ą ty m sy ste m e m w d o lin ie N ilu.
A b y u ła tw ić le k tu r ę re c e n z ji, p rzy o m a w ia n iu in sk ry p cji p o słu ż ę się n u m e ra c ją k a ta logu.
1. E p ita fiu m K o llu th o sa , b isk u p a F aras (zm . 923) w y ró żn ia się tym , iż d a ta je g o śm ie r ci p o d a n a je s t w e d łu g k ilk u system ów ch ro n o lo g iczn y ch . Z d a n ie m a u to ra , p o d o b n y sp o só b d a to w a n ia w e d łu g k ilku ró żn y ch system ów c h ro n o lo g iczn y ch sp o ty k a m y ta k ż e n a kil ku in nych in sk ry p cjach n u b ijsk ich z V III-X w. P o n iew aż sp o só b tak i n ie m ia ł tu ż a d n e g o p ra k ty c z n e g o z a sto so w a n ia , a u to r p rzypuszcza, iż r e d a k to r e p ita fiu m k iero w ał się tu ja k i m iś n ie z n a n y m i n a m p rz e p isa m i kościelnym i lub p ań stw o w y m i lu b był to p o p ro stu p o k a z je g o eru d y cji. W y d aje się, iż to d ru g ie p rzy p u szc zen ie je s t b a rd z ie j se n so w n e.
5. E p ita f iu m I e s o u s in k o u d a , e p a r c h a (? ) N o b a d ii ( ? ), d o m e s tik o s a P a c h o r a s i n a- u a rc h y ( n a u a r c h o s ) N o b a d ó w (zm . 1102). J e d n a z n a jc ie k a w sz y c h in sk ry p c ji c h rz e ś c i ja ń s k ic h z N u b ii. Z m a rły , o n u b ijsk im im ie n iu z n a c z ą c y m d o s ło w n ie „ s łu g a J e z u s a ” , s p ra w o w a ł k ilk a w y so k ic h fu n k c ji w N o b a d ii, p ó łn o c n y m k ró le s tw ie n u b ijsk im . N a j b a rd z ie j in try g u ją c a j e s t fu n k c ja n a u a rc h y ( n a u a r c h o s ) p o ś w ia d c z o n a je s z c z e n a in n e j
[ 1 3 ] R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA 2 8 5
in sk ry p c ji n u b ijsk ie j. W e d łu g a u to r a k a ta lo g u św iadczy to o p o s ia d a n iu p rz e z N u b ij czyków flo ty na N ilu.
6. E p ita fiu m b isk u p a M a rty ro fo ro s a (zm . 1159) zaw ie ra kilka ciekaw ych szczegółów . Im ię te g o b isk u p a je s t rz a d k ie i nie je s t p o św ia d c z o n e n ig d zie p o z a N u b ią. W tek ście e p ita fiu m o k re ślo n y je s t tylko ja k o b isk u p , b e z w sk a z a n ia d iecezji. T. H ag g , k tó ry w cze śniej za jm o w a ł się tą in sk ry p cją stw ie rd ził, iż b ra k nazw y d iecezji o b o k im ie n ia b isk u p a je s t niezw ykły i w sk azu je że „ M a rty ro fo ro s stra c ił sw e b isk u p stw o i z m a rł n a w y g n a n iu ” . C h o ć tak i p rz y p a d e k n ie je s t n iem o żliw y d o z a a k c e p to w a n ia , to ja k sądzi a u to r k a ta lo gu, m o ż n a zn a le ź ć p ro stsz e w y jaśn ien ie. N a jp ra w d o p o d o b n ie j, b isk u p M a rty ro fo ro s z m a rł d a le k o p o z a sw ą d ie c e z ją , n a p rz y k ła d p o d c z a s p o d ró ż y , i stą d b ra k nazw y d iecezji w je g o e p ita fiu m . P rz y p u sz c z e n ie ta k ie w ydaje się ze w szech m ia r słu szn e.
18. E p ita fiu m M a ria n k o u d a , te tra rc h y M a k u rii (zm . 887). W e d łu g a u to r a k a ta lo g u n a jc ie k a w s z a g re c k a in sk ry p c ja n a g ro b n a z N u b ii w y ró ż n ia ją c a się ja k o ś c ią ję z y k a i wy sz u k an y m stylem o ra z w ażn y m i in fo rm a c ja m i doty czący m i h isto rii N u b ii w II p o ł. IX w.
A . Ł a jta r uw aża, iż ty tu ł te tra rc h y M a k u rii, ja k i n o sił zm arły , był o d p o w ie d n ik ie m ty tu łu e p a r c h a N o b a d ii, s p o ty k a n e g o n a innych in sk ry p cjach n u b ijsk ich (n p . n r 8 i 23 w tym k a ta lo g u ) a o b aj n o sic ie le tych ty tu łó w byli z a s tę p c a m i k ró la D o n g o li w d aw n y ch k ró le stw a c h N o b a d ii i M a k u rii. N ie ste ty n a sz a w ied za o sy stem ie w ładzy w N u b ii śre d n io w ie c z n e j je s t z n ik o m a , p o d o b n ie ja k n a sz a w ie d z a o p re ro g a ty w a c h , j a k ie p o sia d a li w y m ie n ie n i w in sk ry p c ja c h u rz ę d n ic y , stą d ta k ie stw ie rd z e n ie m o ż n a u z n a ć za czy stą sp e k u la c ję .
W te k śc ie e p ita fiu m w y m ien io n y je s t k ró l G e o rg io s (Je rz y ), n ajsły n n iejszy ch y b a k ró l n u b ijsk i, k tó re g o p o d ró ż n a d w ó r k alifa do B a g d a d u w ro k u 836, w s p o m in a ją p ra w ie w szystkie śre d n io w ie c z n e w sc h o d n io c h rz e śc ija ń sk ie d z ie ła h isto ry czn e. O b o k je g o im ie n ia w y stę p u je , jed y n y ra z w N u b ii, o k re śle n ie o rth o d o k s o s (p ra w o w ie rn y ), oczyw iście w m o n o fiz y c k im ro z u m ie n iu te g o te rm in u o ra z o k re śle n ie k a is a r (c a e s a r), c z ę sto sp o ty k a n e w ty tu la tu rz e c e sa rsk ie j o k re su p ó ź n e g o an ty k u i B iza n cju m . A u to r k a ta lo g u u w a ża ta k ż e , iż to , że m o d litw a za sp o k ó j duszy w z n o sz o n a je s t n ie tylko w im ie n iu M a ria n - k o u d y ale częścio w o i k ró la , w sk a z u je , że G e o rg io s z m a rł w p o ło w ie lat o sie m d z ie sią tych IX w., a m o ż e n a w e t w tym sa m y m co te tr a rc h a ro k u 887.
21. E p ita fiu m J o a n n e s a , p r o to m e z o te ro s a i e p a r c h a G a d e r a (? ) (zm . 883). Z m a rły był sy n e m k ró la Z a c h a ria s z a i b r a te m w s p o m n ia n e g o wyżej k ró la G e o rg io s a (J e rz e g o ). Ich o jciec o k re ślo n y je s t w in sk ry p cji ty tu łe m a u g u sto s, co je s t p o d o b n ie ja k ty tu ł k a is a r (c a e s a r) z a p o ż y c z e n ie m z p ó ź n o a n ty c z n e j ty tu la tu ry c e sa rsk ie j. S tw ie rd z e n ie a u to r a k a ta lo g u , iż rzym ski sy stem su k c esji ty tu łó w a u g u s tu s - c e a s a r n ie o bow iązyw ał w p e łn i w N u b ii m o ż n a sk w ito w a ć u w ag ą, że w cz a sa c h c h ry stian iazcji N u b ii w V I w. sy stem tak i był w im p e riu m o d le g łą p rz e sz ło śc ią , a N ubijczycy p rz e ję li o b a tytuły (a u g u sto s i k a isa r) z ó w cze sn ej w cz e sn o b iz a n ty jsk ie j ty tu la tu ry c e sarsk iej.
T ru d n o w y m a g a ć , ab y k a ż d a b ib lio g ra fia b y ła d z ie łe m w y c z e rp u ją c y m , z e s ta w ia ją cym k o m p le t p iś m ie n n ic tw a n a d a n y te m a t. B ib lio g ra fie z re g u ły s e le k c jo n u ją i w a r to ś c iu ją d o k o n a n ia b a d a w c z e . W o m a w ia n e j p u b lik a c ji za u w a ż y ć m o ż n a j e d n a k p e w n e z a s ta n a w ia ją c e lu k i. P rz y o k a z ji o m a w ia n ia in sk ry p c ji w y m ie n ia ją c y c h im io n a k r ó
2 8 6 R E C E N ZJ E I O M Ó W I E N I A [14] lów n u b ijs k ic h Z a c h a r ia s z a i G e o r g io s a b r a k a rty k u łu S. C . M u n r o - H a y , K in g s a n d K in g d o m s o f A n c ie n t N u b ia , R S E 29, 1982-83 s. 8 7 -1 3 7 ; p o d c z a s o m a w ia n ia h isto rii ję z y k a g r e c k ie g o w N u b ii b r a k A . Z a b o rs k i, M a rg in a l N o te s o n M e d ie v a l N u b ia , [w:J N u b is c h e S tu d ie n . T a g u n g s a k te n d e s 5. i n te r n a tio n a le n K o n f e re n z d e r I n te r n a tio n a l S o c ie ty f o r N u b ia n S tu d ie s , H e id e lb e r g , 22-25. S e p te m b e r 1982, M a in z 1986 s. 403- 4 12. W b ib lio g ra fii o g ó ln e j n a k o ń c u k a ta lo g u m o g ły by z n a le ź ć się m .in . D . F e isse l, E é v ê q u e , titr e s e t f o n c tio n s d ’a p r e s les in s c rip tio n s g r e c q u e s j u s q u ’a u V i l e sie c le , [w:] A c te s d u X le C o n g r e s I n te r n a tio n a le d ’a r c h e o lo g ie c h r é tie n n e I, L y o n -V ie n n e - - G r e n o b le - A o s te 1986, R o m a 1989 s. 8 0 1 -8 2 8 ; S. C . M u n r o - H a y , E th io p ia a n d A le x a n d r ia . T h e M e tr o p o lita n E p is c o p a c y o f E th io p ia , W a rsz a w a -W ie sb a d e n 1997 (B i- b lio th e c a n u b ic a e t e th io p ic a 5); J. S p a u ld in g , M e d ie v a l N u b ia n D y n a s tic S u c c e ssio n , [w:] N in e th I n te r n a tio n a l C o n f e r e n c e fo r N u b ia n S tu d ie s, A u g u s t 20-26, M u s e u m o f F in e A r ts , B o s to n 1998 s. 1-6; W. G o d le w sk i, N u b ia , E g y p t a n d B y z a n tiu m , [w:] P e r c e p tio n s o f B y z a n tiu m a n d its N e ig h b o rs (8 4 3 -1 2 6 1 ), N ew Y o rk 2000 s. 168-181; W. G o d le w s k i, I n tr o d u c tio n to th e G o ld e n A g e o f M a k u ria (9 th - 11th C e n tu r ie s ), A fric a n a B u lle tin 50, 20 0 2 s. 75-98.
K a ta lo g in sk ry p c ji k o p ty jsk ic h , k tó ry o p r a c o w a ł J a c q u e s V an d e r V lie t m a p o d o b ny u k ła d . O m a w ia 128 in sk ry p c ji k o p ty jsk ic h , z k tó ry c h w ię k s z o ść , z n ie w ie lk im i w y j ą tk a m i, m a ta k ż e c h a r a k t e r in sk ry p c ji n a g ro b n y c h . W y ją tk ie m są , m ię d z y in n y m i, d w ie in sk ry p c je d e d y k a c y jn e z F a ra s. K a ta lo g p o z b a w io n y j e s t w z a s a d z ie w s tę p u w p r o w a d z a ją c e g o w z a g a d n ie n ie in sk ry p c ji k o p ty jsk ic h w N u b ii, ta k j a k to je s t w p rz y p a d k u k a ta lo g u in sk ry p c ji g re c k ic h . N a to m ia s t u k ła d c z ę śc i d o ty c z ą c e j o p is u sa m y ch in sk ry p c ji j e s t p o d o b n y .
P o n o w n ie , ab y u ła tw ić le k tu r ę re c e n z ji, p rzy o m a w ia n iu z a b y tk ó w p o słu ż ę się ich n u m e re m k a ta lo g u .
1. In s k ry p c ja f u n d a c y jn a b is k u p a P a u lo s a z F a ra s, A . D . 707. Z a ró w n o o d k ry w cy in sk ry p c ji, je j p ie rw sz y w y d aw ca , ja k i w ię k s z o ść p ó ź n ie js z y c h b a d a c z y u w a ż a ło , iż in sk ry p c ja k o p ty js k a (i je j g re c k i o d p o w ie d n ik ) d o ty c z y k o ś c io ła k a te d r a ln e g o w F a ra s, sła w n e g o z e sw ych m a lo w id e ł śc ie n n y c h . A u to r k a ta lo g u u w a ż a to p r z e k o n a n ie z a n ie słu s z n e z k ilk u p o w o d ó w . P ierw szy m , i n a jw a ż n ie jsz y m , j e s t fa k t, ż e o b ie in sk ry p c je z n a le z io n o in situ , w m u ro w a n e w p ó łn o c n o - z a c h o d n i n a r o ż n ik b u d o w li (b u d o w la N ), u sy tu o w a n e j n a p o łu d n ie o d k a te d r y i o d d z ie lo n e j o d n ie j m a ły m p la c y k ie m . W św ię c ie c h rz e ś c ija ń s k im , j a k z a u w a ż a a u to r , r e g u łą b y ło u m ie s z c z a n ie in sk ry p c ji d e d y k a cy jn ej w p o b liż u j e d n e g o z w e jść d o k o śc io ła , ta k a b y b y ła w id o c z n a d la w c h o d z ą c y c h . O b ie in sk ry p c je (g re c k ą i k o p ty jsk ą ) u m ie s z c z o n o n ie p rz y w e jśc iu d o k a te d ry , a le w p o b liż u w e jśc ia d o b u d o w li N , a w ię c n ie o d n o s iły się o n e d o k a te d ry , a le d o tej d r u giej b u d o w li. A n a liz a tre ś c i o b u in sk ry p c ji, j a k ą p r z e p r o w a d z ił a u to r w s k a z u je , że m ó g ł to być ta k ż e k o śc ió ł ( m o ż e w c z e śn ie jsz y k o śc ió ł k a te d r a ln y ? ) . J a k słu s z n ie , p rzy o k a z ji o m a w ia n ia tej in sk ry p c ji, z a u w a ż a a u to r , ro z b u d o w a n a i b o g a ta ty tu la tu r a g r e c k a s p o ty k a n a w n u b ijs k ic h in s k ry p c ja c h , z w a n a „ b iz a n ty js k ą ” , m a ra c z a j z w ią z e k z p ó ź n o a n ty c z n y m E g ip te m , n iż je s t św ia d o m y m z a p o ż y c z e n ie m z sy s te m u p o lity c z n e go w c z e sn e g o c e s a r s ta w a b iz a n ty jsk ie g o .
[15]
R E C E N ZJ E I O M Ó W IE N IA287
2. In sk ry p c ja fu n d a c y jn a K o ścio ła n a P o łu d n io w y m S to k u K o m u w F a ra s A . D . 930. W in sk ry p c ji, F a ra s ( P a c h o ra s ) n a z w a n e je s t m e tr o p o lią , co ja k słu s z n ie z a u w a ż a a u to r , w c a le n ie zn acz y , iż b isk u p i te g o m ia sta m ieli s ta tu s „ b is k u p ó w m e tr o p o litó w ” j a k s u g e ru ją n ie k tó rz y b a d a c z e . T e rm in te n je s t tu p o p r o s tu k o n w e n c jo n a ln y m e p i t e te m k tó ry m ia ł o z d o b ić ty tu la tu r ę lo k a ln e g o b is k u p a i p o d n ie ś ć p r e s tiż je g o b is k u p stw a.5. E p ita fiu m G e o rg io sa , b isk u p a F a ra s (zm . 1097). J e st to o s ta tn ie d a to w a n e e p ita fium k o p ty jsk ie z N u b ii. S ła b a ja k o ś ć ję zy k o w a te k s tu , ja k za u w a ż a a u to r, sp o w o d o w a n a je s t p o w szech n y m u p a d k ie m k o p ty jsk ie g o d ia le k tu sa id z k ie g o w X I w. W E g ip c ie u s tę
p u je o n d ia le k to w i b o h a irs k ie m u i języ k o w i a ra b sk ie m u , co m u sia ło m ieć w pływ ta k ż e n a s k ry p to ria n u b ijsk ie. Po ro k u 1100, użycie k o p ty jsk ieg o w N u b ii w y d aje się o g ra n i czać d o k o re sp o n d e n c ji z p a tr ia rc h a te m a le k sa n d ry jsk im .
17. E p ita fiu m d ia k o n a P e tru (P e tro s ) (zm . 1029), syna b isk u p a G e o rg iu . S te la m a w a ż n e z n a c z e n ie h isto ry c z n e , gdyż p o tw ie rd z a istn ie n ie b isk u p stw a w K o u rte ( Q u rta ) , w D o ln e j N u b ii. J e s t to ta k ż e je d n o z n ieliczn y ch w N u b ii e p ita fió w dw ujęzycznych (k o p ty jsk o -g re c k ic h ).
18. E p ita fiu m k o b ie ty o im ie n iu M ic h a e lik o (zm . 1037) z n a le z io n e w M e in a rti w r e jo n ie 2 k a ta ra k ty nilow ej. N a jb a rd z ie j in te re s u ją c ą in fo rm a c ją z a w a rtą w te k śc ie e p ita fium je s t stw ie rd z e n ie , iż je s t o n a „w łaścicielk ą (k o śc io ła św.) M ic h a ła w A r g in ê ” . P o d o b n e s tw ie rd z e n ie w y stę p u je k ilk a k ro tn ie w d o k u m e n ta c h z N u b ii i o z n a c z a , iż ró żn i lu d z ie (k o b ie ty i m ężczy źn i) byli w N u b ii w łaścicielam i k o śc io łó w i łożyli n a ich u trz y m a nie. N a te n te m a t sz erz ej p a tr z J J P 2 8 ,1 9 9 8 s. 35-53.
27. E p ita fiu m Ie so u , b is k u p a Sai ( Z a ê ) (zm . 1054). E p ita fiu m je s t w ażn y m d o k u m e n te m h isto ry czn y m , p o tw ie rd z a ją c y m istn ie n ie b isk u p stw a n a w yspie Sai i w y m ie n ia ją c y m n a z w ę k la s z to ru w k tó ry m Ie so u był m n ic h e m , za n im z o sta ł b isk u p e m .
B ib lio g ra fia o g ó ln a d o k o p ty jsk iej części k a ta lo g u je s t w y raźn ie lep sza, niż ta o p u b li k o w a n a w części g re c k ie j, c h o ć i tu m o g ły by się z n a le ź ć ta k ie po zy cje ja k W. M yszor, A n a p a u s is w te o lo g ii c h rz e śc ija ń sk ic h g n o sty k ó w , W arszaw a 1984; M . J., P lu m ley , T h e S cro lls o f B ish o p T im o th e o s . Two D o c u m e n ts fro m M e d iev al N u b ia , L o n d o n 1975; R . G . C o q u in , A p ro p o s d e s ro u le a u x c o p te s -a ra b e s d e l’é v e q u e T im o th é e , B ib lio th e c a O r ie n ta lis 34 (3 -4 ), 1977 s. 142-147; P. G ro ss m a n n , Z u r D a tie ru n g d e r f rü h e n K irc h e n a n la g e n a u s F aras, B Z 64,1971 s. 330-350.
K o ń c z ą c p r e z e n ta c ję tej d w u czę ścio w ej p u b lik a c ji, n ależy p o d k re ślić z n a c z e n ie , ja k ie m a o n a d la stu d ió w n u b ijsk ic h . J e s t to p ra c a p io n ie rs k a w y ch o d zą ca n a p rz e c iw p o tr z e b o m b a d a c z y ró żn y ch sp e c ja ln o śc i z a jm u jący ch się N u b ią c h rz e śc ija ń sk ą , d o s ta rc z a ją c a im p o d sta w o w e g o m a te r ia łu ź ró d ło w e g o d o ró ż n o ro d n y c h b a d a ń . M a te ria ł te n je s t rz e te ln ie z e b ra n y , p rz e d sta w io n y i sk o m e n to w a n y , co w sk azu je n a sta ra n n o ś ć i w k ła d p racy o b u a u to ró w . N ależy m ie ć n a d z ie ję , iż z o s ta n ie to b e z w ą tp ie n ia d o c e n io n e p rz e z licz nych u ży tk o w n ik ó w o b u k a ta lo g ó w . N a le ż y te ż m ieć n a d z ie ję , iż a u to rz y z a c h ę c e n i su k c e se m , p rz y g o tu ją z c z a se m n a s tę p n e k a ta lo g i inskrypcji n u b ijsk ich ro z p ro sz o n y c h w w ielu m u z e a c h i k o le k c ja c h św ia ta.
