na przyk ïadzie firmy Uber

(1)

* Tomasz Meksuïa, mgr – Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.

Adres do korespondencji: Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego; ul. Szturmowa 1/3, 02-678 Warszawa; t.meksula@student.uw.edu.pl

Aplikacja teorii istnienia przedsi Úbiorstw dla podmiotów ekonomii wspó ïdzielenia

na przyk ïadzie firmy Uber

Tomasz Meksu ïa

^*

Artykuï przestawia aplikacjÚ teorii istnienia przedsiÚbiorstw dla podmiotów ekonomii wspóï- dzielenia na przykïadzie firmy Uber. Celem tego artykuïu jest sprawdzenie, czy obecne teorie istnienia przedsiÚbiorstw, takie jak: teoria kosztów transakcyjnych, teoria zasobowa, teoria akumulacji wiedzy, teoria behawioralna, teoria agencji czy teĝ koncepcja firmy jako artefaktu kulturowego, mogÈ byÊ uĝyte w celu wyjaĂnienia istnienia platform spoïecznych. Artykuï opiera siÚ na przeglÈdzie literatury. Wyniki badania potwierdzajÈ, ĝe wymienione wyĝej teorie mogÈ byÊ zastosowane do wyjaĂnienia istnienia firmy Uber. WyjÈtkiem jest teoria agencji, która nie znajduje zastosowania w opisywanym przykïadzie. Jako obszar przyszïych badañ, autor proponuje kwestiÚ relacji miÚdzy platformami wspóïdzielenia a podmiotami oferujÈcymi usïugi za poĂrednictwem tych platform.

Sïowa kluczowe: platformy spoïeczne, ekonomia wspóïdzielenia, konsumpcja koopera- tywna, Uber, teoria kosztów transakcyjnych, teoria zasobowa, teoria akumulacji wiedzy, teoria behawioralna, teoria agencji.

Nadesïany: 07.08.17 | Zaakceptowany do druku: 29.12.17

Application of theories of firm to sharing economy platforms based on Uber example

This paper applies various theories of firms to explain existence of sharing economies platforms based on Uber examples. The purpose of this article is to investigate if existing theories like:

transaction costs theory, resource based view, theory of accumulation of knowledge, behavioral theory, and agency theory, can be applied to explain why sharing economy platform exists.

The article in based on literature review of existing theories of firm. The article confirms that existing theories of firm can be used to explain why sharing platforms exists. The only exception is agency theory that cannot be used to evidence Uber existence. The article highlights the need to explore relation between sharing platforms and service providers in future studies.

Keywords: Uber, sharing platforms, sharing economy, collaborative consumption, transac- tion costs theory, resource based view, theory of accumulation of knowledge, behavioral theory, and agency theory.

Submitted: 07.08.17 | Accepted: 29.12.17

JEL: Z13

Studia i Materiaïy, 2/2017 (25), cz. 2: 38– 46 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.25.4

(2)

1. WstÚp

PrzedsiÚbiorstwa sÈ waĝnym elementem ĝycia codziennego, majÈ istotny wpïyw na ksztaïtowanie dzisiejszego spoïeczeñstwa.

SÈ przedmiotem zainteresowania i ana- liz badaczy licznych nauk spoïecznych.

PoczÈwszy od ekonomistów, przez socjolo- gów, antropologów, psychologów, a skoñ- czywszy na badaczach nauk zarzÈdzania, wiele badañ naukowych skoncentrowanych jest na mechanizmach oraz procesach zachodzÈcych w ramach firmy oraz tych na styku rynku z przedsiÚbiorstwem. O wiele rzadziej przedmiotem badañ jest kwestia istoty powstawania przedsiÚbiorstw.

W Ăwiecie wszechobecnego konsumpcjo- nizmu ciÚĝko jest wyobraziÊ sobie rzeczy- wistoĂÊ gospodarczÈ bez przedsiÚbiorstw.

MajÈ teĝ znaczÈcy i powszechny wpïyw na kulturÚ. Wszystkie te czynniki sprawiajÈ, ĝe ciÚĝko jest wprost odpowiedzieÊ na pytanie, dlaczego istniejÈ przedsiÚbiorstwa.

Weeks i Galunic (2003, s. 1313) sugerujÈ, iĝ „najprostszÈ odpowiedzÈ moĝe byÊ to, ĝe dzisiejsze firmy istniejÈ dlatego, gdyĝ istniaïy wczoraj. Co Ăwiadczy o powszech- nej wierze, w fakt, ĝe potrzebujemy firm, poniewaĝ zostaliĂmy tego nauczeni. SïuĝÈ one naszym potrzebom, poniewaĝ same przykïadajÈ rÚkÚ do ich definiowania oraz oceny stopnia ich zaspokojenia.” Z kolei Pitelis i Pseridis (1999, s. 224) rozpatrujÈ tÚ kwestiÚ z perspektywy nauki o ekonomii, twierdzÈc, iĝ „firmy powstajÈ z naturalnych niedoskonaïoĂci rynków”.

Proste odpowiedzi na skomplikowane pytania sÈ zazwyczaj najlepsze, niestety nie sÈ one wystarczajÈce dla naukow- ców. Tak wiÚc celowa jest odpowiedě na pytanie o powody powstawiania przedsiÚ- biorstw. PodÈĝajÈc za Fossem i Kleinem (2011), moĝna wyróĝniÊ trzy grupy, które sÈ szczególnie zainteresowane odpowiedziÈ na to pytanie. Pierwsza grupa to badacze, ab zwïaszcza studenci studiów doktoranc- kich, dla których ogólna teoria firmy stanowi podstawÚ do rozwaĝañ na innymi jej aspektami. DrugÈ grupÚ stanowiÈ studenci zarzÈdzania, poszukujÈcy jednej prawdy o tym, jak powinna funkcjonowaÊ firma.

TrzeciÈ – konsultanci, którzy potrzebujÈ wysublimowanej teorii, którÈ mogÈ „opa- kowaÊ” i sprzedaÊ, jako zbiór praktycznych porad i remediów na wszystkie problemy.

Ekonomia wspóïdzielenia jest stosun- kowo nowym zjawiskiem, które nie zostaïo

jeszcze dokïadnie opisane przez naukow- ców. Podmioty funkcjonujÈce w tej sferze, czÚsto nazywane platformami, nie wydajÈ siÚ przedsiÚbiorstwami tego samego rodzaju co firmy dziaïajÈce na rynku od dïuĝszego czasu. W kontekĂcie nauki zarzÈ- dzania istotne wydaje siÚ pytanie przyczyny powstania takich przedsiÚbiorstw i ich cel istnienia.

Pytanie o przyczyny powstania przedsiÚ- biorstw jest bliskie do pytania o cel ich istnienia. Niemniej jednak, dla potrzeb poniĝ- szej pracy, tematy te zostaïy oddzielone, a autor niniejszego artykuïu skupi swojÈ uwagÚ na przeglÈdzie literatury z zakresu przyczyn powstawania przedsiÚbiorstw.

Wnioski pïynÈce z przeglÈdu literatury zostanÈ skonfrontowane i zaaplikowane do wyjaĂnienia przyczyn powstawania przed- siÚbiorstw dziaïajÈcych w obszarze ekonomii wspóïdzielenia (sharing economy) na przykïadzie firmy Uber. Wybór firmy zostaï dokonany ze wzglÚdu na globalny zakres jej dziaïania oraz liczbÚ publikacji naukowych powstaïych na jej temat.

W pierwszej czÚĂci zostanÈ przedstawione pojÚcia firmy oraz ich ewolucja na tle historycznym. W kolejnych punktach zostanÈ przedstawione, w ujÚciu tematycz- nym, koncepcje dotyczÈce ěródeï powstawania firmy. KolejnoĂÊ przedstawianych teorii podyktowana jest w znacznej mierze chronologiÈ oraz wielkoĂciÈ dorobku naukowego w danym obszarze. W ostatniej czÚĂci zostanie przedstawione podsumowanie i podjÚta zostanie próba zaaplikowania wniosków do wyjaĂnienia przyczyn powstania firmy Uber.

2. PrzedsiÚbiorstwo

– definicja i ujÚcie historyczne W ĝyciu codziennym czÚsto uĝywamy sïów „przedsiÚbiorstwo” i „firma” nie- mal równoznacznie, nie zastanawiajÈc siÚ dogïÚbnie nad ich znaczeniem. Sïowo

„firma” pochodzi o ïaciñskiego przymiot- nika firmus, znaczÈcego tyle co: silny, mocny, pewny. Sïownik JÚzyka Polskiego (Doroszewski, 1997) przytacza nastÚpujÈce definicje firmy:

„1. przedsiÚbiorstwo handlowe, usïu- gowe lub przemysïowe (…)

2. zarejestrowana urzÚdowa nazwa przedsiÚbiorstwa”.

Kodeks Cywilny (Art. 43 (u.5) Dz.U.2016.0.380 t.j. – Ustawa z dnia

(3)

23b kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny) definiuje firmÚ jako nazwÚ podmiotu, pod którÈ przedsiÚbiorca prowadzi dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ lub zawodowÈ:

„§ 1. FirmÈ osoby prawnej jest jej nazwa.

§ 2. Firma zawiera okreĂlenie formy prawnej osoby prawnej, które moĝe byÊ podane w skrócie, a ponadto moĝe wskazywaÊ na przedmiot dziaïalnoĂci, siedzibÚ tej osoby oraz inne okreĂlenia dowolnie obrane.

§b 3. Firma osoby prawnej moĝe zawieraÊ nazwisko lub pseudonim osoby fizycznej, jeĝeli sïuĝy to ukazaniu zwiÈzków tej osoby z powstaniem lub dziaïalnoĂciÈ przedsiÚ- biorcy. Umieszczenie w firmie nazwiska albo pseudonimu osoby fizycznej wymaga pisemnej zgody tej osoby, a w razie jej Ămierci – zgody jej maïĝonka i dzieci.”

W odniesieniu do nauki ekonomii ibzarzÈdzania pojÚcie przedsiÚbiorstwa jest bliskoznaczne z definicjÈ znajdujÈcÈ siÚ wbkodeksie cywilnym:

„Art. 551. PrzedsiÚbiorstwo jest zorga- nizowanym zespoïem skïadników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej.

Obejmuje ono w szczególnoĂci:

1) oznaczenie indywidualizujÈce przedsiÚ- biorstwo lub jego wyodrÚbnione czÚĂci (nazwa przedsiÚbiorstwa);

2) wïasnoĂÊ nieruchomoĂci lub ruchomoĂci, w tym urzÈdzeñ, materiaïów, towarów ibwyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomoĂci lub ruchomoĂci;

3) prawa wynikajÈce z umów najmu ibdzier- ĝawy nieruchomoĂci lub ruchomoĂci oraz prawa do korzystania z nieruchomoĂci lub ruchomoĂci wynikajÈce z innych sto- sunków prawnych;

4) wierzytelnoĂci, prawa z papierów warto- Ăciowych i Ărodki pieniÚĝne;

5) koncesje, licencje i zezwolenia;

6) patenty i inne prawa wïasnoĂci przemy- sïowej;

7) majÈtkowe prawa autorskie i majÈtkowe prawa pokrewne;

8) tajemnice przedsiÚbiorstwa;

9) ksiÚgi i dokumenty zwiÈzane z prowa- dzeniem dziaïalnoĂci gospodarczej.”

ReasumujÈc powyĝsze definicje sïow- nikowe i prawne, moĝemy wstÚpnie przy- jÈÊ, iĝ firma/przedsiÚbiorstwo to organiza- cja ob zdefiniowanej nazwie, która skupia wbsobie aktywa i zasoby sïuĝÈce do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej.

Z historycznego punktu widzenia, odno- szÈc siÚ do gospodarki USA i bazujÈc na

pracy Chandlera (1977, za: Witt, 2007), moĝna zauwaĝyÊ, iĝ przedsiÚbiorstwa wb obecnym tego sïowa znaczeniu zaczÚïy pojawiaÊ siÚ w okresie rewolucji przemy- sïowej, w pierwszej poïowie XIX wieku. Do tego czasu przedsiÚbiorstwa miaïy stosun- kowo niewielkie rozmiary i cechowaïy siÚ wysokÈ specjalizacjÈ. Zazwyczaj byli to rze- mieĂlnicy prowadzÈcy wïasnÈ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ lub kupcy specjalizujÈcy siÚ obrotem towarów na mniejszÈ lub wiÚk- szÈ skalÚ. Rewolucja przemysïowa spowo- dowaïa transfer unikalnych umiejÚtnoĂci rzemieĂlnika na maszyny, przez co moĝliwy byï rozwój organizacji produkcyjnych sku- piajÈcych niewykwalifikowanÈ siïÚ roboczÈ.

3. Teoria kosztów transakcyjnych Definicje przedstawione powyĝej dajÈ wyobraĝenie o tym, czym jest przedsiÚbior- stwo oraz o tym, jak wyglÈdaï ich rozwój przez stulecia. W kolejnych czÚĂciach arty- kuïu zostanÈ przedstawione koncepcje na temat podstaw egzystencji przedsiÚbiorstw w dzisiejszej gospodarce.

Jednym z pierwszych ekonomistów podejmujÈcych problematykÚ istoty istnienia firmy byï Ronald H. Coase (1937), który w swojej przeïomowej rozprawie Natura firmy przedstawiï idee kosztów transakcyj- nych. Coase twierdziï, iĝ zawieranie kon- traktów na wolnym rynku jest obciÈĝone szeregiem kosztów (transakcyjnych). Koszty te mogÈ byÊ czÚĂciowo ograniczane, jeĂli mechanizmy rynkowe zostanÈ zastÈpione zaleĝnoĂciami wewnÈtrz przedsiÚbiorstwa.

W konsekwencji przedsiÚbiorstwo bÚdzie rozrastaïo siÚ do momentu, kiedy koszty zwiÈzane z organizacjÈ surowców i zasobów w jej ramach bÚdÈ niĝsze niĝ koszty zawierania transakcji miÚdzy podmiotami na wolnym rynku. Koncepcja kosztów transakcyjnych przez dïuĝszy czas pozostawaïa na marginesie gïównego nurtu ekonomii i zarzÈdzania, do czasu „odĂwieĝenia” jej przez Oliviera Williamsona (1973), który swojÈ rozprawÈ Markets and Hierarchies sprawiï, ĝe koszty transakcyjne staïy siÚ jednym z gïównych tematów w zakresie badañ róĝnego rodzaju struktur zarzÈdczych.

KonsekwencjÈ teorii kosztów transakcyjnych jest pytanie o zakres integracji poziomej, przed jakim staje przedsiÚbior- stwo. WïaĂciciel/kierownik podejmuje decyzje, czy z ekonomicznego punktu widzenia taniej jest zakupiÊ poszczególne

(4)

komponenty lub usïugi na rynku niĝ zatrud- niÊ dodatkowych pracowników/zakupiÊ maszyny w celu rozwiniÚcia produkcji wbramach przedsiÚbiorstwa. Innymi sïowy:

przedsiÚbiorstwo zostaje postawione przez fundamentalnym problemem make-or-buy (Coase, 1937; Grossman and Hart, 1986;

Klein, Crawford and Alchian, 1978; Wil- liamson, 1973; 1993; 1998).

KrytykÚ koncepcji kosztów transakcyjnych, jako warunkujÈcÈ istnienie przed- siÚbiorstwa, podejmujÈ Weeks i Galunic (2003), którzy twierdzÈ, ĝe poszczególni uczestnicy wolnego rynku, dziaïajÈcy jako samodzielne jednostki, jak równieĝ ci dziaïajÈcy w ramach firm, nie sÈ w stanie dokïadnie okreĂliÊ kosztów zwiÈzanych zbzwieraniem transakcji. PodstawÈ tej kry- tyki jest zaïoĝenie o ograniczonej racjo- nalnoĂci, a takĝe odrzucenie neoklasycz- nego zaïoĝenia o idealnej konkurencji na wolnym rynku. Dodatkowym argumentem podejmowanym przez tych autorów jest kwestia postrzegania przedsiÚbiorstwa przez teoretyków teorii kosztów transakcyjnych, jako instytucji, w której wszystkie relacje i zaleĝnoĂci sÈ jednolite.

4. Teoria zasobowa

Z kolei koncepcja zasobowa ma swoje ěródïa w ekonomii klasycznej. Juĝ Adam Smith (Smith, 1954) przedstawiaï zasoby (czynniki wytwórcze), jako ěródïa kreu- jÈce wartoĂÊ. Wyróĝniaï on dwa podsta- wowe czynniki wytwórcze w postaci ziemi i kapitaïu. Póěniejsi przedstawiciele szkoïy klasycznej, tacy jak David Ricardo (1957) ibJ.BbSay (1960), zauwaĝali istotnÈ rolÚ trze- ciego czynnika, jakim jest praca wbkreowa- niu wartoĂci. O krok dalej poszedï Karol Marks, który postrzegaï pracÚ ludzkÈ jako jedyny czynnik pomnaĝajÈcy war- toĂÊ. Twórca szkoïy neoklasycznej – Alfred Marshall – oprócz pracy i kapitaïu dostrze- gaï organizacjÚ produkcji (przedsiÚbior- czoĂÊ), jako dodatkowy czynnik wytwórczy (Kunasz, 2006).

WspóïczeĂnie najwiÚkszy wpïyw na teoriÚ zasobowÈ (Resource Based View) miaïa bez wÈtpienia Edith Penrose.

Twierdziïa, ĝe przedsiÚbiorstwo tworzy wzorce determinujÈce alokacjÚ zasobów po okreĂlonych cenach. Wskazywaïa firmÚ jako zbiór aktywów materialnych i niematerialnych poïÈczonych dziÚki ramom administracyjnym (Kor i Mahoney, 2004; Witt, 2007).

Naleĝy tutaj zwróciÊ uwagÚ na toĝsamoĂÊ tej koncepcji z definicjÈ przedsiÚbiorstwa w polskim kodeksie cywilnym. Penrose wskazywaïa, ĝe przedsiÚbiorstwa istniejÈ, aby zagospodarowaÊ istniejÈce zasoby, abich immanentnym celem jest wzrost sam w sobie. Twierdzenie to byïo przeciwstawne postrzeganiu przedsiÚbiorstwa przez eko- nomistów neoklasycznych, którzy jako jego istotÚ postrzegali dÈĝenie do optymalizacji kosztów, przy wykorzystaniu dostÚpnych zasobów. Innymi sïowy: neoklasyczna ekonomia stawiaïa zysk, jako gïówny cel przedsiÚbiorstwa, natomiast szkoïa zasobowa w zysku upatrywaïa jedynie Ărodek do osiagniÚcia nadrzÚdnego celu, jakim jest nieustanny wzrost.

ReasumujÈc, zdaniem Witta (2007) podejĂcie bazujÈce na kosztach transakcyjnych nie przynosi jednoznaczej odpowiedzi na pytanie o powody istnienia przedsiÚbiorstw. Wnioski pïynÈce z prac Coase’a i Williamsona pozwalajÈ jedynie przedstawiÊ naturÚ przedsiÚbiorstwa, ab zawodzÈ przy wyjaĂnieniu istoty istnienia firmy. PodejĂcie zasobowe dostarcza natomiast kompletnÈ odpowiedě na pytanie o podstawy egzystencji przedsiÚbiortw, ab takĝe przedstawia zintegrowanÈ koncepcjÚ ich funkcjonowania.

5. Teoria akumulacji wiedzy

Podobnie jak koncepcja zasobowa teoria akumulacji wiedzy ma swoje ěró- dïa wb Bogactwie narodów Adama Smitha, który zauwaĝyï, ĝe podziaï i specjalizacja pracy powodujÈ wzrost umiejÚtnoĂci pracownika. WspóïczeĂnie Peter Drucker (1999, s. 149) podkreĂla, ĝe „stopniowo zysk pochodzÈcy z tradycyjnych zasobów – pracy, ziemi ib kapitaïu – staje siÚ coraz mniejszy. Jedynym, a przynajmniej gïów- nym producentem bogactwa sÈ informacje i wiedza”. Podobnie Hodgson (1998), który twierdzi, iĝ „transfer i transformacja wiedzy stanowiÈ istotnÈ rolÚ w procesie kreowania wartoĂci”.

PodstawÈ teorii kompetencji i innowacji jest zaïoĝenie, ĝe przedsiÚbiorstwo to zbio- rowoĂÊ indywidualnoĂci, z których kaĝda jest w posiadaniu nieco innego zasobu wiedzy. CzÚĂÊ tej wiedzy to wiedza prak- tyczna, którÈ nieïatwo jest wyartykuïowaÊ ani przekazaÊ. Struktury i hierarchia przed- siÚbiorstwa pozwalajÈ peïniej wykorzysty- waÊ tÚ wiedzÚ i czerpaÊ korzyĂci z efektu

(5)

synergii. Ponadto efektywne mechanizmy rzÈdzenia (governance) oraz zarzÈdzania wiedzÈ wbprzedsiÚbiorstwie, pozwalajÈ mu staÊ siÚ swego rodzaju depozytorium prak- tyczniej wiedzy, którÈ pracownicy wnieĂli w momencie zatrudniania, jak równieĝ tej, którÈ zdobyli podczas pracy w tej firmie (Hodgson, 1998; Weeks i Galunic, 2003).

Wiedza zgromadzona w ramach przed- siÚbiorstwa jest z czasem dystrybuowana wĂród pracowników. Jak wynika z wielu badañ, dystrybucja wiedzy w ramach przedsiÚbiorstwa jest bardziej efektywna niĝ wb ramach wolnego rynku (Foss, 1996;

Kogut i Zander, 1992). Jednym z gïów- nych ěródeï zwiÚkszonej efektywnoĂci wb transferze wiedzy jest schemat uczenia siÚ, jaki przedsiÚbiorstwa narzucajÈ swoim pracownikom. Schemat ten przejawia siÚ wb uĝywaniu specjalistycznego jÚzyka, wdraĝaniu specyficznych metod uczenia siÚ (np. szkolenia e-learningowe) czy teĝ konwencji zachowañ zwiÈzanych z prze- kazywaniem wiedzy w organizacji. Innymi sïowy: przedsiÚbiorstwa kreujÈ kulturÚ dzielenia wiedzy (Kogut i Zander, 1992;

1996).

Liczne grono badaczy stawia tezÚ, ĝe podstawowym ěródïem zwiÚkszonej efek- tywnoĂci w transferze wiedzy jest hierarchia przedsiÚbiorstwa, a w szczególnoĂci auto- rytet scentralizowanej jednostki w osobie menedĝera. DziÚki strukturom przedsiÚ- biorstwa wiedza moĝe byÊ transferowana nie tylko szybciej, ale teĝ taniej (Conner ib Prahalad, 1996; Demsetz, 1988; Foss, 2003; Kogut i Zander, 1992).

6. Teoria behawioralna

Oprócz nauki zarzÈdzania i ekonomii równieĝ socjologia przynosi istotne argu- menty wyjaĂniajÈce istotÚ podstaw powstania przedsiÚbiorstw. JednÈ z koncepcji jest teoria o tym, w jaki sposób nieformalne organizacje ksztaïtujÈ zachowanie czïo- wieka. WrodzonÈ cechÈ ludzkiego charakteru jest potrzeba przynaleĝnoĂci do grupy.

Udziaï w spoïecznoĂci, jakÈ jest przedsiÚ- biorstwo, wpïywa na formowanie siÚ toĝsa- moĂci jej czïonków (Ashforth i Mael, 1989).

Taka grupowa toĝsamoĂÊ motywuje czïon- ków grupy do dziaïania, w celu osiÈgniÚcia wspólnego celu (Gottschalg i Zollo, 2007;

Kogut i Zander, 1996; Osterloh i Frey, 2000). Zgodnie z powyĝszym moĝna wiÚc

uznaÊ, iĝ mechanizmem, który przyczy- nia siÚ do powstania przedsiÚbiorstw, jest naturalna potrzeba czïowieka do partycypacji wbgrupie, która ma sïuĝyÊ osiÈgniÚciu wspólnego celu.

PrawidïowoĂci dotyczÈce interakcji wbgrupie sÈ szeroko wykorzystywane przez liczne przedsiÚbiorstwa. Kogut i Zander (1992) zauwaĝajÈ, iĝ z socjologicznego punktu widzenia przedsiÚbiorstwa stajÈ siÚ swego rodzaju spoïecznoĂciami kie- rowanymi przez wyĝszego rzÚdu reguïy wspóïĝycia. Pomimo licznych korzyĂci, jakie Kogut i Zander (1996) wiÈĝÈ z two- rzeniem kultury przez przedsiÚbiorstwo, zauwaĝajÈ oni problem w tym, ĝe kultura przedsiÚbiorstwa nigdy nie jest w peïni asy- milowana przez pracowników. PodkreĂlajÈ, za Immanuelem Kantem, paradoks natury ludzkiej, który przejawia siÚ w indywidu- alistycznym podejĂciu do ĝycia w spoïe- czeñstwie (unsocial sociability). Przejawia siÚ to tym, iĝ z jednej strony ludzie majÈ wewnÚtrznÈ potrzebÚ przynaleĝnoĂci, która skïania nas do akceptacji norm wytworzo- nych rzez danÈ grupÚ, a z drugiej nasza potrzeba autonomii sprawia, iĝ czÚĂÊ tych norm jest przez nas kontestowana (Weeks i Galunic, 2003).

7. Teoria agencji

Z kolei teoria agencji skupia siÚ na relacjach na linii przeïoĝony–pracownik.

Coase (1937) zauwaĝyï, ĝe dziaïania pracownika wbramach przedsiÚbiorstwa nie sÈ jego indywidualnym wyborem, a wynikajÈ z nakazu przeïoĝonego. Relacje panujÈce w firmie tym róĝniÈ siÚ od stosunków feu- dalnych, podporzÈdkowaniem pracownika sprawczej roli kierownika (przynajmniej w znacznej mierze) dobrowolnie. DziÚki takiemu podporzÈdkowaniu pracownik, rezygnujÈc z czÚĂci samodzielnoĂci, zyskuje swego rodzaju pakiet bezpieczeñstwa ofe- rowany przez firmÚ.

Naleĝy tutaj zwróciÊ uwagÚ na konflikty, jakie mogÈ pojawiÊ siÚ w relacjach miÚdzy przeïoĝonym a pracownikiem. Zdaniem Hodgsona (2004) sytuacja, w której pracownicy i kierownicy majÈ ten sam cel, jest abstrakcyjna. W rzeczywistoĂci powodem konfliktów na linii pracodawca (kierownik)–pracownik jest róĝnica w motywa- cji (different purposes) do wykonywania pewnych zadañ nawet, jeĂli cele (aims) sÈ wspólne.

(6)

Problem ten jest szeroko opisywany przez badaczy teorii agencji, która swoje podstawy ma w badaniach na temat dys- trybucji ryzyka pomiÚdzy jednostkami oraz grupami (Williamson, 1967). Teoria ta postrzega ěródïo konfliktu miÚdzy prze- ïoĝonym (pryncypaïem) a agentem (pod- wïadnym) w zróĝnicowanym podejĂciu do kwestii ryzyka. Odzwierciedleniem tej sytu- acji jest awersja agenta do ryzyka i kiero- wanie siÚ przez niego wïasnym interesem, co stoi w sprzecznoĂci z celami przedsiÚ- biorstwa reprezentowanymi przez przeïo- ĝonego. JednÈ z istotnych kwestii porusza- nych wb tym aspekcie przez badaczy jest pytanie, dlaczego poszczególni czïonkowie grupy mieliby przestaÊ dziaïaÊ wyïÈcznie wb swoim interesie i podporzÈdkowaÊ siÚ interesowi przedsiÚbiorstwa. Badacze odrzucajÈ tutaj koncepcje socjologów, przedstawione powyĝej, a skïaniajÈ siÚ ku tezie, ĝe poszczególni czïonkowie grupy (przedsiÚbiorstwa) podporzÈdkowujÈ swoje cele w imiÚ lepszego dostÚpu do informacji, która zapewnia bardziej opty- malne wykorzystanie dostÚpnych zasobów.

W teorii agencji przedsiÚbiorstwo majÈce lepszy dostÚp do informacji sprawia, ĝe kontrakty behawioralne (bazujÈce na sta- ïej pïacy oraz podporzÈdkowujÈce pracownika strukturom hierarchicznym) stajÈ siÚ bardziej efektywne niĝ kontrakty celowe (bazujÈce na prowizji czy teĝ zawierane na wolnym rynku) (Eisenhardt, 1989; Holm- strom ibMilgrom, 1991; 1994). W tym kon- tekĂcie Williamson (1973) definiuje homo economicus jako chytrÈ i przebiegïÈ istotÚ.

Jego zdaniem, istotÈ istnienia ibpowstania przedsiÚbiorstwa jest ograniczenie tego oportunizmu (Williamson, 1993; 2000).

Hodgson (2004) twierdzi, ĝe nawet jeĂli odrzucimy przekonanie Williamsona oboportunistycznej naturze czïowieka, konflikty na linii pryncypaï–agent nie ustanÈ.

Jego zdaniem ich powodem bÚdzie dÈĝe- nie kierowników do peïnego przestrzega- nia zapisów kontraktów przez podwïad- nych za pomocÈ odpowiednich struktur zarzÈdczych. Zachowanie pracowników skïaniajÈce ich do „obchodzenia” zapi- sów kontraktowych wynikach z dÈĝenia do maksymalizowania wïasnej uĝytecznoĂci.

Wszystko to rozwaĝane jest przy zaïoĝe- niu o peïnej racjonalnoĂci pracowników.

ReasumujÈc, moĝna stwierdziÊ, iĝ firma ogranicza zarówno oportunizm, jak i ego- izm swoich pracowników.

8. Koncepcja firmy

jako artefaktu kulturowego NawiÈzujÈc do kultury dzielenia wiedzy w organizacji, Weeks i Galunic (WiG) (2003) twierdzÈ, ĝe przedsiÚbiorstwo nie tyle tworzy kulturÚ uczenia siÚ, ile zarówno ono, jak i rynek sÈ swego rodzaju tworami i noĂnikami kultury, które wyewoluowaïy przez dobór, mutacjÚ i retencjÚ specyficznych artefaktów. Koncepcja przedstawiona przez WiG zakïada, iĝ celem powstania przedsiÚbiorstwa jest replikacja artefaktów.

Teoria ta zostaïa wypracowana na pod- stawie koncepcji dotyczÈcej ewolucji orga- nizmów, jakie pojawiïy siÚ w latachb 80.

XXb wieku. Dawkins (1982 za: Weeks ibGalunic, 2003, s. 17) twierdziï, ĝe nie jest oczywiste, iĝ pojedyncze komórki siÚ repli- kujÈ, „organizmy wielokomórkowe – firmy Ăwiata biologii – wyewoluowaïy, poniewaĝ geny bÚdÈce czÚĂciÈ tych organizmów miaïy wiÚkszÈ tendencjÚ do replikacji niĝ te, które pozostaïy w organizmach jednokomór- kowych”. PrzekïadajÈc to na jÚzyk nauki zarzÈdzania: przedsiÚbiorstwa istniejÈ, gdyĝ sÈ bardzo dobrym narzÚdziem do replikacji kultury.

Jak juĝ zauwaĝono w tej pracy, kultura przedsiÚbiorstwa nie moĝe zostaÊ narzucona z uwagi na indywidualizm pra- cowników. Weeks i Galunic (2003) widzÈ przedsiÚbiorstwo jako precyzyjne narzÚdzie zïoĝone z indywidualnoĂci, którego celem jest ciÈgïa ewolucja kultury.

9. Przypadek Uber

W poniĝszej czÚĂci zostanie przepro- wadzona próba aplikacji teorii powstania przedsiÚbiorstw do wyjaĂnienia przyczyn powstania firmy Uber. IstotÈ dziaïalnoĂci firmy jest oferowanie usïug transportowych przez kojarzenie pasaĝerów z kierowcami oferujÈcymi przejazd. DziaïalnoĂÊ firmy oparta jest na zarzÈdzaniu aplikacjÈ dla urzÈdzeñ mobilnych (Watanabe, Naveed, ibNeittaanmäki, 2016).

Bez wÈtpienia speïnia kryteria sïowni- kowe i kodeksowe przedsiÚbiorstwa. Naleĝy jednak podkreĂliÊ, iĝ nie jest to firma transportowa, a jedynie swego rodzaju poĂrednik, którego aktywami sÈ aplikacja mobilna, a konkretniej rzecz ujmujÈc, baza klientów, dostawców oraz algorytmy obli- czajÈce stawki przejazdu. Powyĝsze twierdzenie moĝna równieĝ zaaplikowaÊ do teorii zasobowej przedsiÚbiorstwa.

(7)

Firma Uber jest znakomitym przykïa- dem aplikacji teorii kosztów transakcyjnych. W celu dokïadnego zobrazowania tej aplikacji naleĝy przyjÈÊ zaïoĝenie, ĝe alternatywÈ dla transakcji zawieranych przy uĝyciu aplikacji Uber, jest skorzystanie zb tradycyjnej taksówki zrzeszonej w korporacji. W takim przypadku przedsiÚbior- stwo, jakim jest Uber, przez zastosowanie nowych technologii, pozwala ograniczyÊ tradycyjne koszty zamówienia taksówki, jakimi sÈ koszty dyspozytora. Co wiÚcej, przez globalizacjÚ dziaïalnoĂci jest w stanie znaczÈco ograniczyÊ jednostkowe koszty zarzÈdu w porównaniu do tradycyjnych korporacji, których skala dziaïalnoĂci jest znaczÈco niĝsza.

Innowacje technologiczne, a w szczegól- noĂci zastosowanie algorytmów automa- tycznie sterujÈcych stawkami za przejazd, moĝe zostaÊ uznane za przejaw akumulacji

wiedzy pïynÈcej z rynku i efektywnego przekazywania jej do kierowców oferujÈcych przejazdy, którzy dla potrzeb tego porów- nania zostali utoĝsamieni z pracownikami.

StosujÈc takie porównanie, moĝna uznaÊ, iĝ powstanie firmy Uber moĝe zostaÊ wytïu- maczone przez teoriÚ akumulacji wiedzy.

W odniesieniu do szeregu publikacji naukowych (Cohen i Kietzmann, 2014;

Eichhorst i Spermann, 2016; Henten ibWindekilde, 2016; Morgan i Kuch, 2015;

Rayle i in., 2016; Watanabe i in., 2016), jak równieĝ, do licznych przekazów medial- nych, Uber postrzegany jest jako jedna zb najwiÚkszych platform ekonomii wspóï- dzielenia (sharing economy). Koncepcja ekonomii wspóïdzielenia jest przez nie- których badaczy (Botsman i Rogers, 2010;

Rifkin, 2015) postrzegana jako remedium na problemy drÚczÈce gospodarki wolno- rynkowe XXI wieku. Taka wizja przedsiÚ-

Tabela 1. Konfrontacja istnienia przedsiÚbiorstw z przypadkiem firmy Uber Koncepcja Gïówni

przedstawiciele Wizja przedsiÚbiorstwa Aplikacja koncepcji do firmy Uber Teoria kosztów

transakcyjnych

R. Coase (1937), O. Williamson (1973)

PrzedsiÚbiorstwo jako Ărodek ograniczajÈcy koszty zawierania transakcji na wolnym rynku

Ograniczenie kosztów transakcyjnych poprzez zastosowanie nowych technologii.

Teoria zasobowa E. Penrose Zbiór aktywów materialnych i niematerialnych

poïÈczonych dziÚki ramom administracyjnym

Aplikacja mobilna (baza klientów, dostawców oraz algorytmy obliczajÈce stawki przejazdu) jako gïówne aktywa przedsiÚbiorstwa Teoria

akumulacji wiedzy

P. Drucker (1999) G. Hodgson (1998)

PrzedsiÚbiorstwo jako intrument akumulacji i efektywnego przekazywania wiedzy

Dystrybucja innowacji wĂród pracowników

Teoria behawioralna

B.E. Ashforth i F. Mael (1989) B. Kogut i U. Zander, (1996)

PodstawÈ powstania

przedsiÚbiorstwa jest naturalna potrzeba czïowieka do partycypacji w grupie, która ma sïuĝyÊ osiÈgniÚciu wspólnego celu.

Firma postrzegana jako nowa forma organizacji majÈca naprawiÊ niedoskonaïoĂci gospodarki rynkowej.

Teoria agencji O. Williamson (1973), M. Eisenhardt (1989)

IstotÈ istnienia i powstania przedsiÚbiorstwa jest ograniczenie oportunizmu jednostki na rzecz dobra przedsiÚbiorstwa.

Brak aplikacji teorii do firmy Uber

Koncepcja firmy, jako artefaktu kulturowego

J. Weeks i C. Galunic (2003)

PrzedsiÚbiorstwo jako precyzyjne narzÚdzie zïoĝone z indywidualnoĂci, którego celem jest ciÈgïa ewolucja kultury

Uber postrzegany jako fenomen ekonomii wspóïdzielenia, artefakt kultury.

(8)

biorstwa moĝe byÊ atrakcyjna dla wspóïpra- cujÈcych z nim kierowców. Przy zaïoĝeniu, ĝe kierowcy zostanÈ dla potrzeb tego arty- kuïu potraktowani na równo z pracownikami przedsiÚbiorstwa, moĝna odnieĂÊ powyĝsze zaïoĝenia do aplikacji teorii beha- wioralnej istnienia przedsiÚbiorstw.

W przeciwieñstwie do powyĝej przedstawionych przykïadów aplikacji teorii powstania i istnienia przedsiÚbiorstw przypadek firmy Uber jest zaprzeczeniem teorii agencji. Idea powstania, a takĝe mechanizmy dziaïania Uber, zakïadajÈ maksymalne wykorzystanie oportunizmu jednostki (kierowcy oferujÈcy przejazdy) przez ich mobi- lizacjÚ do pracy przez aktywne zarzÈdzanie stawkami przejazdu.

Platformy dziaïajÈce w obszarze ekonomii wspóïdzielenia przez niektórych badaczy postrzegane sÈ nie tylko jako nowego rodzaju forma dziaïalnoĂci gospodarczej, lecz równieĝ jako fenomen kultury (Bots- man i Rogers, 2010; Rifkin, 2015). BiorÈc powyĝsze pod uwagÚ, moĝna przyjÈÊ, ĝe jednÈ z przesïanek istnienia firmy Uber jest ewolucja kultury.

Konfrontacja koncepcji istnienia przed- siÚbiorstw z przypadkiem firmy Uber zostaïa przedstawiona w tabeli 1.

10. Podsumowanie

W pierwszej czÚĂci artykuïu zostaïy przedstawione koncepcje dotyczÈce przyczyn istnienia przedsiÚbiorstw. W czÚĂci kolejnej koncepcje te zostaïy zaaplikowane, aby wyjaĂniÊ przyczyny istnienia firmy Uber.

Z przeprowadzonej analizy wynika, iĝ wiÚk- szoĂÊ z przedstawionych koncepcji znajduje aplikacjÚ do wyjaĂnienia przyczyn istnienia firmy Uber. WyjÈtkiem jest tutaj koncepcja teorii agencji, za pomocÈ której nie moĝna wyjaĂniÊ przyczyn istnienia Ubera. Naleĝy pamiÚtaÊ, ĝe wiÚkszoĂÊ teorii wymaga przy- jÚcia zaïoĝenia o traktowaniu kierowców oferujÈcych przejazdy za poĂrednictwem Uber jako pracowników tej firmy.

Z uwagi na niewielkÈ liczbÚ publikacji traktujÈcych o charakterze miÚdzy kierowcami a firmÈ Uber takie porównanie wydaje siÚ dopuszczalne dla potrzeb niniejszego artykuïu. W kontekĂcie nauki zarzÈ- dzania wartoĂciowe wydaje siÚ przeprowa- dzenie badañ nad istotÈ relacji pomiÚdzy platformami takimi jak Uber a podmiotami oferujÈcymi usïugi (lub towary) za ich poĂrednictwem. Zdefiniowanie charakteru

takich relacji bÚdzie pomocne w dokïad- niejszej aplikacji teorii istnienia przedsiÚ- biorstw.

Bibliografia

Ashforth, B.E. i Mael, F. (1989). Social Identity Theory and the Organization. Academy of Manage- ment Review, 14(1), 20–39. https://doi.org/10.5465/

AMR.1989.4278999

Barney, J.B. (1996). The resource-based theory of the firm. Organization Science, 7(5), 469, https://doi.

org/10.1287/orsc.7.5.469

Botsman, R. i Rogers, R. (2010). What’s mine is yours. New York: HarperBusiness, https://doi.

org/10.1016/S0168-9525(00)00086-X

Chandler, A.D. i Dupont, A. (1977). The Visible Hand : the managerial revolution in American busi- ness. Harvard University Press.

Coase, R.H. (1937). The Nature of the Firm.

Economica, 4(16), 386–405, https://doi.

org/10.1111/j.1468-0335.1937.tb00002.x

Cohen, B. i Kietzmann, J. (2014). Ride On! Mobi- lity Business Models for the Sharing Economy.

Organization & Environment, 27(3), 279–296.

https://doi.org/10.1177/1086026614546199 Conner, K.R. i Prahalad, C.K. (1996). A Reso- urce-Based Theory of the Firm: Knowledge Versus Opportunism. Organization Science, 7(5), 477–501.

https://doi.org/10.1287/orsc.7.5.477

Demsetz, H. (1988). The Theory of the Firm Revi- sited. Journal of Law, Economics, & Organization, 4(1), 141–161.

Doroszewski, W. (1997). Sïownik jÚzyka polskiego.

pod red. W. Doroszewskiego. Warszawa: Wydawnic- two Naukowe PWN.

Drucker, P. (1999). Spoïeczeñstwo pokapitalistyczne.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Eichhorst, W. i Spermann, A. (2016). Sharing eco- nomy: Mehr chancen als risiken? Wirtschaftsdienst, 96(6), 433–439. https://doi.org/10.1007/s10273-016- 1994-0

Eisenhardt, M. (1989). Agency Theory: An Asses- sment and Review. Academy of Management Review, 14(1), 57–74, https://doi.org/10.2307/258191 Foss, N.J. (1996). Knowledge-Based Approaches to the Theory of the Firm: Some Critical Comments.

Organization Science, 7(5), 470–476, https://doi.

org/10.1287/orsc.7.5.470

Foss, N.J. (2003). Selective intervention and inter- nal hybrids : Interpreting and learning from the the Rise and Decline of the Oticon Spaghetti Organiza- tion. Organization Science, 14(3), 331–349.

Foss, N.J. i Klein, P.G. (2011). Entrepreneurship and the economic theory of the firm. Organi- zing Entrepreneurial Judgment: A New Approach

(9)

to the Firm, 58, 1–50. https://doi.org/10.1016/j.

jebo.2004.05.007

Gottschalg, O. i Zollo, M. (2007). Interest ali- gnment and competitive advantage. Academy of Management Review, 32(2), 418–437. https://doi.

org/10.5465/AMR.2007.24351356

Grossman, S.J. i Hart, O.D. (1986). The Costs and Benefits of Ownership: A Theory of Vertical and Lateral Integration. Journal of Political Economy, 94(4), 691. https://doi.org/10.1086/261404

Henten, A.H. i Windekilde, I.M. (2016). Transac- tion costs and the sharing economy. Info, 18(1), 1–15. https://doi.org/10.1108/info-09-2015-0044 Hodgson, G. (1998). Competence and contract in the theory of the firm. Journal of Economic Beha- vior & Organization, 35(2), 179–201. https://doi.

org/10.1016/S0167-2681(98)00053-5

Hodgson, G. (2004). Opportunism is not the only reason why firms exist: Why an explanatory emphasis on opportunism may mislead. Industrial and Corporate Change, 13(2), 401–418. https://doi.

org/10.1093/icc/13.2.401

Holmstrom, B. i Milgrom, P. (1991). Multi-task Principal-Agent Analysis: Incentive Contract, Asset Ownership and Job Design. Journal of Law, Economics and Organization, 7, 24–52. https://doi.

org/10.1093/jleo/7.special

Holmstrom, B. i Milgrom, P. (1994). The Firm as an Incentive System. The American Economic Review.

https://doi.org/10.1126/science.151.3712.867-a Klein, B., Crawford, R.G. i Alchian, A.A. (1978).

Vertical Integration, Appropriable Rents, and the Competitive Contracting Process. Journal of Law {&} Economics, 21(2), 297–326. Pozyskany z http://

search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true%7B

&%7Ddb=bth%7B&%7DAN=11476337%7B&%

7Dsite=ehost-live

Kogut, B. i Zander, U. (1992). Knowledge of the Firm, Combinative Capabilities, and the Repli- cation of Technology. Organization Science, 3(3), 383–397. https://doi.org/10.1287/orsc.3.3.383 Kogut, B. i Zander, U. (1996). What Firms Do?

and Coordination, Identity, Learning. Organization Science, 7(5), 502–518.

Kor, Y.Y. i Mahoney, J.T. (2004). Edith Penrose’ s (1959) Contributions to the Resource-based View of Strategic Management. Journal of Management Studies, 41(1), 183–191. https://doi.org/10.1111/

j.1467-6486.2004.00427.x

Kunasz, M. (2006). Zasoby przedsiÚbiorstwa w teo- rii ekonomii. Gospodarka Narodowa, 10, 33–48.

Morgan, B. i Kuch, D. (2015). Radical Transactio- nalism: Legal Consciousness, Diverse Economies, and the Sharing Economy. Journal of Law and Society, 42(4), 556–587. https://doi.org/10.1111/

j.1467-6478.2015.00725.x

Osterloh, M. i Frey, B.S. (2000). Organizatio- nal Forms. Organization Science, 11(5), 538–550.

https://doi.org/10.1007/s00104-010-2024-1 Pitelis, C.N. i Pseiridis, A.N. (1999). Transaction costs versus resource value? Journal of Econo- mic Studies, 26(April 2016), 221–240. https://doi.

org/10.1108/01443589910284408

Rayle, L., Dai, D., Chan, N., Cervero, R. and Sha- heen, S. (2016). Just a better taxi? A survey-based comparison of taxis, transit, and ridesourcing servi- ces in San Francisco. Transport Policy, 45, 168–178.

https://doi.org/10.1016/j.tranpol.2015.10.004 Ricardo, D. (1957). Zasady ekonomii politycznej ibopodatkowania. Warszawa: PWN.

Rifkin, J. (2015). The Zero Marginal Cost Society:

The Internet of Things, the Collaborative Commons, and the Eclipse of Capitalism. New York: St. Mar- tin’s Griffin.

Say, J.B. (1960). Traktat o ekonomii politycznej czyli Prosty wykïad sposobu, w jaki siÚ tworzÈ, rozdzie- lajÈ ib spoĝywajÈ bogactwa. Warszawa: Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe.

Smith, A. (1954). Badania nad naturÈ i przyczynami bogactwa narodów. Warszawa: PWN.

Watanabe, C., Naveed, K. i Neittaanmäki, P.

(2016). Co-evolution of three mega-trends nurtu- res un-captured GDP – Uber’s ride-sharing revo- lution. Technology in Society, 46, 164–185. https://

doi.org/10.1016/j.techsoc.2016.06.004

Weeks, J. i Galunic, C. (2003). A Theory of the Cultural Evolution of the Firm: The Intra- Organizational Ecology of Memes. Orga- nization Studies, 24, 1309–1352. https://doi.

org/10.1177/01708406030248005

Williamson, O.E. (1967). Hierarchical Control and Optimum Firm Size. Journal of Political Economy.

https://doi.org/10.1086/259258

Williamson, O.E. (1973). Markets and hierarchies:

Some elementary considerations. American Econo- mic Review, 63(2), 316–325.

Williamson, O.E. (1993). The logic of economic organization. W: The Nature of the Firm: Origins, Evolution and Development, 4, 90–116.

Williamson, O.E. (1998). Transaction Cost Eco- nomics: How It Works; Where It is Headed.

De Economist, 146(1), 23–58. https://doi.

org/10.1023/a:1003263908567

Williamson, O.E. (2000). The new institutional economics: Taking stock, looking ahead. Journal of Economic Literature, 38(3), 595–613. Pozyskano zbhttp://www.jstor.org/stable/2565421

Witt, U. (2007). Firms as realizations of entrepre- neurial visions. Journal of Management Studies, 44(7), 1125–1140. https://doi.org/10.1111/j.1467- 6486.2007.00731.x