Key words: landscape revalorization, palace – park ensembles, cultural heritage
Introduction
Manor and park complexes formed over the eighteenth and nineteenth centuries today represent distinctive and significant village elements of the of the West Pomera- nia landscape [Latour, Łukaszewicz 1998]. As studies conducted between 2000–2004 [Rzeszotarska-Pałka 2005] and 2006–2009 indicated, old farm layouts with the accompanying manors and parks were, in many cases, significantly transformed from their original forms, which resulted from misuse, neglect or abandon- ment. The reasons for this state of affairs should be sought not only in the effects of the activities of the State- owned Farms (Państwowe Gospo- darstwo Rolne – PGR) that adminis- tered these objects after World War II, but also in the socio-economic situ- ation of the West Pomerania villages after 1991. At that time, few landlords remained who could still take some care of the historic buildings [Szym- ski 2006]. Since then, the state of devastation of many manor and park complexes is constantly worsening, which has not improved even after handing these facilities over to private owners. Only a proportion of manor and park complexes from the area of West Pomerania have chances for full
restoration, and reasons for this are often very complex.
Material and methods
The aim of this study is to ana- lyze the state of preservation, threats and restoration opportunities of manor and park complexes from the area of West Pomerania presented with selected examples illustrating the current state of preservation of these types of historical layouts. Ex- amples are chosen in such a way as to accurately depict the overall ten- dency concerning the possibility of their restoration in the current socio- economic situation of the Western Pomeranian Region (Fig. 1).
Analyses of the state of preserva- tion of these objects were preceded by territorial studies combined with an inventory of the conservation sta- tus of cubature structures and park compositions, including an archive search based mainly on the resources of the Western Pomeranian Regional Historic Preservation Officer [Karty Ewidencyjne...]. Comparative meth- ods were also used.
Results
Leśno Górne – restored splendour
The village of Leśno Górne (n. Ger. Hohenlese) is located on the road connecting Szczecin with Police, just 8 km from the city bound-
Palace – P ark Ensembles of W es ter n P omer ania – Legacy Los t or R eco ver ed? Magdalena Rz esz ot ar sk a-P ałk a
Zespoły pałacowo- -parkowe na
Pomorzu Zachodnim – dziedzictwo
utracone czy
odzyskane?
Słowa kluczowe: rewaloryzacja krajobrazu, zespoły pałacowo- -parkowe, dziedzictwo kulturowe
Wstęp
Zespoły pałacowo-parkowe, ukształtowane na przestrzeni XVIII i XIX wieku, stanowią do dzisiaj cha- rakterystyczny i znaczący element w pejzażu wsi Pomorza Zachod- niego [Latour, Łukaszewicz 1998].
Jak wykazały badania prowadzone w latach 2000–2004 [Rzeszotarska- -Pałka 2005] oraz 2006–2009, dawne założenia folwarczne wraz z towa- rzyszącymi im dworami i parkami wykazują w wielu przypadkach istot- ne przekształcenia pierwotnej formy, będące wynikiem niewłaściwego użytkowania, zaniedbania lub też pozostawienia w stanie nieużytku.
Przyczyn tego stanu należy szukać nie tylko w skutkach działalności Państwowych Gospodarstw Rolnych, które zarządzały tymi obiektami po II wojnie światowej, ale również w sytuacji społeczno-ekonomicznej wsi zachodniopomorskiej po roku 1991. Zabrakło wówczas nawet tych najgorszych gospodarzy, którzy jed- nak sprawowali opiekę nad zabytko- wymi obiektami [Szymski i in. 2006].
Od tego czasu stan dewastacji wielu zespołów pałacowo-parkowych sta- le się pogłębia, czego nie zmienia nawet przekazanie tych obiektów prywatnym właścicielom. Tylko część zespołów pałacowo-parko- wych z terenu Pomorza Zachodniego ma szansę na pełną rewaloryzację, zaś ich przyczyny są często bardzo złożone.
Materiał i metody badań
Celem pracy jest analiza stanu zachowania, zagrożeń oraz możli- wości rewaloryzacji zespołów pała- cowo-parkowych z terenu Pomorza Zachodniego, przedstawiona na wybranych przykładach ilustrujących aktualny stan zachowania tego typu zabytkowych założeń. Przykłady zostały dobrane w taki sposób, aby jak najdokładniej zobrazować ogól- ną tendencję dotyczącą możliwości ich rewaloryzacji w obecnej sytuacji ekonomiczno-społecznej zachodnio- pomorskiego (ryc. 1).
Analizy stanu zachowania omawianych obiektów zostały po- przedzone studiami terenowymi połączonymi z inwentaryzacją stanu zachowania obiektów kubaturowych oraz kompozycji parkowej, a także kwerendą historyczną opartą głównie na zasobach Zachodniopomorskie- go Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków [Karty Ewidencyjne…].
W pracy zastosowano również me- tody porównawcze.
Wyniki
Leśno Górne – przywrócona świetność
Wieś Leśno Górne (n. niem.
Hohenlese) jest położona przy dro- dze łączącej Szczecin z Policami, w odległości zaledwie 8 km od granic
Fig. 1. Chosen villages on the area of Western Pomerania Ryc. 1. Wybrane wsie na terenie Pomorza Zachodniego
aries of Szczecin. From the eighteenth century, Leśno Górne belonged to the royal domain and in 1785 it was sold as a hereditary lease. In the 1920s the property was owned by Johann and Emma Brus. After 1945 the estate became the property of one of the State-owned Farms (PGR) – it was allocated under the administration of the State-owned Farm in Leśno Górne.
The composition of this layout is a modified type of an entre cour et jardin (between courtyard and garden) rural palace. The rectangu- lar farm yard is limited by two rows of farm buildings closed from the north-east by a dominant palace building with an accent in the form of a tower and from the south-west by a fence with the main entry gate.
Previously, the courtyard served as the Court of Honour (entry court), which is evidenced by a lime growing in the centre of the circular driveway, traces of an old cobbled access road and a pond established on the axis in the north-eastern part of the park.
The palace was built in the mid- nineteenth century, the farm build- ings – a barn and a stable – at the turn of the nineteenth century. After 1945, the farm buildings were used by the State-owned Farm in Leśno Górne. In the 1960s of the twentieth century, a poultry farm was built in the north-eastern part of the layout.
The palace built in the mid- nineteenth century is an eclec- tic building with neo-gothic and neo-renaissance elements and was
completely renovated after a fire in 1920. It is arranged on a rectangular plan with an octagonal tower in the south-western corner. The palace’s structure is asymmetric, three-storeys high and fairly diversified by a dif- ferentiation of individual parts. In the 1960s, only the ground floor of the building was used as an egg hatchery and from the end of the sixties – the building remained unused. In 1990, the layout was entered in the Register of Monuments: the palace under the number 1126 and the park – 1127. In the 1990s, the ruined palace together with the park was sold by the Agri- cultural Property Agency of the State Treasury to private owners residing in Szczecin. In 1997, the ceilings were replaced, roof truss and roofing were restored and, in 2003, the whole building underwent major overhaul.
The destroyed window and door woodwork was replaced with PVC windows and doors, the floors were changed, the demolished ground floor walls were reconstructed, the facade plastering was painted white.
Currently, the palace is used as the premises of a private company while the farm buildings – as workshops and warehouses (Fig. 2).
A small park with an area of 2.5 hectares extending behind the palace in the northern part of the layout was landscaped in 1925 in a naturalistic style referring to the natural scenery of this area, i.e. Puszcza Wkrzańska (Wkrzańska Forest). Its form prob- ably did not change to this day. The collection of trees in the park is com-
prises different species of deciduous trees where common hornbeams, Tilia platyphyllos and Fagus sylvatica dominate. The planting system in the park is characteristic for naturalistic layouts: there are clusters and groves of trees consisting of various species of fruit trees, hornbeams and limes.
Two ponds that are in the park were presumably established together with the park thus highlighting its naturalistic character. The main com- positional axis of the layout in Leśno Górne passes through the driveway from the south-eastern side, ending at the structure of the historic palace.
This arrangement is accented by the farm buildings and young plantings of Norway maples. The layout of paths was probably irregular, typically for this type of park layout, but now this system has been obliterated, which makes discerning its original layout impossible. In its northern part, a pond surrounded by centuries-old trees is preserved and, in the middle, remains of a clearing through which a road passed can be seen. After World War II, the park in its northern and south-western parts began to be used as a vegetable garden and an or- chard. The park was then overgrown with numerous self-sown plants and a watercourse incompetently released from the pond affected the structure of an icehouse located in the park. Currently, the park is undergo- ing a gradual restoration. The state of the trees is very good and there are no specimens that need to be cut down.
Unfortunately, the arrangement of
miasta Szczecina. Od XVIII wieku Leśno Górne należało do domeny królewskiej, a w 1785 r. zostało sprzedane jako dzierżawa dziedzicz- na. W latach 20. XX w. majątek był w posiadaniu Johanna i Emmy Bru- sów. Po 1945 roku majątek przeszedł na własność Państwowego Gospo- darstwa Rolnego – przydzielono go pod administrację PGR Leśno Górne.
Układ kompozycyjny założenia to zmodyfikowany typ entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem a ogrodem) pałacu wiejskiego. Pro- stokąt dziedzińca gospodarczego wyznaczają dwa ciągi zabudowań gospodarczych zamknięte od pół- nocnego wschodu dominującym budynkiem pałacowym z akcentem w postaci wieży, a od południowego zachodu – ogrodzeniem z głów- ną bramą wjazdową. Dziedziniec spełniał wcześniej rolę dziedzińca honorowego (wjazdowego), o czym świadczą rosnąca w centrum koli- stego podjazdu lipa, ślady dawnej brukowanej drogi dojazdowej oraz założony na osi staw w północno- -wschodniej części parku. Pałac wzniesiono w połowie XIX w., bu- dynki gospodarcze – oborę oraz sto- dołę – na przełomie XIX i XX wieku.
Po 1945 roku zabudowania gospodarcze były użytkowane przez PGR Leśno Górne. W latach 60.
XX w. wybudowano w północno- -wschodniej części założenia fermę drobiu.
Pałac wzniesiony w połowie XIX w. jest budynkiem eklektycznym, z elementami neogotyku i neorene-
sansu. Został gruntownie wyremon- towany po pożarze w 1920 roku.
Rozplanowany na rzucie prostokąta z ośmioboczną wieżą w narożniku południowo-zachodnim. Bryła asy- metryczna, trzykondygnacyjna, dość urozmaicona poprzez zróżnicowanie poszczególnych części. W latach 60. XX w. użytkowano wyłącznie parter budynku jako wylęgarnię jaj, a od końca lat 60. – budynek po- zostawał nieużytkowany. W 1990 roku założenie zostało wpisane do rejestru zabytków: pałac pod nume- rem 1126, a park – 1127. W latach 90. XX w. zrujnowany pałac wraz z parkiem został sprzedany przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa osobom prywatnym, za- mieszkałym w Szczecinie. W 1997 roku dokonano wymiany stropów, odtworzono więźbę dachową oraz pokrycie dachu, a w 2003 r. cały budynek przeszedł remont gene- ralny. Zniszczona stolarka została zastąpiona oknami i drzwiami z PCV, wymieniono podłogi, zrekonstruowa- no wyburzone ściany parteru, tynki elewacyjne pomalowano na kolor biały. Obecnie pałac jest użytkowany jako siedziba prywatnej firmy, a bu- dynki gospodarcze – jako warsztaty oraz magazyny (ryc. 2).
Niewielki park, o powierzchni 2,5 ha, rozpościerający się za pała- cem, w północnej części założenia został urządzony w 1925 r. w stylu naturalistycznym, nawiązując do naturalnego krajobrazu tego terenu, tj. Puszczy Wkrzańskiej. Jego forma nie zmieniła się prawdopodobnie do
dziś. W parku drzewostan stanowią głównie różne gatunki drzew liścia- stych. Przeważają graby pospolite, lipy szerokolistne i buki pospolite.
Występujący układ nasadzeń jest charakterystyczny dla założeń natu- ralistycznych, występują w nim kępy i gaiki, w skład których wchodzą różne gatunki drzew owocowych, graby i lipy. W parku znajdują się dwa stawy, które przypuszczalnie wykonano wraz z powstaniem parku, podkreślające jego naturalistyczny charakter. Główna oś kompozy- cyjna założenia w Leśnie Górnym przechodzi przez podjazd od strony południowo-wschodniej, kończąc się na bryle zabytkowego pałacu. Układ ten jest zaakcentowany budynkami gospodarczymi oraz młodymi na- sadzeniami z klonów pospolitych.
Układ ścieżek był prawdopodobnie nieregularny – charakterystyczny dla tego typu założeń parkowych, obecnie jednak układ ten został zatarty, co uniemożliwia odczytanie jego pierwotnego rozplanowania.
W jego północnej części zachował się staw otoczony wiekowymi drze- wami, a w środkowej zaobserwować można pozostałości polany, przez którą przebiegała droga. Po II wojnie światowej park w jego płn. oraz płd.- -zach. części zaczęto wykorzystywać jako ogród warzywny i sad. Park zarastały wówczas liczne samosieje, a nieumiejętnie wypuszczony ze sta- wu ciek wodny naruszył konstrukcję znajdującej się w parku lodowni.
Obecnie park poddawany jest stop- niowej rewaloryzacji. Stan drzew jest
paths is still not restored (Fig. 3). The passageways ending just behind the palace have been lined with white gravel. The ponds situated in the park are gradually purified, though one still remains completely overgrown and invisible. A second one located closer to the palace is fenced with a stone wall and the water surface has been purified. In the central part of the park and hidden behind a small hill there formerly functioned an ice- house made of red brick. The facility is now in very poor condition; it col- lapsed and is overgrown with shrubs.
The current owners of the man- or and park layout in Leśno Górne approach the restoration of the object with great care. The renovated palace functions both as the premises of a company and also as a place where drawing and painting courses as well
as workshops with stained glass for amateurs are held. Gradually, the farm buildings are being renovated and the park is being cleaned up.
In the absence of preserved archive documentation of this object an ac- curate reconstruction of its composi- tion will not be possible. However, despite protracted restoration works in the park and in the entry court- yard – the manor and park layout in Leśno Górne is a place of buoyant economic and cultural activity that has great chances to fully recover its former glory.
Lesięcin – lost chance?
The village of Lesięcin (Ger.
Lessenthin) located 5 km to the north of Węgorzyno, was a fief to another eminent Pomeranian family –the
Borcks – it was in their possession without interruption until 1945. After 1945 a State-owned Farm was cre- ated in the area of the manor farm – the Agricultural Plant in Lesięcin with a manor in Kąkolewice that entered into the composition of the State-owned Farm Conglomerate (Kombinat PGR) in Węgorzyno.
The manor and park layout is clearly separated in the spatial arrangement and composition of this manor farm complex. The neo- baroque palace built on the hilltop dominates over the agricultural part.
It was built in 1853 and rebuilt in 1881. After World War II, the build- ing functioned as a primary school (in 1948–1965) and in 1975 it was adapted for offices and apartments for the employees of the State-owned Farm. In 1978, the palace was en- tered in the Register of Monuments under number 9 and the park – 823.
In 1991, the layout was taken over by the Agricultural Property Agency of the State Treasury. In the mid-90s there was a fire in the building; after a restoration conducted in 1998 the building was in good condition, the ground and the first floors were in- habited by the families of the former PGR workers. However, in 1999, there was another fire in the attic of the palace and since then the building has been abandoned by its residents;
since 2005 it has fallen into complete disrepair– the building is completely roofless, it is covered only with a tarpaulin and is exposed to adverse weather conditions. The decorative
Fig. 2. Leśno Górne – entrance courtyard, 2010 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 2. Leśno Górne – dziedziniec
wjazdowy, 2010 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)
Fig. 3. Leśno Górne – park, 2010 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 3. Leśno Górne – park, 2010
bardzo dobry, brak jest okazów do wycięcia. Niestety, nadal nie odtwo- rzono układu ścieżek (ryc. 3). Ciągi komunikacyjne, kończące się tuż za pałacem, wykonane są z białego żwi- ru. Znajdujące się w parku stawy są stopniowo oczyszczane, jednak ten położony w głębi jest nadal całkowi- cie zarośnięty i niewidoczny. Drugi, znajdujący się bliżej pałacu jest ogro- dzony kamiennym murkiem, a lustro wody jest oczyszczone. W centralnej części parku, ukryta w niewielkim pagórku, niegdyś funkcjonowała wy- konana z czerwonej cegły lodownia, która aktualnie jest w bardzo złym stanie. Obiekt jest zapadnięty i za- rośnięty krzewami.
Obecni właściciele założenia pałacowo-parkowego w Leśnie Gór- nym z pieczołowitością podchodzą do rewaloryzacji obiektu. Odnowio- ny pałac funkcjonuje jako siedziba firmy, ale także miejsce, w którym odbywają się kursy wykonywania wi- traży, rysunku czy też malarstwa dla amatorów. Stopniowo remontowane są budynki gospodarcze, a także jest porządkowany park. Z uwagi na brak zachowanej dokumentacji archiwalnej obiektu nie będzie możliwa dokładna rekonstrukcja jego układu kompozycyjnego. Jed- nak mimo przeciągających się prac rewaloryzacyjnych w parku i na dziedzińcu wjazdowym założenie pałacowo-parkowe w Leśnie Górnym jest miejscem ożywionej działalności gospodarczej i kulturalnej, które ma wielką szansę na całkowite odzyska- nie dawnej świetności.
Lesięcin – stracona szansa?
Wieś Lesięcin (n. niem. Les- senthin), położona 5 km na płn.
od Węgorzyna, stanowiła lenno kolejnego znamienitego rodu pomor- skiego – Borcków. W ich posiadaniu pozostawała nieprzerwanie do 1945 roku. Następnie na terenie folwarku utworzono PGR – Zakład Rolny w Lesięcinie, z folwarkiem w Kąko- lewicach, który wchodził w skład Kombinatu PGR w Węgorzynie.
W układzie przestrzennym i kompozycji zespołu folwarcznego wyraźnie wyodrębnia się założenie pałacowo-parkowe. Neobarokowy pałac posadowiony na szczycie wzgórza dominuje nad częścią gospo- darczą. Został wzniesiony w 1853 r.
i przebudowany w 1881 roku.
Po II wojnie światowej w bu- dynku działała szkoła podstawowa (lata 1948–1965), a w 1975 r. ada- ptowano go na biura i mieszkania dla pracowników Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W 1978 roku pałac został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 9, a park – pod nr. 823. W 1991 roku założenie przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W połowie lat 90.
XX w. miał miejsce pożar budynku, po przeprowadzonym w 1998 r.
remoncie budynek był w dobrym stanie, parter i piętro zamieszkiwały rodziny byłych pracowników PGR.
Jednak w 1999 r. miał miejsce ko- lejny pożar poddasza pałacu i od tego czasu obiekt opuszczony przez mieszkańców po 2005 r. coraz
bardziej niszczeje – budynek całko- wicie pozbawiony dachu, osłonięty jedynie plandeką narażony jest na niekorzystne działanie warunków atmosferycznych. Elementy zdobni- cze na ścianach, taras oraz schody uległy zniszczeniu, otwory okienne zasłonięte są folią. Na elewacji frontowej, między odpadającymi fragmentami tynku, zachował się jeszcze herb rodu Borcków. Z kolei, na południowo-zachodniej ścianie zobaczyć można zniszczoną, lecz w stanie pozwalającym na odczy- tanie tekstu, tablicę z roku 1901 r.
upamiętniającą wybudowanie oraz przebudowy pałacu.
Krajobrazowy park o po- wierzchni 5,5 ha, z cechami stylu angielskiego, został malowniczo usy- tuowany na stoku wzgórza nachylo- nego w stronę płn.-zach. Na północy graniczy z zabudowaniami folwarku, a od wschodu z zabudowaniami wsi.
Na polanie przed elewacją ogrodową pałacu znajdują się obecnie blaszany garaż oraz pozostałości kolistego ba- senu fontanny. Park jest na tyle zanie- dbany, że niemożliwe jest odczytanie jego układu kompozycyjnego. Przez lata pojawiło się wiele samosiewów, które nie były usuwane. Skład drze- wostanu nie uległ istotnym zmianom, na granicy polany przypałacowej zachowały się pomniki przyrody:
jedlica Douglasa (obwód 300 cm, wysokość 40 m), lipa (obwód 430 cm, wysokość 30 m), dąb szypułkowy (obwód 470 cm, wysokość 30 m).
Wyróżnić można również aleję gra- bową. Czytelny jeszcze w 2004 roku
elements on the walls, terrace and stairs have been destroyed, while the window openings are covered with foil. On the front elevation, between crumbling plaster fragments, there still remains preserved the coat of arms of the Borck family. Also, on the south-western wall a damaged, though legible, plate from 1901 commemorating the construction and reconstructions of the palace can still be seen.
On the slope inclining towards the north – west, a natural landscape park with an area of 5.5 hectares with features of the English style is picturesquely situated. To the north, it borders with the manor farm facili- ties and to the east with the village buildings. On the clearing in front of the garden façade of the palace there is now a tin garage and the remains of a circular fountain basin.
The park is so neglected that it is impossible to see its composition arrangement. A number of self-sown plants that had never been removed have grown significantly over the years. The composition of full-grown trees has not changed significantly, where, at the boundary of the palace clearing a few monuments of nature have been preserved: a Douglas fir (circumference: 300 cm, height:
40 m), a lime tree (circumference:
430 cm, height: 30 m), a pedunculate oak (circumference: 470 cm, height:
30 m). A hornbeam alley is distinctive as well. An ornate lawn, still visible in 2004 in front of the palace, has now completely disappeared; the same
has happened to the driveway. The fence is seriously damaged. The area of the park as a whole, particularly, the immediate surroundings of the palace became occupied by numer- ous hedges and thickets within just a few years. The icehouse located near the northern border of the park is now completely overgrown with shrubs and several dozen-year-old trees.
At present, the palace and the park, together with the manor farm layout, are private property. The own- er, however, resides abroad and fails to undertake any restoration works or to secure the buildings against progressive ruin. The whole layout that, according the inventory taken in 2004, was in a fairly good condition (the palace was still inhabited then), was brought to a state of devasta- tion in the last few years (Fig. 4, 5).
It seems that lack of even the worst
“landlords” – i.e. former employees of PGR (now unemployed) who, by residing in the palace at least did not contribute to the devastation of the building and its surroundings – most contributed to the final destruction.
Lack of any care, supervision and intervention of the conservation ser- vices dooms the former estate of the Borck family to ruin.
Krąpiel – what next?
The village of Krąpiel (Ger.
Schöneberg) located in the Munici- pality of Stargard Szczeciński was one of the oldest feudal estates of a well-
known Pomeranian family – the We- del family. In the thirteenth century, the stone church that is preserved to the present day was built there. Prob- ably, in 1859 the pseudo-Renaissance palace that is preserved to this day was built there. The boundaries of the manor and park complex and its rela- tion to the spatial arrangement of the village, the location of the palace and farm buildings as well as the internal course of the park paths and alleys can be read from topographical maps from 1911, 1922 and 1934.
From 1905 till the end of World War I, Krąpiel was owned by the von Bonin family. Hugo Zalewski was then the Administrator of the estate.
From 1928 till 1945, Fritz Gustav von Hagen was the owner of the estate and in 1939 Günter Hardtke was the Administrator.
In the interwar period and in the early 1940s, a portion of the farm facilities were remodelled or new buildings were erected, which is evidenced by the construction dates preserved on the buildings:
1921, 1936, 1941 together with the initials of the owner of the estate at that time: “F. G. v. H. “(Fritz Gustav von Hagen).
During the offensive of the So- viet and Polish armies called “Pomer- anian Operation” on March 3, 1945, the village of Krąpiel was occupied by the troops of the 1st Byelorussian Front 61st All-military Army, which was mentioned in the Communica- tion of the Supreme Command of the Soviet Army on March 4, 1945. Dur-
ozdobny gazon przed frontem pałacu zupełnie zanikł, tak jak i sam pod- jazd. Ogrodzenie uległo poważnym uszkodzeniom. Teren całego parku, a zwłaszcza bezpośrednie otoczenie pałacu, w ciągu kilku lat zostało za- jęte przez liczne chaszcze i zarośla.
Znajdująca się przy północnej gra-
nicy parku lodownia jest porośnięta krzewami i kilkudziesięcioletnimi już drzewami.
Obecnie pałac i park wraz z założeniem folwarcznym stanowią własność prywatną, jednak właści- ciel przebywający za granicą nie podejmuje żadnych prac rewalory-
zacyjnych ani zabezpieczających budynki przed postępującą ruiną.
Całe założenie, które inwentary- zowane w 2004 r. znajdowało się w dość dobrym stanie (pałac był nadal zamieszkany), w ciągu kilku ostatnich lat doprowadzono do stanu dewastacji (ryc. 4, 5). Wydaje się, że przyczynił się do tego głównie fakt, że zabrakło nawet tych najsłabszych
„gospodarzy” – dawnych pracowni- ków PGR (teraz bezrobotnych), któ- rzy zamieszkując pałac, przynajmniej nie przyczyniali się do dewastacji budynku i jego otoczenia. Brak ja- kiejkolwiek opieki, a także nadzoru i interwencji służb konserwatorskich skazuje dawną posiadłość Borcków na zagładę.
Krąpiel – co dalej?
Wieś Krąpiel (n. niem. Schöne- berg), położona w gminie Stargard Szczeciński, była jedną z najstar- szych posiadłości lennych znanego rodu pomorskiego – Wedel. W XIII wieku zbudowany tu został kościół z kamienia, zachowany do cza- sów obecnych. Prawdopodobnie w 1859 r. został wzniesiony, zacho- wany do dzisiaj, pseudorenesansowy pałac. Granice zespołu parkowo-pa- łacowego i jego powiązanie z ukła- dem przestrzennym wsi, usytuowanie pałacu i zabudowań gospodarczych oraz wewnętrzny przebieg ścieżek i alejek parkowych odczytać można z map topograficznych pochodzą- cych z lat 1911, 1922 i 1934.
Fig. 4. Lesięcin – palace, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 4. Lesięcin – pałac, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)
Fig. 5. Lesięcin – fence, in the background – palace, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 5. Lesięcin – ogrodzenie, w tle pałac, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)
ing the fights, the parish church was destroyed, it was in ruin until 1980.
Also, some farm buildings of the estate were demolished. After World War II, the estate was taken over by the Polish State Treasury and until 1949 it was included in the composi- tion of the State Agrarian Real Estates.
In 1949–1992 the farm buildings and agricultural lands were used by the Agricultural Plant in Krąpiel that was included in the composition of the Voivodship State-owned Farm in Ulikowo and subsequently in the composition of the Conglomerate of the State-owned Farm in Pęzino.
In the 1950s a thorough resto- ration of the palace was conducted, the palace was intended for the of- fice of the State-owned Farm, a café, a grocery store and two apartments for workers. At the turn of the 60s and 70s, new farm buildings (a barn, a pigpen) were created in the former farmyard and a garden and orchard located on the eastern side of the yard opposite the church were developed with buildings. Directly on the border of the park and the farmland, a large pig farm with a drying room and boiler room were constructed.
In 1972, a part of the park with an area of 27.93 hectares was taken over by the State Forests Inspectorate Dobrzany, but at the end of 1978 the park as a whole returned to the State Land Fund and, similarly to the palace, the farm buildings of the es- tate and the agricultural land, it was used by the local State-owned Farm until 1992.
After the dissolution of State- owned Farms in 1992, the entire manor and park layout came under the administration of the Agricultural Agency of the State Treasury, Re- gional Branch in Szczecin and was held in the possession by the State Treasury Farms in Małkocin. In 2004, the palace and the park were entered into the Register of Monuments of the West Pomeranian Region under the number 173.
The palace was built beyond the farmyard near the eastern shore of the pond, surrounding it in this way by a natural landscape park. The latest German literature cites Peter Joseph Lenne (1789–1866), an outstanding project planner, as the author of this layout.
On the territory of the extensive park layout, there is a hollow valley with numerous ponds and clumps of trees growing there. The eastern boundary of the park was marked by a rural road and the northern bound- ary by a road to Stargard Szczeciński.
The remaining sides of the park were adjacent to agricultural lands.
Species of native trees in a loose composition were introduced to the park: beeches, oaks, hornbeams, ashes, maples, lindens, elms. In the part adjacent to the palace, orna- mental trees were planted: beech in its purple variety, conical varieties of oak, red chestnut, cedar.
At the turn of the nineteenth century, the park was enriched with new trees and bushes, mainly:
chestnuts, Robins, larches, white
pines, spruces and cedars. The al- ley plantings also come from that period: on the boundary of the park and courtyard – a chestnut alley, near the south-eastern boundary – a chestnut alley and a maple alley passing through the middle of the park in a south-western direction.
Moreover, the territory of the park was intersected by numerous winding paths and walking alleys connecting with the external roads and joining together at the palace.
Since 2006, the layout has been a private property. Commencing from 2009, the current owners have been conducting a major overhaul of the palace connected with the recon- struction of the destroyed conserva- tory adjacent to a side wall of the palace structure (Fig. 6). A conference hall and several hotel rooms are en- visaged in the palace, while the old farm building that is located opposite the residence has been converted to a hotel with a restaurant. The whole layout is intended to fulfil the role of a conference – training centre and a place for weddings and banquets.
In early 2011, the owners undertook the first attempts to prepare a restora- tion design of the nineteenth-century landscape park, however, these at- tempts were withheld due to lack of current geodetic maps of the entire area, which prevents taking of an inventory of the tree collection, and, consequently, preparation of the de- sign concept. It will only be possible to implement the design within the existing fragment of the geodetic map
Od 1905 roku do końca I wojny światowej Krąpiel była własnością rodziny von Bonin, zarządcą mająt- ku był wówczas Hugo Zalewski. Od 1928 do 1945 roku właścicielem majątku był Fritz Gustaw von Hagen, a zarządcą w 1939 r. był Günter Hardtke.
W okresie międzywojennym i na początku lat 40. XX w. część zabudowań gospodarczych została przebudowana lub zbudowano nowe budynki, o czym świadczą zachowane na budynkach daty budowy: 1921, 1936, 1941 wraz z inicjałami ówczesnego właściciela majątku „F. G. v. H.” (Fritz Gustaw von Hagen).
W czasie ofensywy wojsk ra- dzieckich i polskich w tzw. operacji pomorskiej 3 marca 1945 r. wieś Krąpiel została zajęta przez wojska I Frontu Białoruskiego 61 Armii Ogólnowojskowej, o czym wspo- mniano w Komunikacie Naczelne- go Dowództwa Armii Radzieckiej z 4 marca 1945 roku. W czasie walk zniszczony został kościół pa- rafialny, który był w ruinie do 1980 roku. Zniszczone zostały również niektóre budynki gospodarcze ma- jątku. Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego i do 1949 r. wchodził w skład Państwowych Nieruchomo- ści Ziemskich. W latach 1949–1992 zabudowania gospodarcze i grunty rolne użytkowane były przez Zakład Rolny w Krąpieli, wchodzący w skład Wojewódzkiego Państwowego Go-
spodarstwa Rolnego Ulikowo, a na- stępnie Kombinatu PGR Pęzino.
W latach 50. XX w. wykonano gruntowy remont pałacu z przezna- czeniem na biura Państwowego Go- spodarstwa Rolnego, klubokawiarnię, sklep spożywczy i dwa mieszkania pracownicze. Na przełomie lat 60.
i 70. XX w. powstały nowe budynki gospodarcze na terenie dawnego dziedzińca gospodarczego (obora, chlewnie), zabudowany został także teren ogrodu i sadu po wschodniej stronie dziedzińca, naprzeciwko kościoła. Bezpośrednio przy granicy parku, na terenach rolnych, wybudo- wano dużą fermę trzody chlewnej, suszarnię i kotłownię.
W 1972 roku część założenia parkowego o powierzchni 27,93 ha przejęły Lasy Państwowe Nadleśnic- two Dobrzany, jednak pod koniec 1978 r. park ponownie w całości wrócił do zasobów Państwowego Funduszu Ziemi i podobnie jak pałac, zabudowania gospodarcze majątku oraz gruntu rolne do 1992 roku był użytkowany przez miejscowy PGR.
Po rozwiązaniu Państwowych Gospodarstw Rolnych w 1992 r.
całe założenie pałacowo-parkowe przeszło pod zarząd Agencji Rolnej Skarbu Państwa Oddziału Terenowe- go w Szczecinie, we władaniu Go- spodarstwa Skarbu Państwa w Mał- kocinie. W 2004 roku pałac wraz z parkiem został wpisany do Rejestru zabytków województwa zachodnio- pomorskiego pod numerem 173.
Pałac wybudowano poza dzie- dzińcem gospodarczym, w pobliżu
wschodniego brzegu stawu, ota- czając go parkiem krajobrazowym.
Najnowsza literatura niemiecka wymienia jako autora projektu tego założenia wybitnego planistę Petera Josepha Lennego (1789–1866).
Na terenie rozległego założenia parkowego znalazła się nieckowata dolina z licznymi stawami oraz rosnące tu kępy drzew. Granicę wschodnią parku wyznaczała droga wiejska, a północną droga do Star- gardu Szczecińskiego. Z pozostałych stron do parku przylegały grunty rolne.
Do zadrzewienia parku wpro- wadzono w luźnej kompozycji ga- tunki drzew rodzimych: buki, dęby, graby, jesiony, klony, lipy, wiązy.
W części przypałacowej parku na- sadzono drzewa ozdobne: buk po- spolity w odmianie purpurowej, dęby szypułkowe odmiany stożkowatej, kasztanowiec czerwony, żywotnik.
Na przełomie XIX i XX wieku zadrzewienie parku wzbogacono nowymi drzewami i krzewami, były to głównie: kasztanowce, robinie, modrzewie, sosny wejmutki, świerki oraz żywotniki. Z tego okresu pocho- dzą również nasadzenia alejowe: na granicy parku i dziedzińca – aleja kasztanowa, przy granicy południo- wo-wschodniej – aleja kasztanowa oraz aleja klonowa, przechodząca przez środek parku w kierunku południowo-zachodnim. Ponadto, teren parku przecinały liczne kręte ścieżki i alejki spacerowe łączące się z zewnętrznymi drogami i zbiegające się przy pałacu.
covering the immediate surroundings of the palace. The restoration plans referring to the whole park compris- ing, among others, a reconstruction of the historical communication system and removal of self-sown plants from the area were stopped at the concept stage due to high preparation costs of geodetic base-maps for this area. It is likely that the high expenditures on the restoration of buildings (including
numerous loans) will postpone the restoration of the park to a distant future, which will only deepen the state of degradation (Fig. 7).
Summary
As demonstrated by the above examples, the way to the restora- tion of the former glory of degraded palaces and park layouts takes place
in different ways and does not al- ways give the desired results. The reasons for this state of affairs should be sought not only in the seemingly obvious problems that the current owners may have with financing the restoration works, but also in the absence of archive documentation that has not been preserved for most of the facilities from the area of West Pomerania as well as in the lack of updated geodetic maps or, finally, in the negligence of the conservation services that fail to duly monitor the state of preservation of the monu- ments.
Restoration of the park layouts that, together with palaces and man- ors, are extremely valuable elements of the cultural heritage is of great importance in the cultivation and expansion of the regional awareness of the inhabitants of West Pomera- nia. For those generations that were born and live in the territory of West Pomerania this is already their “little homeland” whose cultural iden- tity, however, is still waiting to be discovered, identified and defined [Szymski 2006]. The need to restore this identity is a necessary condition not only for maintaining a centuries- old cultural heritage, but also for the sustainable development of the whole region.
Magdalena Rzeszotarska-Pałka Department of Landscape Design
Faculty of Environmental Management and Agriculture
West Pomeranian University of Technology Szczecin
Fig. 7. Krąpiel – park, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka)
Fig. 6. Krąpiel – palace, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 6. Krąpiel – pałac, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)
Od 2006 roku założenie sta- nowi własność prywatną. Obecni właściciele prowadzą od 2009 r. re- mont generalny pałacu z odbudową zniszczonej oranżerii przylegającej do ściany bocznej korpusu pałacu (ryc. 6). W budynku pałacu plano- wana jest sala konferencyjna i kilka pokoi hotelowych, natomiast dawny budynek gospodarczy, znajdujący się naprzeciw rezydencji, ma zostać zaadaptowany na hotel z restauracją.
Całe założenie ma w przyszłości spełniać rolę centrum konferencyjno- -szkoleniowego oraz miejsca organi- zacji wesel i bankietów. Na początku 2011 roku właściciele podjęli pierw- sze próby opracowania projektu re- waloryzacji dziewiętnastowiecznego parku krajobrazowego, które jednak zostały wstrzymane z uwagi na brak aktualnych map geodezyjnych całe- go terenu, co uniemożliwia wyko- nanie inwentaryzacji drzewostanu, a w konsekwencji również koncepcji projektowej. Możliwe będzie jedynie wykonanie projektu na istniejącym fragmencie mapy geodezyjnej, obej- mującej najbliższe otoczenie pałacu.
Projekt rewaloryzacji całego kilkuna- stohektarowego parku, polegający m.in. na odtworzeniu historycznego układu komunikacyjnego i oczysz- czeniu terenu z samosiewu, został wstrzymany już na etapie koncep- cyjnym z powodu zbyt wysokiego kosztu wykonania podkładów geo- dezyjnych dla tego obszaru. Należy przypuszczać, że wysokie nakłady poniesione na remont budynków (w tym liczne kredyty) spowodują
odłożenie rewaloryzacji parku na bardzo odległy czas, co tylko pogłębi stan jego degradacji (ryc. 7).
Wnioski
Jak wykazano na powyższych przykładach, droga do przywrócenia dawnej świetności zdegradowanym założeniom pałacowo-parkowym przebiega w różny sposób i nie za- wsze daje zamierzone efekty. Przy- czyn tego stanu rzeczy należy upa- trywać nie tylko w wydawałoby się oczywistych problemach obecnych właścicieli ze sfinansowaniem pro- wadzonych prac rewaloryzacyjnych, ale również w braku archiwalnej dokumentacji, która nie zachowała się dla większości obiektów z terenu Pomorza Zachodniego, a także braku aktualnych map geodezyjnych czy też wreszcie zaniedbań służb kon- serwatorskich, które nie monitorują w należyty sposób stanu zachowania zabytków.
Rewaloryzacja założeń parko- wych, które wraz z pałacami i dwo- rami stanowią niezwykle cenne ele- menty dziedzictwa kulturowego, ma ogromne znaczenie w kultywowaniu i rozszerzaniu się świadomości re- gionalnej dzisiejszych mieszkańców Pomorza Zachodniego. Dla tych po- koleń, które urodziły się i mieszkają na terenie Pomorza Zachodniego, jest to już „mała ojczyzna”, której tożsamość kulturowa wciąż jednak oczekuje na odkrycie, nazwanie i określenie [Szymski i in. 2006].
Konieczność przywrócenia tożsa- mości jest niezbędnym warunkiem nie tylko podtrzymania wielowieko- wego dziedzictwa kulturowego, ale również zrównoważonego rozwoju całego regionu.
Magdalena Rzeszotarska-Pałka Katedra Projektowania Krajobrazu
Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Zachodniopomorski Uniwersytet
Technologiczny w Szczecinie
Literature – Literatura
1. Karty Ewidencyjne Zabytków Archi- tektury i Budownictwa WKZ, archiwum WKZ w Szczecinie.
2. Latour S., Łukaszewicz P., 1998. Za- łożenia pałacowo-parkowe na Pomorzu Zachodnim. Charakterystyka i wybrane przykłady [w:] Pałac w ogrodzie, War- szawa.
3. Rzeszotarska-Pałka M., 2005. Toż- samość krajobrazu kulturowego wsi folwarcznych i majątków ziemskich na terenie Pomorza Zachodniego. Praca doktorska WA PK, maszynopis, Kraków.
4. Siewniak M., Mitkowska A., 2004.
Tezaurus sztuki ogrodowej. Wyd. Rytm, Warszawa.
5. Szymski A., Rzeszotarska-Pałka M., Pawłowski W., Ignaczak-Felińska J., 2006. Wieś pomorska wczoraj i dziś.
Wyd. Walkowska, Szczecin.
