Wprowadzenie
Introduction
Ostrów Tumski naleĔy do ze- spoäu wysp Starego Miasta we Wro- cäawiu. To zarówno najstarsza, jak i najcenniejsza czöĈè miasta. Znaj- dujñ siö tutaj unikatowe zabytki ar- chitektury, z Katedrñ Ĉw. Jana Chrzci- ciela na czele. Caäe zaäoĔenie urbani- styczne Ostrowa Tumskiego i okolic jest uznane za pomnik historii o na- zwie „Wrocäaw – zespóä historyczne- go centrum” (zarzñdzenie Prezydenta RP z dnia 8.09.1994) [Parki… 2009].
Niestety, ten obszar miasta szczegól- nie mocno ucierpiaä pod koniec dru- giej wojny Ĉwiatowej. Powojenna od- budowa dotyczyäa przede wszystkim zniszczonych zabytkowych budow- li. Dopiero po latach przyszedä czas na rewaloryzacjö ogrodów towarzy- szñcych obiektom architektonicz-
Pr zy w ró co ne m ia st u Ma re k L is ze w sk i, Ma Ág o rz a ta L ip sk a
Restored to the Town
nym, bödñcych gäównie wäasnoĈciñ koĈcielnñ. Z pomocñ w tym zakresie wystñpiäo Stowarzyszenie „Ogrody DolnoĈlñskie”. Stowarzyszenie roz- poczöäo dziaäalnoĈè w roku 2000.
Od tego czasu zajmuje siö przede wszystkim dziaäaniami na rzecz par- ków i ogrodów, w tym zabytkowych, na terenie Dolnego ćlñska. Ponad- to, do celów Stowarzyszenia naleĔy ochrona przyrody, krajobrazu i dzie- dzictwa kulturowego. Zamierzenia te realizowane sñ poprzez wspieranie oraz rozwój nauki i kultury w zakre- sie sztuki ogrodowej. Konkretne dzia- äania to: wydawanie ksiñĔek (Ogród Japoþski we Wrocäawiu, Parki i ogro- dy Wrocäawia) i innych publikacji (np. Ogrody przyĈwiñtynne i klasz- torne. Rekonstrukcja, rewaloryzacja, pielögnacja – materiaäy seminaryjne), organizacja targów, wystaw i kon- ferencji naukowych („Ogród Polski
Prezentacje
2001”, „Ogród Polski 2003”). Oso- by bödñce czäonkami Stowarzysze- nia biorñ czynny udziaä w przygo- towywaniu projektów terenów zie- leni, a zrzeszone firmy – jako czäon- kowie wspierajñcy, niejednokrotnie uczestniczñ w ich realizacji. Dziaäa- nia te sñ realizowane we wspóäpra- cy z samorzñdem terytorialnym i in- nymi podmiotami. Przykäadem takie- go wspóädziaäania wäadz samorzñdo- wych, koĈcielnych oraz Stowarzysze- nia „Ogrody DolnoĈlñskie” jest wäa- Ĉnie rewaloryzacja zespoäu ogrodów zlokalizowanych pomiödzy nabrze- Ĕem Odry a poäudniowñ pierzejñ ul.
Katedralnej na Ostrowie Tumskim we Wrocäawiu, czyli tzw. ogrodów biskupich (ryc. 1). Stowarzyszenie objöäo przedsiöwziöcie patronatem i säuĔyäo pomocñ merytorycznñ w za- kresie projektowania i wykonaw- stwa. Prace na obiektach przebiega- äy zasadniczo w latach 1999–2003.
Na zakoþczenie tego etapu prac Sto- warzyszenie, wraz z Papieskim Wy- dziaäem Teologicznym oraz Akade- miñ Rolniczñ we Wrocäawiu, zorga- nizowaäo seminarium naukowe.
Historia ogrodów biskupich
The history of bishop’s gardens
Poczñtki zagospodarowania terenów przybrzeĔnych na Ostro- wie Tumskim siögajñ Ĉredniowiecza [Maäachowicz 2003]. Powstajñ wów-
czas zarówno prywatne ogrody uĔyt- kowe, jak i reprezentacyjne. Z upäy- wem czasu coraz bardziej zwracano uwagö na estetykö ogrodu, który sta- waä siö ozdobñ domu lub rezydencji.
W 2. poäowie XIII i w XIV wieku wy- tyczono nowy przebieg ul. Katedral- nej. Przypadkowa zabudowa zostaäa zastñpiona nowñ, wznoszonñ wedäug powtarzanego schematu. Powszech- nym typem domu mieszkalnego byä jednotraktowy, jedno - lub dwupiö- trowy budynek ustawiony równole- gle do ulicy. Usytuowana poĈrod- ku brama przejazdowa prowadzi- äa na dziedziniec otoczony z dwóch stron budynkami gospodarczymi.
Pomiödzy dziedziþcem a nadbrze- Ĕem Odry, przy którym czösto urzñ- dzano przystaþ dla äódek, sytuowa- no ogród lub sad [Chybalska 2005].
Taki ukäad przestrzenny dokumentuje plan widokowy Bartäomieja Weyne- ra z 1562 roku [Maäachowicz 2003].
W zatäoczonym, ograniczonym mu- rami miejskimi Wrocäawiu wäaĈnie ogrody wyróĔniaäy wyspö i nadawaäy rezydencjonalny charakter mieszkal- nej zabudowie Ostrowa Tumskiego.
Okres ĈwietnoĈci ogrodów na wyspie przypada na lata rzñdów wielkiego mecenasa sztuki Franciszka Ludwi- ka von Neuburg, biskupa wrocäaw- skiego (1683–1732). W XIX wieku ogrody rozpoĈcieraäy siö wzdäuĔ nie- mal caäych wybrzeĔy Ostrowa (wol- nych juĔ od obwarowaþ). Dokumen- tuje ten fakt Geissler na swoich pla- nach z 1810 r. i okoäo 1820 r. Byäy to niewielkie, geometrycznie rozpla- nowane ogrody, usytuowane na ogóä
na dwóch poziomach opadajñcych w kierunku rzeki, ze schodami i ba- lustradami ozdobionymi czösto rzeĒ- bami lub wazonami kamiennymi.
W niektórych obiektach byäy pawi- lony i altany. Na granicach poszcze- gólnych dziaäek stawiano mury. Naj- bardziej wyróĔniajñce siö zaäoĔenia ogrodowe znajdowaäy siö na tyäach poäudniowej pierzei ul. Katedralnej.
Stanowiäy one zespóä, skäadajñcy siö z ogrodów przy paäacu biskupim oraz ogrodów dworów kanonicznych (ul.
Katedralna 3–15). W ogrodach tych zachowaäy siö jedynie nieliczne ele- menty dawnych ukäadów i dlatego formuäö rekonstrukcji moĔna byäo zastosowaè jedynie w odniesieniu do dwóch obiektów – ogrodów przy ul. Katedralnej 9 i 11.
Rewaloryzacja
zaÁoËeà ogrodowych
Restoration of garden sets
Szczególnie okazaäy byä ogród przylegajñcy do domu przy ul. Kate- dralnej 9. Na górnym tarasie wzno- siäy siö dwa pawilony ogrodowe z ozdobnñ bramñ poĈrodku (ryc. 2).
Przez schody z balustradñ ograni- czajñcñ górny taras wiodäo przejĈcie do niĔej poäoĔonego ogrodu. Ukäad zabytkowego zaäoĔenia odtworzono wedäug planów Geisslera. Górny ta- ras zachowaä swój pierwotny ukäad wraz z murem oporowym i schoda- mi. Nawierzchniö tarasu wykonano z szarej kostki granitowej, a na po-
wierzchni wyodröbniono dwa pro- stokñtne kwietniki obsadzone kwia- tami sezonowymi (Tagetes spp., Viola spp., Salvia spp.), zmienianymi dwu- krotnie w sezonie. U podstawy muru oporowego tarasu znajdujñ siö pro- stokñtne rabaty obsadzone krzewa- mi kwitnñcymi Hydrangea petiola- ris, Ilex aquifolium oraz Euonymus fortunei. Dolna czöĈè ogrodu podzie- lona zostaäa na cztery kwatery o ba- rokowym rysunku, które obwiedzio- no niskim, zimozielonym Ĕywopäo- tem z Buxus sempervirens, a Ĉrodek poszczególnych czöĈci zostaä wy- peäniony trawnikami dywanowymi.
W centralnej czöĈci ogrodu, na ist- niejñcym wczeĈniej cokole, ustawio- no figurö bäogosäawionego Edmunda Bojanowskiego, który mieszkaä na te- renie posesji i byä zaäoĔycielem Zgro- madzenia Sióstr SäuĔebniczek NMP.
We wschodniej czöĈci ogrodu zapro- jektowano zimozielone krzewy igla- ste Taxus baccata, a na zakoþcze- niach prostokñtnych rabat posadzo- no formy topiaryczne (stoĔki) tegoĔ gatunku. Ukäad przestrzenny ogro- du, jak i nasadzenia zostaäy odtwo- rzone w „stylu epoki” [Siewniak, Mit- kowska 1997]. Zgodnie z zasadñ sto- sowanñ w ogrodach baroku – natu- ra (roĈlinnoĈè) musiaäa podporzñd- kowaè siö czäowiekowi i jego kre- acji. Przylegajñcy mur obsadzony zo- staä pnñczami Parthenocissus tricu- spidata. W pobliĔu istniejñcego zej- Ĉcia do wody posadzono formowa- ny Ĕywopäot z krzewów zimozielo- nych Taxus baccata oraz zimozielo- ne krzewy kwitnñce Rhododendron Ryc. 2. Plan zagospodarowania przestrzennego ogrodu przy ul. Katedralnej 9, wg Geisslera (po lewej) oraz opracowanie wäasne na podstawie projektu rekonstrukcji wg Maäachowicza [3]
(po prawej) Fig. 2. Land development plan of garden at
Katedralna street 9 according Geissler (on the left) and project of planned reconstruction according Maäachowicz (on the right)
catawbiense. RoĈliny zimozielone byäy cenione juĔ w ogrodach rene- sansowych, bowiem dawaäy one za- mierzony efekt przez caäy rok.
Z opisanym zaäoĔeniem sñsia- duje dawny dom prepozyta, obecnie siedziba metropolity wrocäawskiego (ul. Katedralna 11). W poäowie XVIII wieku wzniesiono tu zaäoĔenie ba- rokowe, zgodnie z zasadñ „pomiö- dzy dziedziþcem a ogrodem” [Chy- balska 2005]. Paäac stanowi central- ny punkt osi symetrii. Usytuowany jest przy dziedziþcu reprezentacyj- nym oddzielonym od ulicy ozdob- nym ogrodzeniem. Po poäudniowej stronie paäacu przylegaä ogród gra- niczñcy z rzekñ. Na planie Geisslera ogród ma ukäad osiowy, z centralnñ czöĈciñ w ksztaäcie koäa. OĈ syme- trii caäego zaäoĔenia rozpoczyna siö przed bramñ gäównñ, przebiega przez dziedziniec i przecina paäac. Jej kon- tynuacjö stanowi gäówna aleja ogro- dowa. Poszczególne czöĈci ogrodu rozäoĔone sñ symetrycznie w stosun-
ku do osi. Po przeanalizowaniu ma- teriaäów historycznych i ikonogra- ficznych zaproponowano odtworze- nie elementów zaäoĔenia ogrodu (ryc.
3). ćrodek kompozycji stanowi teraz kolisty trawnik z rabatñ róĔanñ Rosa
‘Bassino’ obramowanñ niskñ formo- wanñ obwódkñ Buxus sempervirens oraz niewielkim placykiem z figurñ Ĉwiötej. Symetrycznie, osiowo krzy- Ĕujñce siö alejki dzielñ trawnik na re- gularne kwatery. Trawiasty parter ob- wiedziony zostaä Ĕywopäotem zimo- zielonym z Buxus sempervirens, zaĈ naroĔniki zaakcentowano forma- mi kulistymi. Od strony wschodniej i zachodniej centralna czöĈè ogro- du ograniczona zostaäa bindaĔami obsadzonymi kwitnñcymi pnñczami Wisteria floribunda. CzöĈè póänocnñ ogrodu, w pobliĔu, budynku paäacu zaprojektowano jako wybrukowa- ny taras z parterami Ĕywopäotowo- -kwiatowo -mineralnymi, obwódki wyznaczajñce ornament wykona- no z Buxus sempervirens a wypeä-
nienie z kwiatów sezonowych (Sa- lvia spp.). W projekcie zapropono- wano odbudowö oranĔerii, w nieco zmienionym zarysie (nie zrealizowa- no), w której hodowane byäyby roĈli- ny egzotyczne, sezonowo wystawia- ne do ogrodu. Po przeciwnej stronie szklarni zaprojektowano placyk wy- poczynkowy, na którym wystawiane sñ meble ogrodowe. W czöĈci poäu- dniowej, na osi podäuĔnej zaäoĔe- nia ogrodowego roĈnie kilkumetro- wej wysokoĈci Taxus baccata – forma krzewiasta. Wokóä niego, wzdäuĔ na- brzeĔa i murów granicznych, zapro- jektowano rabaty obsadzone kwitnñ- cymi, zimozielonymi krzewami Rho- dodendron catawbiense, Prunus lau- rocerasus, Mahonia aquifolium, Hyn- drangea macrophylla oraz roĈlinami okrywowymi – Hedera helix i Vinca minor [Parki… 2009].
Kolejnym zrewaloryzowa- nym obiektem z zespoäu tzw. ogro- dów biskupich jest zaäoĔenie przy ul. Katedralnej 13. W barokowo- -klasycystycznym budynku dawnej kanonii katedralnej dziĈ ma siedzi- bö Kuria Metropolitalna. Ogród to- warzyszñcy temu obiektowi do cza- sów wspóäczesnych zachowaä siö jako ogród uĔytkowy, przede wszyst- kim jako sad. Obszar ten ma bardzo zróĔnicowany ukäad wysokoĈciowy – róĔnica poziomów pomiödzy po- szczególnymi czöĈciami ogrodu siö- ga trzech metrów. W wyniku anali- zy materiaäów historycznych i iko- nograficznych zaproponowano od- tworzenie gäównych elementów za- äoĔenia, tj. tarasowego ogrodu osio- Ryc. 4. Tarasy w Ĉrodkowej czöĈci ogrodu przy ul. Katedralnej 13, przed rewaloryzacjñ (fot. M. Lipska)
Fig. 4. Terraces in the middle part of garden at Katedralna street 13, before revitalization (photo by M. Lipska)
wego, z utrzymaniem funkcji uĔytko- wej [Parki… 2009]. Ogród podzielo- ny zostaä na trzy czöĈci, kaĔda z nich posiada wspólnñ oĈ i regularnñ kom- pozycjö. Na górnym poziomie, przy- legajñcym do budynku Kurii, zapro- jektowano ogród zioäowo -kwiatowy.
Poprzez zastosowane w nim nasa- dzenia nawiñzano do Ĉredniowiecz- nych (herbarium) i renesansowych (giardino de semplici) ogrodów uĔyt- kowych [Furmanik 2009]. Na czte- rech symetrycznych rabatach, któ- rych rysunek wyznaczajñ niskie, strzyĔone obwódki z Buxus sempe- rvirens, przewidziano miejsce dla wieloletnich zióä Salvia officinalis, Melissa officinalis, Mentha spicata, Thymus vulgaris oraz kwiatów jedno- rocznych i bylin. OĈ kompozycyjna wyznaczona przez istniejñcy okaza- äy egzemplarz Thuja plicata podkre- Ĉlona zostaäa dwoma prostokñtnymi trawnikami dywanowymi ozdobio- nymi roĈlinami cebulowymi Musca- ri botryoides. Na rabatach otaczajñ- cych ogród zioäowo -kwiatowy za- projektowano nasadzenia krzewów kwitnñcych Hydrangea macrophyl- la oraz pnñczy. Dwa poziomy ogro- du poäñczono trzema tarasami (ryc.
4, 5) ze schodami czöĈci centralnej oraz dwoma pochylniami po bo- kach. Na tarasach wprowadzone zo- staäy nasadzenia roĈlin uĔytkowych, tj. krzewów owocowych Ribes spp., winoroĈli Vitis spp., kwiatów ozdob- nych oraz warzyw (Alium porrum, Al- lium cepa, Beta vulgaris, Lactuca sa- tiva). Na dolnym poziomie zaprojek- towano ogród warzywno -owocowy
(ryc. 5). W Ĉrodkowej jego czöĈci, na regularnych kwaterach wyzna- czonych obwódkami z Buxus sem- pervirens, zaprojektowano nasadze- nia drzew owocowych Malus spp., Pyrus spp., Prunus ssp., rozpinanych na stelaĔach i formowanych w pal- metö prostñ. W drugiej czöĈci pozio- mu dolnego, przylegajñcej do rzeki, zaprojektowano czöĈè wypoczyn- kowñ ogrodu z wolierami dla pta- ków ozdobnych oraz rabaty z krze- wów kwitnñcych Philadelphus coro- narius, Deutzia scabra, Buddleja da- widii i bylin Digitalis purpurea, Dic- tamnus albus, Rudbeckia fulgida.
Na niewielkim placyku zlokalizowa- nym na osi ogrodu oraz miejscu ko- munikacji z ogrodami sñsiednich po- sesji przewidziano ustawienie rzeĒby Ĉw. Franciszka na niewielkim postu- mencie (nie zrealizowano).
Poprzez furtkö w murze z ogro- du dolnego moĔna przejĈè do ogro- dów przy ul. Katedralnej 15, zloka- lizowanych przed dawnym paäacem arcybiskupim. W klasycystycznym paäacu, skäadajñcym siö z zespoäu budynków w ksztaäcie nieregular- nego czworoboku, mieĈci siö obec- nie Papieski Wydziaä Teologiczny.
Wewnñtrz zabudowaþ znajduje siö owalny podjazd, z zieleþcem w po- Ĉrodku. W materiaäach archiwalnych nie zachowaäy siö przekazy na temat rozplanowania terenu. Do czasów wspóäczesnych dziedziniec zacho- waä siö jako okólny podjazd otacza- jñcy gazon. Ten niewielki zieleniec zostaä przeksztaäcony, w nawiñzaniu do klasycystycznego charakteru por- tyku. Przeprowadzono rekonstrukcjö nie na podstawie istniejñcych doku- mentów, lecz przez domniemanñ
analogiö. Taka metoda nazywana jest rekonstrukcjñ spekulatywnñ, lub metodñ period design, tzn. projekto- waniem w „stylu epoki”. Przed wej- Ĉciem do budynku wykonano koli- sty placyk o nawierzchni granitowej (ryc. 6). Od zachodu ograniczono go säupkami i siedziskami kamien- nymi. Wokóä placu zaäoĔono traw- nik ograniczony formowanym Ĕy-
wopäotem z Taxus baccata, strzyĔo- nym na ksztaät póäokrñgäy. Na traw- niku wprowadzono nasadzenia grup krzewów Taxus baccata, Chamaecy- paris lawsoniana, Rhododendron ca- tawbiense, Rododendron japonicum, Mahonia aquifolium, Lavendula an- gustifolia, Peonia suffruticosa oraz ni- skich krzewinek i bylin Hosta spp., Euonymus fortunei, Salvia spp., Aster dumosus. Na klinowatej rabacie po- miödzy alejkami wyznaczajñcymi gäówne osie kompozycyjne wnö- trza zaprojektowano formowany Ĕy- wopäot z Buxus sempervirens. Przed skrzydäami poäudniowym i zachod- nim nasadzono formowane Ĕywopäo- ty oraz formy kolumnowe krzewów zimozielonych Taxus baccata i Bu- xus sempervirens. Ich rytm nawiñ- zuje do podziaäów elewacyjnych bu- dynku. Na elewacji poäudniowej za-
proponowano montaĔ drewnianych trejaĔy obsadzonych róĔñ pnñcñ (nie zrealizowano).
Teren pomiödzy poäudniowym skrzydäem paäacu biskupiego a Odrñ (pl. Katedralny 1) ma ksztaät równo- legäego do rzeki prostokñta. Od stro- ny póänocno -wschodniej ograniczo- ny jest przypadkowñ zabudowñ, po- wstaäñ po wojnie na potrzeby Insty- tutu Niskich Temperatur (obecnie aula Papieskiego Wydziaäu Teolo- gicznego). UniemoĔliwiäo to rewalo- ryzacjö zaäoĔenia ogrodowego zgod- nie z ukäadem historycznym. Na pla- nie Geisslera z 1810 roku widoczne sñ dwa kwaterowe ogrody ozdob- ne, jeden – wzdäuĔ elewacji paäacu i drugi, na wñskim pasie terenu, po- miödzy rzekñ a podäuĔnym budyn- kiem (byäa to wzniesiona w 1680 r.
ujeĔdĔalnia koni), który nie dotrwaä do czasów wspóäczesnych. Teren po- miödzy nimi byä placem uĔytkowym.
Nie zachowaäy siö Ĕadne pozostaäo- Ĉci po tych ogrodach. Dodatkowo pojawiä siö dojazd do budynku auli Papieskiego Wydziaäu Teologiczne- go. W projekcie podjöto próbö utrzy- mania konwencji regularnego ogro- du w partii zachodniej, wiñĔñcej siö z poäudniowa elewacjñ paäacu bisku- piego. Na decyzjö o wyborze takie- go rozwiñzania wpäynñä fakt istnie- nia w tej czöĈci ogrodu kwaterowe- go oraz wystöpowanie ukäadów re- gularnych w innych ogrodach Ostro- wa Tumskiego. We wschodniej czö- Ĉci dziaäki, gdzie roĈnie kilka okaza- äych drzew i niezbödny jest podjazd do garaĔy wybrano swobodnñ kom- Ryc. 6. Kolisty zieleniec przed dawnym
paäacem arcybiskupim – opracowanie wäasne wg Brzezowskiego (ul. Katedralna 15) Fig. 6. Round greenery in front of old Bishop`s Palace according Brzezowski (Katedralna street 15)
Ryc. 7. Prace przygotowawcze przed rewaloryzacjñ ogrodu przy ul. Katedralnej 1 (fot. M. Lipska) Fig. 7. Preparatory works before garden at Katedralna street 1 revalorization (photo by M. Lipska)
pozycjö ogrodu (ryc. 7, 8). Od póäno- cy, wzdäuĔ drogi prowadzñcej do ga- raĔy zaprojektowano nasadzenia nie- formowanych krzewów, przysäania- jñcych teren gospodarczy. W projek- cie szaty roĈlinnej przyjöto koncep- cjö biaäo -zielonego ogrodu, nawiñzu- jñcego do sakralnego charakteru oto- czenia. Stanowiäa ona podstawö do- boru poszczególnych gatunków ro- Ĉlin. Doboru dokonano biorñc pod uwagö kolor kwiatów i liĈci poszcze- gólnych krzewów. Wokóä kwater re- gularnego ogrodu oraz na obrzeĔach trawników w partii nadbrzeĔnej po- sadzono zimozielony Ĕywopäot z Ta- xus baccata. ćrodkowñ kwaterö ogro- du przy fontannie z piaskowca ota- cza obwódka podwójnego, zimozie- lonego Ĕywopäotu z Buxus sempe- rvirens, poĈrodku znajdujñ siö dwie rabaty obsadzane kwiatami sezono- wymi (Viola spp., Salvia spp.), zmie- nianymi dwukrotnie w ciñgu sezonu wegetacyjnego. W obröbie kwater, na trawnikach posadzono zimozielo- ne, topiaryczne formy krzewów igla- stych Taxus baccata. W poäudniowej czöĈci ogrodów kwaterowych wpro- wadzono nasadzenia drzew i krze- wów w ukäadzie swobodnym. Rosnñ tu Magnolia soulangeana, Rhodo- dendron catawbiense, Syringa vulga- ris, Philadelphus x lemoinei. Na za- koþczeniu alejki biegnñcej wzdäuĔ wschodniej granicy ogrodu regular- nego ustawiono rzeĒbö ćwiötej Kata- rzyny ze Sieny, a w jej otoczeniu po- sadzono krzewy Hydrangea arbore- scens i roĈliny okrywowe Euonymus fortuneii. W czöĈci wschodniej ogro-
Ryc. 8. Rozplanowanie swobodne i regularne ogrodów przy ul. Katedralnej 1, po rewaloryzacji (fot. M. Liszewski)
Fig. 8. Free and regular planning of gardens at Katedralna street 1, after revalorization (photo by M. Liszewski)
du, wzdäuĔ nabrzeĔa Odry posadzo- no krzewy w swobodnym ukäadzie kompozycyjnym. Wprowadzono na- sadzenia drzew liĈciastych, krzewów kwitnñcych liĈciastych oraz zimozie- lonych. Wokóä kolistego placyku wy- konano trejaĔ, który obsadzono pnñ- czami Clematis spp. oraz Tilia cor- data. Na poäudniowej i zachodniej elewacji budynku auli Papieskiego Wydziaäu Teologicznego posadzo- no Parthenocissus tricuspidata. Na- wierzchniö, przeznaczonñ do ruchu samochodowego wykonano z sza- rej kostki granitowej, ze wzorem geometrycznym. Ciñgi piesze majñ nawierzchniö Ĕwirowñ z obrzeĔem z kostki granitowej. W ogrodzie za- instalowano stylowe latarnie o cha- rakterze parkowym.
Podsumowanie
Conclusion
Ogrody Biskupie staäy siö obec- nie jednym z najatrakcyjniejszych miejsc spacerowych Ostrowa Tum- skiego. Szczególnie interesujñco pre- zentujñ siö oglñdane z wieĔy kate- dry (ryc. 9). Po zakoþczeniu remon- tu poäudniowych nabrzeĔy Odry bö- dzie moĔna je podziwiaè z przeciw- legäego brzegu Odry jako element najpiökniejszej panoramy miasta. Re- waloryzacja, tzw. ogrodów biskupich to jeden z wielu przykäadów dziaäal- noĈci Stowarzyszenia „Ogrody Dol- noĈlñskie” na rzecz ratowania za- bytkowych zaäoĔeþ ogrodowych w województwie dolnoĈlñskim. Wy-
mieniè moĔna jeszcze inne, choè- by rekonstrukcjö zabytkowego wi- rydarza z przeäomu XVII i XVIII wie- ku przy klasztorze Sióstr Urszula- nek we Wrocäawiu (przy pl. Nankie- ra). Aktualne Stowarzyszenie „Ogro- dy DolnoĈlñskie” objöäo patrona- tem rewaloryzacjö zieleni w zespole paäacowo -parkowym w Bagnie, któ- rego wäaĈcicielami sñ ksiöĔa Salwa- torianie. W projektowaniu i realiza- cji uczestniczñ czäonkowie Stowarzy- szenia. Planowane sñ dalsze przed- siöwziöcia.
Marek Liszewski Katedra Szczegóäowej Uprawy RoĈlin Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Department of Crop Productions
Wrocäaw University of Environmental and Life Sciences
Czäonek Zarzñdu Stowarzyszenia „Ogrody DolnoĈlñskie”
Executive member of Association “Ogrody DolnoĈlñskie”
Maägorzata Lipska Firma „Zieleþ dawne MPZ”
Czäonek Zarzñdu Stowarzyszenia „Ogrody DolnoĈlñskie”
Executive member of Association “Ogrody DolnoĈlñskie”
Literatura
1. Chybalska M., 2005, Ogrody bi- skupie na Ostrowie Tumskim [w:]
„Zielona Planeta” 2(59), Wyd. APIS, s. 3–6.
2. Furmanik B., 2009, Dobory roĈlin w ogrodach zabytkowych [w:] „Zie- leþ miast i wsi, wspóäczesna i zabyt- kowa. Techniki i technologie dla tere- nów zieleni”, Wyd. PWS w Sulecho- wie, Sulechów–Kalsk, s. 141–148.
3. Maäachowicz M., 2003, Histo- ryczne ogrody Ostrowa Tumskiego [w:] „Ogrody przyĈwiñtynne i klasz- torne, Rekonstrukcja, rewaloryzacja, pielögnacja”, materiaäy seminarium naukowego, Stowarzyszenie Ogro- dy DolnoĈlñskie, Wrocäaw, s. 20–24.
4. Parki i ogrody Wrocäawia, 2009, praca zbiorowa pod red. L. Chudzyþ- skiego i R. Wieczorka, Stowarzysze- nie „Ogrody DolnoĈlñskie”, Oficyna Wyd. Atut, Wrocäaw.
5. Siewniak M., Mitkowska A., 1997, Tezaurus sztuki ogrodowej, Oficyna Wyd. Rytm, Warszawa.
