Wprowadzenie
Introduction
Sztuka iluminacji wyszäa z fazy artystycznego oĈwietlania budynków i staäa siö czöĈciñ zintegrowanych opracowaþ projektowych, przejmu- jñc typowe dla nich metody postö- powania. Prowadzñ one do zmiany nocnego wizerunku caäych miast oraz zespoäów krajobrazowych, odmienia- jñc zarówno ich ukäad kompozycyjny, jak i funkcjonalny. SäuĔñ nie tylko ak- centowaniu tego, co jest akcentowa- ne za dnia, ale teĔ czasem wydoby- wajñ z mroku zaskakujñce rysy „kra- jobrazów codziennych”, kreujñ nowe wyróĔniki przestrzenne, umoĔliwiajñ oĔywienie swoistych przestrzeni nija- kich, zaniedbanych, omijanych.
Uzyskanie zamierzonego efektu iluminacyjnego jest wypadkowñ sze- regu dziaäaþ i wyborów, dokonywa- nych na kolejnych etapach realizacji projektu. Coraz czöĈciej konieczna staje siö w tym zakresie Ĉcisäa wspóä- praca architektów, architektów krajo- brazu i projektantów Ĉwiatäa, zjedno- czonych wspólnym poczuciem arty- zmu, wiedzñ technicznñ i etykñ, któ- rej podstawowym kanonem jest od- powiedzialnoĈè.
Ze wzglödu na bogactwo Ĉrod- ków technicznych i plastycznych, moĔliwoĈci dziaäania wspóäczesnych twórców wydajñ siö niemal nieogra- niczone. Iluminacja dysponuje sze- rokñ gamñ narzödzi tworzenia zapla- nowanego efektu Ĉwietlnego. Przy ich pomocy moĔna uzyskaè bogatñ ga-
leriö –„iluminotekö” wraĔeþ. To wäa- Ĉnie uĔyte przez projektanta Ĉrodki wyrazu wpäywajñ na stworzenie wza- jemnych relacji pomiödzy elemen- tami oraz wywoäujñ przeĔycia este- tyczne. Dziaäania te czasami nastö- pujñ na drodze porzñdkowania po- dobnych do siebie czöĈci, a kiedy in- dziej poprzez zestawianie ich na za- sadzie kontrastu. Odpowiednie ope- rowanie elementami i ich atrybutami moĔe daè efekt, który odbiorca do- Ĉwiadczy jako odczucie statyczno- Ĉci, porzñdku, równowagi, harmo- nii, dynamiki, chaosu czy niepoko- ju. Swoboda i wyczucie w posäugi- waniu siö szerokñ gamñ Ĉrodków pla- stycznych, jakñ oferuje wspóäczesna technika wymaga od twórcy opano- wania warsztatu projektanta Ĉwiatäa.
Profesja ta w ostatniej dekadzie stule- cia przeszäa radykalnñ zmianö od in- Ĕynierów i techników, którzy dziaäa- li gäównie na rzecz reklamy i lobby koncernów oĈwietleniowych do spe- cjalistów, którzy kreujñ swoje wizje w oparciu o sztukö, potrzeby spo- äeczne i wymogi Ĉrodowiska.
Lyon jako przykÁad nocnego ksztaÁtowania krajobrazu miejskiego
Lyon as an example of the night city landscaping
Realizacja dziaäaþ Ĉwietlnych w Lyonie obrazuje profesjonalne i caäoĈciowe podejĈcie do ilumina-
Ilu m in a cj a kr a jo b ra zu m ia st a na p rz yk Áa d zi e L yo nu Ma gd a le na Z ie no w ic z
City Landscape
Illumination on
an Example
of Lyon
cji w skali miasta oraz jest rekomen- dowana jako „wzorcowa” przez miö- dzynarodowe stowarzyszenie Ligh- ting Urban Community International (LUCI). Jest to organizacja utworzo- na w 2002 roku z inicjatywy Lyonu.
Zrzesza miasta, które podjöäy próbö stworzenia projektu iluminacji tzw.
Lighting Master Plans. LUCI dziaäa
przede wszystkim jako forum, gdzie przedstawiciele wäadz miast, archi- tekci, urbaniĈci mogñ siö spotkaè, aby wymieniè doĈwiadczenia i wspólnie zastanowiè siö na tym jak najlepiej wykorzystaè Ĉwiatäo, które staäo siö bardzo waĔnym elementem w Ĕy- ciu miejskim, architekturze i rozwo- ju urbanistycznym. Do priorytetów
organizacji naleĔy równieĔ ochrona Ĉrodowiska i optymalne wykorzysta- nie Ĉwiatäa.
Wäadze Lyonu postanowiäy roz- wiñzaè problem iluminacji systemowo i caäoĈciowo. W 1989 roku opraco- wano plan iluminacji miasta z myĈlñ o zaplanowanym eksponowaniu 150 wybranych obiektów, takich jak ko- Ĉcioäy, wieĔe, mosty, atrakcyjne ka- mienice, pomniki i historyczne place.
Dla kaĔdego obiektu wykonano indy- widualny projekt iluminacji i poäñ- czono je szlakami „Ĉwietlnymi”, któ- re majñ za zadanie kierowaè i orien- towaè turystów w mieĈcie.
Wprowadzono hierarchiö ja- snoĈci i koloru Ĉwiatäa w zaleĔnoĈci od elementów struktury przestrzen- nej miasta, wyróĔniajñc: gäówne osie, wjazdy do miasta, obszary hi- storyczne i zielone przestrzenie. Po- przez umiejötne uĔycie Ĉwiatäa stwo- rzono atrakcyjny i spójny wizerunek miasta, który säuĔy mieszkaþcom i turystom. Plan opracowany w 1989 Ryc. 1. Parking przy koþcowej stacji metra L. Bonnevay Astroballe w Lyonie; dziaäanie Ĉwiatäem i kolorem porzñdkuje i uatrakcyjnia przestrzeþ komunikacyjnñ
Fig.1. Parking at the terminal station of underground L. Bonnevay Astroballe L.
Lyon, light and color operation to arrange and make more attractive the space communication
Ryc. 2. Lampy stanowiñce wyposaĔenie gäównej, pieszej ulicy Lyonu (Rue de République)
Fig. 2. Street lamps constituting equipment of the main pedestrian street of Lyon (Rue de République)
roku jest na bieĔñco monitorowany i udoskonalany. W 2003 roku rozpo- czöto pracö nad nowym projektem, który miaä na celu okreĈlenie zakresu i kierunków modernizacji istniejñce- go sytemu oĈwietleniowego.
Aktualna koncepcja iluminacji miasta uwzglödnia aspekty takie jak:
róĔnicowanie atmosfery poszcze- gólnych rejonów,
identyfikowanie charakteru po- szczególnych dzielnic,
dostosowanie iluminacji do rytmu i tempa Ĕycia spoäeczeþstwa (po- dziaä na iluminacjö o charakterze staäym, sezonowym oraz zmniej- szenie poziomów natöĔenia Ĉwia- täa w wybranych rejonach), obniĔanie poziomu zanieczysz-
czenia Ĉwiatäem poprzez moder- nizacjö systemów oĈwietlenio- wych, recykling zuĔytych Ēródeä
Ĉwiatäa oraz ograniczenie ilumi- nacji w niektórych czöĈciach mia- sta jedynie do zaznaczenia grani- cy obszaru.
Zmiany w stosunku do po- przedniego planu idñ w kierunku iluminacji nie tylko zabytków, ale równieĔ na podkreĈlaniu zwykäych miejsc oraz stosowaniu bardziej oszczödnych rozwiñzaþ (ryc. 1).
Pierwszy plan skupiaä siö na ekspo- nowaniu przede wszystkim obiektów zlokalizowanych w centrum miasta.
Drugi zakäada piöè punktów ognisko- wych i zwrócenie siö w stronö ob- szarów peryferyjnych. Nieatrakcyj- ne, pomijane i „opuszczone” czö- Ĉci dziöki iluminacji majñ zostaè
„zrehabilitowane”. W nowy projekt zostali wäñczeni artyĈci sztuk piök- nych, którzy projektujñ indywidu- alne oprawy oĈwietleniowe. Stano-
wiñ one element wyposaĔenia prze- strzeni publicznych w rodzaju uni- kalnych „mebli”, äñczñcych nowa- torstwo techniczne z estetykñ (ryc. 2).
Istotñ strategii planu ilumina- cji Lyonu jest tworzenie szczegóäo- wych strefowych planów obejmujñ- cych okreĈlony obszar, a nastöpnie äñczenie je w plany caäoĈciowe. Me- toda ta umoĔliwia unikniöcie genera- lizacji i uniformizacji rozwiñzaþ. Pla- ny szczegóäowe dokäadniej precyzujñ cele, rolö i zadania, jakie peäni Ĉwia- täo w okreĈlonej czöĈci miasta.
Iluminacja Lyonu bazuje na wa- lorach krajobrazowych: rzekach, wzgórzach, dolinach i gäównych ar- teriach komunikacyjnych, które kry- stalizujñ ukäad przestrzenny miasta (ryc. 3). Promuje teĔ dziedzictwo, hi- storiö oraz unikalnñ geografiö miej- sca. Zwraca siö równieĔ w kierun- Ryc. 3. Panorama Lyonu wykonana ze wzgórza Fourviere
Fig. 3. Panorama of Lyon made from the hill Fourviere
Ryc. 4. NabrzeĔe rzeki Saône, widok dzienny i nocny; iluminacja rytmiczna wykorzystujñca rastrowy podziaä i przeĈwity w Ĉcianie nadbrzeĔa Fig. 4. Quay of the river Saône, day and night view; rhythmic illumination using raster distribution and clearances in the quay wall
Ryc. 5. NabrzeĔe rzeki Rhône, widok nocny; Ĉwiatäo uĔyte w sposób „miökki” tworzy efemeryczny i melancholijny krajobraz kaskadowych skarp nabrzeĔa
Fig. 5. Quay of the river Rhône, night view; light used in a “soft” method forms a ephemeral and melancholy landscape of a cascading slopes of the quay
Ryc. 6. Spontaniczna iluminacja z okazji „festiwalu Ĉwiatäa” 2009 w dzielnicy La Guillotiere; mieszkaþcy przynieĈli niepotrzebne przedmioty ze swoich mieszkaþ celem stworzenia struktury, którñ okreĈlili jako antyarchitekturö
Fig. 6. Spontaneous illumination on the occasion of “the festival of light” 2009 in the district La Guillotière; townspeople brought unnecessary things from their homes to create a structure which they described as antiarchitecture
ku osobliwoĈci i odröbnoĈci ukry- tych w zwykäych dzielnicach miesz- kalnych. Nocñ tworzy widok, który sprzyja powiökszaniu siö liczby ilu- minowanych panoram i sylwetek ze- wnötrznych.
Tereny nabrzeĔne, rzeki oraz obszary zieleni sñ podĈwietlane w sposób ostroĔny, aby pozostawiè wĈród nich fragmenty zacienione.
RównoczeĈnie dñĔy siö do tworze- nia Ĉwiatäem atmosfery charaktery- stycznej dla okreĈlonego miejsca, np.
zakäada siö róĔne iluminowanie na- brzeĔa rzeki Saône (ryc. 4) i Rhône (ryc. 5), które równolegle przecina- jñ miasto.
Mosty Lyonu o kluczowym zna- czeniu w historii i ukäadzie komuni- kacyjnym sñ traktowane indywidu- alnie równieĔ w koncepcji ilumina- cji. Stanowiñ punkty do obserwacji panoram, przy czym kaĔdy z nich ma pokazywaè inny fragment miasta.
Obiekty o znaczeniu historycz- nym sñ iluminowane mocniejszym natöĔeniem Ĉwiatäa tak, aby stanowi- äy akcent w krajobrazie miasta i róĔ- niäy siö od stref mieszkalnych, rekre- acyjnych i przemysäowych. Ilumi- nacja Lyonu obejmuje takĔe dziel- nice mieszkaniowe – poprzez Ĉwia- täo próbuje siö podkreĈliè ich charak- ter. Wäadze Lyonu dñĔñ do tego, aby sami mieszkaþcy decydowali, co sta-
nowi o specyficznych cechach ich miejsca zamieszkania (ryc. 6). ćwia- täo ma uwydatniè unikalnoĈè lokalne- go terenu i ksztaätowaè nocnñ toĔsa- moĈè dzielnicy.
Bardzo istotnym aspektem w iluminacji Lyonu jest sterowanie oĈwietleniem.
ZaäoĔono, Ĕe iluminacja ma byè dopasowana do rytmu Ĕycia mieszkaþców, jak równieĔ ma sprzy- jaè turystyce. Wszystkie urzñdzenia oĈwietleniowe zostaäy wyposaĔone w foto zegary, które kontrolujñ na- stanie mroku i Ĉwitu. Czas zapala- nia i gaszenia Ĉwiateä dopasowuje siö do kaĔdego dnia indywidualnie, w zaleĔnoĈci od panujñcych warun- Ryc. 7. Fragmenty Gerland Park nocñ
Fig. 7. Fragments of the Gerland Park by night
ków atmosferycznych. Ponadto mia- sto zostaäo podzielone na kategorie;
wyróĔniono obszary i obiekty, które sñ iluminowane codziennie i takie, które sñ przedmiotem okazjonalnych dziaäaþ. Dodatkowo kaĔdego dnia po póänocy nastöpuje spadek pozio- mu natöĔenia Ĉwiatäa celem nie za- käócania snu mieszkaþców.
Kreowanie iluminacji w Lyonie podñĔa w kierunku iluminacji, do-
stosowanej do okreĈlonej przestrze- ni i tempa Ĕycia w mieĈcie. Plan ilu- minacji podlega ciñgäym zmianom.
Wykorzystujñc najnowsze osiñgniö- cia techniki oĈwietleniowej ewoluuje wychodzñc naprzeciw potrzebom mieszkaþców i turystów. Do pra- cy nad projektem coraz czöĈciej za- praszani sñ artyĈci uprawiajñcy sztu- ki piökne, celem wprowadzenia no- wych Ĉrodków wyrazu. Najlepszym
przykäadem takiej realizacji jest Ger- land Park1, wykonany w ramach pro- jektu modernizacji i przebudowy dzielnicy przemysäowej.
W parku zorganizowane sñ trzy róĔne typy przestrzeni: promenady spacerowe z drzewami, duĔe i maäe pola oraz olbrzymi ogród pokazujñcy bujnoĈè szaty roĈlinnej poprzez róĔ- norodnoĈè struktur roĈlinnych. ćwia- täo ma za zadanie w porze nocnej tworzyè nowy, magiczny Ĉwiat, po- kazujñc nowe relacje w przyrodzie i nowe ukäady przestrzenne (ryc. 7).
Coroczne koszty eksploatacji i konserwacji pokrywane sñ z do- browolnego opodatkowania miesz- kaþców, które wynoszñ okoäo 20 franków na osobö rocznie (dane z 2002 r.). Efektem tych skorelo- wanych dziaäaþ jest rosnñca z roku na rok liczba turystów, wydäuĔenie siö czasu aktywnoĈci spoäecznych oraz poczucie dumy z zamieszkiwa- nia w tak piöknym otoczeniu.
Do säawy Lyonu jako „miasta Ĉwiatäa” przyczyniä siö zarówno im- ponujñco zrealizowany plan ilumi- nacji, jak i coroczny festiwal Ĉwia- täa. UroczystoĈè ma swoje korzenie w tradycyjnym Ĉwiöcie obchodzo- nym od 1862 roku w dniu 8 grudnia.
Tego dnia co roku ludzie umieszcza- jñ w swoich oknach Ĉwiece, by po- dziökowaè NajĈwiötszej Marii Pan- nie za otrzymane äaski.
ćwiöto religijne od 1999 roku zamieniono w czterodniowe wy- darzenie kulturalno -spoäeczne, ob- chodzone w otoczeniu Ĉwiatäa we wszystkich jego formach: pochod- Ryc. 8. Instalacje Ĉwietlne wykonane w róĔnych czöĈciach miasta z okazji
„festiwalu Ĉwiatäa” 5 -8.12. 2009 r. Lyon Fig. 8. Light installations made in various parts of the city to celebrate “the festival of light” 5-8.12. 2009, Lyon
ni, Ĉwiec, oĈwietlenia, sygnaäów Ĉwietlnych, projektorów i sztucz- nych ogni. Festiwal staä siö miejscem spotkaþ sztuki i techniki oraz wspól- nych zabaw do wczesnych godzin rannych. Jego juĔ kilkuletnia histo- ria pozwala Ĉledziè najnowsze tren- dy oraz obserwowaè ewolucjö ilu- minacji od „sztywnej” – opierajñ- cej siö na rozwiñzaniach wyäñcz- nie technicznych do subtelnej – za- chwycajñcej wirtuozeriñ artystycznñ (ryc. 8–10).
Wäadze Lyonu aspirujñ, aby miasto caäy czas kontynuowaäo swo- jñ pionierskñ rolö w dziedzinie ilumi- nacji. Równolegle ze zmianñ nocne- go wizerunku miasta zaangaĔowaäy siö w promowanie „wiedzy o ilumi- nacji”. Wyrazem dziaäaþ edukacyj- nych i naukowych ma byè przygoto- wanie terenu do prowadzenia ekspe- rymentów Ĉwietlnych. Drugñ inicja- tywñ jest zamiar utworzenia europej- skiego centrum szkolenia projektan- tów w dziedzinie iluminacji, wspie- ranego przez organizacjö LUCI. Bö- dzie to miejsce dokumentacji i ar- chiwizacji materiaäów ilustrujñcych wspóäczesny dorobek twórczy w tym zakresie2.
Podsumowanie
Conclusion
Przykäad Lyonu obrazuje, Ĕe kaĔde dziaäanie iluminacyjne powinno respektowaè indywidual- ne cechy Ĉrodowiska, charaktery- zowaè siö szacunkiem do istniejñ- Ryc. 9. Instalacje Ĉwietlne wykonane w róĔnych czöĈciach miasta z okazji „festiwalu Ĉwiatäa”
8 -12.12. 2010 r. Lyon
Fig. 9. Light installations made in various parts of the city to celebrate “the festival of light”
8-12.12. 2010 r. Lyon
cych zasobów oraz wykazywaè siö peänym wyobraĒni podejĈciem arty- stycznym do wizerunku przestrzeni miasta nocñ. Szerokie propagowa- nie takiego podejĈcia spowodowa- äo, Ĕe wizualne wartoĈci krajobrazu zaczöto chroniè w wielu krajach ak- tami prawnymi. JuĔ ponad kilkaset miast na Ĉwiecie realizuje iluminacje zgodnie z LMP (Lighting Master Plan), w których krajobraz jest postrzegany w kategoriach dobra publicznego we w wielu jego aspektach – od dziaäal- noĈci inwestycyjnej po ekologicznñ i energetycznñ.
DoĈwiadczenia wielu miast w szczególnoĈci francuskich do- wodzñ, Ĕe wprowadzenie Ĉwiatäa
sztucznego powinno byè wynikiem profesjonalnego i interdyscyplinarne- go procesu projektowania. Ilumina- cjö naleĔy zalecaè, gdyĔ dziöki niej moĔna pokazaè ukrytñ, odmiennñ atrakcyjnoĈè miejsca, dokonaè me- tamorfozy obszaru lub teĔ zilustro- waè ewolucjö przestrzeni. ćwiatäo moĔe zmieniè postrzeganie krajobra- zu z obrazu negatywnego na pozy- tywny, pomóc ludziom zaadaptowaè przestrzeþ jako ich wäasnñ i sprawiè, by jñ polubili. Z drugiej strony rozwój techniki oĈwietleniowej i zwiökszajñ- ca siö iloĈè dziaäaþ Ĉwietlnych w kra- jobrazie pociñga za sobñ odpowie- dzialnoĈè w stosunku do Ĉrodowi- ska. W zawiñzku z powyĔszym pro-
jektowanie iluminacji powinno byè wywaĔone i uwzglödniaè przesäanki energetyczne, ekonomiczne i ekolo- giczne. KaĔdy projekt iluminacji po- winien zakäadaè teĔ takie rozwiñza- nia, które nie niszczñ elementu cie- nia i wykazujñ szacunek do ciemno- Ĉci. Od projektantów i wäadz miasta zaleĔy, czy iluminacja bödzie wyni- kiem zrozumienia krajobrazu i przy- czyni siö do wniesienia „nowej war- toĈci”, czy teĔ przyĈpieszy eksploata- cjö i degradacjö Ĉrodowiska. Czy bö- dzie traktowana jako „podbój” krajo- brazu przez czäowieka, czy teĔ bö- dzie wyrazem szacunku wobec przy- rody i dziedzictwa kulturowego.
Ryciny wykonaäa autorka.
Figures made by the author.
Magdalena Zienowicz Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wrocäaw University of Environmental and Life Sciences
Przypisy
1 Gäównym projektantem iluminacji Gerland Park byä Laurent Fachard. Swñ wiedzö jako projektant Ĉwiatäa rozwijaä od 1973 r. Na po- czñtku byä zwiñzany z teatrem i senografiñ w 1989 r. zaäoĔyä w Lyonie niezaleĔne studio projektowania iluminacji Les Éclairagistes As- sociés. NaleĔy do grona osób, które artystycz- nie i organizacyjne odpowiadajñ za coroczny festiwal Ĉwiatäa w Lyonie [www.lightingaca- demy.org].
2 Laganier Vincent, 2008, Lyon: City of Light [www.mondiale.co.uk/mondoarc/Lyon/lyon.
html].
Ryc. 10. Instalacje Ĉwietlne przygotowane przez studentów szkóä artystycznych i architektury przy placu du Griffon z okazji „festiwalu Ĉwiatäa” 5 -8.12. 2009 r. Lyon
Fig. 10. Light installations made by students of art and architecture schools at the du Griffon square on the occasion of “the festival of light” 5-8.12. 2009, Lyon
