Charakterystyka i rozmieszczenie zbiorowisk roœlinnych o potencjalnej wartoœci energetycznej z siedlisk silnie

(1)

Charakterystyka i rozmieszczenie zbiorowisk roœlinnych o potencjalnej wartoœci energetycznej z siedlisk silnie

wilgotnych i mokrych Kostrzyneckiego Rozlewiska

L. W

INKLER¹

, M. T

RZASKOŒ²

, G. K

AMIÑSKA¹

, R. M

ALINOWSKI³

1Zak³ad Hydrologii i Melioracji,²Katedra £¹karstwa,³Katedra Gleboznawstwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie

Characteristic and ranges of plant communities of potential energetistic value of moist and wet habitats of the Kostrzyn Broad

Abstract. The floristic investigations were carried out, at the Kostrzyn Broad in the Odra river valley in very wet areas and swamps on the alluvial soils. The following communities occurrence on the transects (Stara Rudnica and Siekierki) were described Bulboschoenus maritimus, Carex acuta, Calamagrostis canescens, Glyceria maxima, Phalaris arundinacea, Phalaris arundinacea with Urtica dioica, Phalaris arundinacea with Bidens cernua and Phragmites australis type. The value of these communities depended on the habitat. Sward of this plant communities from the swampy habita, represented low fodder value, but very great and exceptional nature value.

K e y w o r d s: Plant community, floristic composition, ranges of plant community, wet biotope, naturalistic valorization, yield, sward value.

1. Wstêp

Mokrad³a, starorzecza i rozlewiska z roœlinnoœci¹ szuwarow¹ i zio³oroœlami to cenne przyrodniczo ostoje bioró¿norodnoœci (BACIECZKO, 1999 i wsp.; KOCHANOWSKAi wsp., 2004;

WY£UPEK, 2005). Odgrywaj¹ korzystn¹ i ci¹gle nie w pe³ni docenian¹ rolê w ochronie œro- dowiska i krajobrazu, natomiast mniejsza jest ich ranga paszowa. Zakres tych funkcji ulega ci¹g³ym zmianom, poniewa¿ warunkuje go sk³ad gatunkowy zbiorowisk roœlinnych tworz¹cych szatê roœlinn¹ o charakterze szuwarów (KOZ£OWSKI, 1995; GOLIÑSKA, 1995).

Na terenie Cedyñskiego Parku Krajobrazowego znajduje siê obszar rozleg³ej doliny stanowi¹cej fragment starorzecza Odry nazwany „Kostrzyneckim Rozlewiskiem”. Do koñca lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego stulecia by³ on intensywnie wykorzystywany dla celów rol- niczo-³¹karskich. Aktualnie pod wzglêdem gospodarczym jest obiektem, który utraci³ swój paszowy charakter. Wystêpuj¹ca na tym obszarze roœlinnoœæ bagienna sukcesywnie zwiêksza swój zasiêg. Obiekt ten jest ma³o poznany, zarówno w odniesieniu do szaty roœlinnej, jak i siedliska glebowego. W przesz³oœci prowadzono na nim tylko nieliczne i wybiórcze prace badawcze (ZYSKAi wsp., 1991), a w ostatnich latach realizuj¹ je PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-51-3

(2)

KAMIÑSKAi wsp. (2006); TRZASKOŒi wsp. (2005); WINKLERi ROY(1998). Waloryzacja przyrodnicza takich obiektów jest niezbêdnym elementem oceny œrodowiska dolin rzecznych dla potrzeb planowania przestrzennego i ochrony przyrody (KOCHANOWSKA, 1998; OŒWIT, 2002; PAW£ATi OGLÊCKI, 1999). W ostatnich latach wskazuje siê tak¿e na mo¿liwoœci wykorzystania biomasy na cele energetyczne (SAWICKIi KOŒCIK, 2003;

WACHENDORFi wsp., 2007).

Celem pracy by³o okreœlenie zasiêgów wystêpowania zbiorowisk roœlinnych, ich sk³adu botanicznego oraz charakterystyka runi pod wzglêdem wartoœci u¿ytkowej, walorów przyrodniczych i jej potencja³u energetycznego.

2. Materia³ i metody

Badania przeprowadzono w latach 2004-2005 na usytuowanym w Cedyñskim Parku Krajobrazowym obszarze Kostrzyneckiego Rozlewiska, gdzie pod³o¿e stanowi¹ ró¿ne gatunki mad rzecznych. Do badañ wybrano dwa obiekty zlokalizowane w miejscowo- œciach: Stara Rudnica i Siekierki. Na ka¿dym z obiektów wyznaczono transekty pomia- rowe do szczegó³owych badañ hydrologicznych, glebowych i florystycznych (ryc. 1).

W pasie transektów o szerokoœci oko³o 400 m, wyznaczono trwa³e powierzchnie badawcze oraz za³o¿ono studzienki piezometryczne do pomiaru wód gruntowych. W badaniach uwzglêdniono rozmieszczenie zbiorowisk roœlinnych, ich sk³ad florystyczny, wydajnoœæ runi, wartoœæ u¿ytkow¹ i walory przyrodnicze.

Zasiêgi wydzielonych zbiorowisk roœlinnych, wyznaczono tachimetrycznie oraz za pomoc¹ namiarów GPS. Na powierzchniach wybranych do badañ, wykonano odkrywki glebowe i sporz¹dzano spisy florystyczne gatunków wystêpuj¹cych w runi zbiorowisk oraz pobierano reprezentatywne próby materia³u roœlinnego do analiz sk³adu florystycznego runi. Sk³ad gatunkowy oraz udzia³ poszczególnych gatunków w runi okreœlono metod¹ analiz botaniczno-wagowych. Na podstawie kompletnej oceny sk³adu gatunko- Ryc. 1. Usytuowanie obszaru badañ i piezometrów w transektach Stara Rudnica oraz Siekierki Fig. 1. Location of the study area and piezometrics at the transects of Stara Rudnica and Siekierki

(3)

wego i wyró¿nieniu gatunków odgrywaj¹cych g³ówn¹ rolê w budowie masy nadziemnej runi, okreœlono typy florystyczne. Nazwy ³aciñskie gatunków podano wed³ug MIRKA

i wsp. (2002). Dla poszczególnych zbiorowisk okreœlono plon suchej masy. Pomiary plonów biomasy roœlinnej z poletek o powierzchni 10 m², wykonywano metod¹ wagow¹ w czterech powtórzeniach.

Do oceny stanu uwilgotnienia siedlisk, zajmowanych przez poszczególne zbiorowiska, zastosowano metodê fitoindykacji Klappa, zmodyfikowan¹ przez OŒWITA(1992), w której na podstawie kompletnej oceny sk³adu gatunkowego okreœlono uwilgotnienie siedliska poprzez wyliczenie œredniej liczby wilgotnoœciowej (l.w.) dla danego zbiorowiska roœlinnego. Ocenê wartoœci u¿ytkowej runi oparto na liczbach wartoœci u¿ytkowej – Lwu (FILIPEK, 1973). Korzystaj¹c z metody opracowanej przez OŒWITA(2000), scharaktery- zowano walory przyrodnicze badanych obiektów.

3. Wyniki

Kostrzyneckie Rozlewisko jest jednym z wiêkszych kompleksów znajduj¹cych siê w prawobrze¿nym obszarze zalewanym przez wody Odry w dolnym odcinku jej biegu (ryc. 1). W przesz³oœci obiekt ten stanowi³ zaplecze paszowe dla du¿ych gospodarstw rolnych, zajmuj¹cych siê hodowl¹ byd³a. Ograniczenie hodowli zwierz¹t prze-

¿uwaj¹cych w latach osiemdziesi¹tych spowodowa³o wy³¹czenie z produkcji tego obszaru i zaniechanie u¿ytkowania oraz zabiegów pielêgnacyjnych. D³ugotrwa³y brak u¿ytkowania i konserwacji znacznie pogorszy³ funkcjonowanie sieci melioracyjnej.

Nast¹pi³o wtórne zabagnienie terenu, w wyniku czego ukszta³towa³y siê zbiorowiska szuwarowe, zastêpuj¹ce zbiorowiska ³¹kowo-pastwiskowe.

Przeprowadzone badania sk³adu florystycznego szaty roœlinnej na obszarze dwóch wybranych do badañ obiektów, reprezentatywnych dla Kostrzyneckiego Rozlewiska (Stara Rudnica i Siekierki), wykaza³y, jakie relacje zachodz¹ miêdzy siedliskiem a typem zbiorowiska roœlinnego oraz jego walorami przyrodniczymi i gospodarczymi.

3.1. Zbiorowiska roœlinne w transekcie Stara Rudnica

Analizowane zbiorowiska trawiaste Rozlewiska Kostrzyneckiego ukszta³towane w pasie transektu Stara Rudnica, wystêpowa³y na ró¿nych gatunkach mad rzecznych nale¿¹cych do dwóch podtypów: mad rzecznych w³aœciwych i mad rzecznych próch- nicznych. Mady rzeczne w³aœciwe maj¹ s³abiej wykszta³cone poziomy próchniczne, o œredniej mi¹¿szoœci 34 cm, o 4% zawartoœci materii organicznej, odczynie gleby od kwaœnego do lekko kwaœnego i na ogó³ o niewielkiej zasobnoœci w przyswajalny dla roœlin fosfor, bardzo wysokiej zasobnoœci w magnez, a bardzo niskiej w potas. Nato- miast mady próchniczne wytworzone zosta³y w procesie darniowym przy znacznej wil- gotnoœci gleby. Charakteryzuj¹ siê one znaczn¹ mi¹¿szoœci¹, dobrze wykszta³conymi, strukturalnymi poziomami próchnicznymi (œrednio 36 cm) o zawartoœci materii organicznej œrednio 12%. Ponadto posiadaj¹ najczêœciej: odczyn gleby od lekko kwaœnego

(4)

do obojêtnego, wysok¹ zasobnoœæ przyswajalnego dla roœlin fosforu i magnezu oraz bardzo nisk¹ przyswajalnego potasu.

Rozmieszczenie zbiorowisk w pasie transektu Stara Rudnica oraz ich zasiêgi (ryc. 2), a tak¿e ró¿norodnoœæ gatunkowa zale¿a³y od zmiennoœci warunków siedliskowych.

Przeprowadzona fitoindykacja uwilgotnienia siedliska metod¹ OŒWITA(1992), pozwoli³a wyró¿niæ na badanym obiekcie siedliska bagienne oraz silnie wilgotne i mokre.

W zale¿noœci od charakteru warunków siedliskowych, a zw³aszcza uwilgotnienia, wykszta³ci³y siê ró¿norodne zbiorowiska o charakterze szuwarowym. W siedliskach bagiennych ukszta³towa³y siê zbiorowiska typu Phragmites australis, Glyceria maxima, Bulboschoenus maritimus i Carex acuta, natomiast w siedliskach silnie wilgotnych i mokrych wystêpowa³y szuwary mozgowe, reprezentowane przez zbiorowiska Phalaris arundinacea z Urtica dioica, Phalaris arundinacea (tab. 1 i 2). Zbiorowisko typu

Phalaris arundinacea z/with Urtica dioica Phalaris arundinacea z/with Urtica dioica Phalaris arundinacea z/with Urtica dioicaPhalaris arundinacea z/with Urtica dioicaPhalaris arundinacea z/with Urtica dioicaPhalaris arundinacea z/with Urtica dioicaPhalaris arundinacea z/with Urtica dioicaPhalaris arundinacea z/with Urtica dioicaPhalaris arundinacea z/with Urtica dioica Glyceria maxima

Glyceria maxima Glyceria maximaGlyceria maximaGlyceria maximaGlyceria maximaGlyceria maximaGlyceria maximaGlyceria maxima Phalaris arundinacea Phalaris arundinacea Phalaris arundinaceaPhalaris arundinaceaPhalaris arundinaceaPhalaris arundinaceaPhalaris arundinaceaPhalaris arundinaceaPhalaris arundinacea Bulboschoenus maritimus Bulboschoenus maritimus Bulboschoenus maritimus Bulboschoenus maritimus Bulboschoenus maritimusBulboschoenus maritimusBulboschoenus maritimusBulboschoenus maritimus Bulboschoenus maritimus Phragmites australis Phragmites australis Phragmites australisPhragmites australisPhragmites australisPhragmites australisPhragmites australisPhragmites australisPhragmites australis Carex acuta Carex acuta Carex acutaCarex acutaCarex acutaCarex acutaCarex acutaCarex acutaCarex acuta Polygonum nodosum Polygonum nodosum Polygonum nodosumPolygonum nodosumPolygonum nodosumPolygonum nodosumPolygonum nodosumPolygonum nodosumPolygonum nodosum Agrostis stolonifera Agrostis stolonifera Agrostis stoloniferaAgrostis stoloniferaAgrostis stoloniferaAgrostis stoloniferaAgrostis stoloniferaAgrostis stoloniferaAgrostis stolonifera piezometry – piezometrics Zbiorowisko roœlinne Plant community

Ryc. 2. Rozmieszczenie i zasiêg zbiorowisk roœlinnych w transekcie Stara Rudnica Fig. 2. Location and range of plant communities along the transect Stara Rudnica

(5)

Phragmites australis (l.w. = 8,50), najczêœciej wystêpowa³o w strefie przybrze¿nej i brzegowej rowów i oczek wodnych. Reprezentowa³o ubogi sk³ad gatunkowy (6 gatun- ków), gdzie Phragmites stanowi³a 96,0% runi. Tak¿e ubogim sk³adem gatunkowym cha- rakteryzowa³o siê zbiorowisko Glyceria maxima (l.w. = 8,95), które mia³o charakter szu- waru, miejscami poprzecinane ma³ymi enklawami Acorus calamus, b¹dŸ Carex acuta.

Wed³ug BORYSIAK(2002) Glyceria maxima ogranicza rozwój innych roœlin w zbiorowi- sku. W badanej agregacji Glyceria maxima osi¹ga³a udzia³ 84,0% runi, roœliny turzyco- wate – 3,4%, a dwuliœcienne stanowi³y 5,9% runi. Dwa kolejne zbiorowiska Bulboscho- enus maritimus (l.w. = 9,29) i Carex acuta (l.w. = 8,58) ukszta³towane zosta³y tak¿e w siedlisku bagiennym, ale ró¿ni³y siê od poprzednich zbiorowisk wiêkszym bogac- twem florystycznym. Zbiorowisko Bulboschoenus maritimus mia³o mozaikowy charak- ter i mniejszy zasiêg. Charakteryzowa³ je bardzo niski udzia³ traw 1,6%, z dominacj¹ roœlin turzycowatych i innych jednoliœciennych – 90,2%. Wiêkszym udzia³em – 83,0%, wyró¿nia³ siê Bulboschoenus maritimus, a pozosta³e gatunki: Acorus calamus, Schoeno- Tabela.1. Udzia³ grup roœlin i dominanty runi (%) wybranych zbiorowisk roœlinnych wystê-

puj¹cych w siedlisku bagiennym na obiekcie Stara Rudnica

Table 1. Percentage of group plants, dominants of sward (%) of selected plant communities of sward occurence in the swampy habitat at the Stara Rudnica object

Wyszczególnienie – Item Phragmites australis

Glyceria maxima

Bulboschoenus

maritimus Carex acuta Jednoliœcienne – Monocotyledonous

Trawy – Grasses 98,7 89,3 1,6 11,0

Turzyce i inne jednoliœcienne

Sedes and other monocotyledonous 3,8 90,2 78,2

Dwuliœcienne – Dicotyledonous 1,3 6,9 8,2 10,8

Dominanty runi – Sward dominants

Bulboschoenus maritimus 83,0 5,3

Butomus umbellatus 3,0 3,5

Carex acuta 3,5 67,8

Eupatorium cannabinum 3,1

Glyceria maxima 84,0

Phalaris arundinacea 2,7

Phragmites australis 96,0

Polygonum nodosum 3,7

Rorippa palustris 4,7 5,2

Schoenoplectus lacustris 3,4

Symphytum officinale

Urtica dioica 0,8

Inne gatunki – Others species:

Acorus calamus, Alisma-plantago aquatica, Epilobium palustre Eupatorium cannabinum, Galium palustre, Peucedanum palustre, Sagitaria sagittifolia, Sparganium simplex, Stachys palu- stris, Typha latifolia

(6)

plectus lacustris i Carex auta wystêpowa³y w mniejszoœci (od 0,3 do 3,5%). Z roœlin dwuliœciennych, których ³¹czny udzia³ wynosi³ 8,2%, wyró¿nia³a siê Rorippa palustris.

Podobn¹ strukturê botaniczn¹, to znaczy niski udzia³ traw, reprezentowa³o zbiorowisko typu Carex acuta, w którym przewa¿a³y turzycowate i inne jednoliœcienne, lecz zbudo- wane by³o z wiêkszej liczby gatunków. W tym zbiorowisku grupê traw o przewadze mozgi trzcinowatej reprezentowa³y 3 gatunki (tab. 1).

Udzia³ dominanty Carex gracilis wynosi³ 67,8%, a z turzycowatych i innych jedno- liœciennych, wyró¿nia³y siê Bulboschoenus maritimus i Butomus umbellatus. Na du¿e skupienia Butomus umbellatus w pasach szuwarów zwraca³a uwagê JASNOWSKAi wsp.

(2002) oraz TRZASKOŒi wsp. (2005), jako na gatunek, wpisuj¹cy siê w piêkno krajobrazu Kostrzyneckiego Rozlewiska. Tak¿e inne gatunki wystêpuj¹ce w tym zbiorowisku jak: Myosotis palustris, Alisma plantago – aquatica, Eupatorium cannabinum, zaj- muj¹ce ³¹cznie 10,8% runi stanowi³y o urodzie zbiorowiska, a w konsekwencji krajobrazu badanej doliny. Na piêkno enklaw z udzia³em barwnie kwitn¹cych gatunków wystêpuj¹cych w g³êbi szuwarów zwracali uwagê KOCHANOWSKA i wsp. (2004), KOZ£OWSKI (1995), KOZ£OWSKI (2002), MOSEK (1995), TRZASKOŒ i wsp. (2005), TR¥BA(1999).

W siedlisku silnie wilgotnym i mokrym ukszta³towa³y siê dwa zbiorowiska z udzia-

³em mozgi trzcinowatej. Pierwsze zbudowane z Phalaris arundinacea z Urtica dioica (l.w. = 7,20), charakteryzowa³o siê du¿ym udzia³em gatunków roœlin dwuliœciennych, które stanowi³y 43,4% runi, podczas gdy trawy mia³y 56,6% udzia³u. Nie wystêpowa³y Tabela. 2. Udzia³ grup roœlin i dominanty runi (%) wybranych zbiorowisk roœlinnych wystê-

puj¹cych w siedlisku silnie wilgotnym i mokrym na obiekcie Stara Rudnica

Table 2. Percentage of group plants, dominants of sward (%) of selected plant community of sward occurence in the strongly wet and moist habitat at the Stara Rudnica object

Wyszczególnienie – Item Phalaris arundinacea Phalaris arundinacea z /with Urtica dioica Jednoliœcienne – Monocotyledonous

Trawy – Grasses 91,0 56,6

Turzyce, i inne jednoliœcienne

Sedges and other monocotyledonous 1,6

Dwuliœcienne – Dicotyledonous 7,4 43,4

Dominanty runi – Sward dominants Glyceria maxima

Phalaris arundinacea 90,0 55,2

Phragmites australis

Rorippa palustris 3,7

Symphytum officinale 3,5

Urtica dioica 30,8

Agrostis stolonifera, Alopecurus geniculatus, Eupatorium cannabinum, Fallopia convulvulus, Juncus compressus, Myosotis palustris, Rumex crispus, Sonchus asper, Stachys palustris

(7)

w nim natomiast roœliny turzycowate. Udzia³ Phalaris arundinacea wynosi³ 55,2%, a inne gatunki traw jak: Poa palustris, Agrostis stolonifera, wystêpowa³y w znikomych iloœciach. Udzia³ Urtica dioica jako drugiego dominanta buduj¹cego to zbiorowisko kszta³towa³ siê w iloœci 30,8%. Obok Urtica dioica, z roœlin dwuliœciennych na uwagê zas³uguj¹: Symphytum officinale, Eupatorium cannabinum, Stachys palustris i Lythrum salicaria. Drugie zbiorowisko typu Phalaris arundinacea – (l.w. = 7,70) tworzy³y g³ównie trawy, a ich udzia³ w runi wynosi³ 91,0% (tab. 2). Udzia³ roœlin turzycowatych i innych jednoliœciennych oraz roœlin dwuliœciennych by³ mniejszy i wynosi³ odpowied- nio 1,6% i 7,4%. W grupie traw, udzia³ Phalaris arundinacea, jako gatunku buduj¹cego to zbiorowisko, by³ najwy¿szy i wynosi³ 90,0%. W znikomych iloœciach wystêpowa³y Alopecurus geniculatus i Agrostis stolonifera. W grupie roœlin turzycowatych i innych jednoliœciennych przewa¿a³ Acorus calamus, a wœród dwuliœciennych wyró¿nia³a siê Rorripa palustris, a obok tego gatunku wystêpowa³y tak¿e: Galium palustris, Polygo- num nodosum, Sagittaria sagittifolia i inne.

Zbiorowisko typu Phalaris arundinacea o charakterze szuwaru osi¹ga³o znacznie wiêksze zasiêgi w stosunku do zbiorowiska Phalaris arundinacea z Urtica dioica, a tak¿e innych zbiorowisk wystêpuj¹cych w pasie transektu Stara Rudnica. Na podstawie pomiarów tachimetrycznych stwierdzono, ¿e do zbiorowisk o najwiêkszych zasiê- gach na obiekcie Stara Rudnica nale¿y zaliczyæ: zbiorowisko Phalaris arundinacea oraz Glyceria maxima. Rozmieszczenie badanych zbiorowisk na transekcie obrazuje ryci- na 2.

Poddane analizie florystycznej zbiorowiska z siedlisk bagiennych oraz silnie wilgotnych i mokrych na obiekcie Stara Rudnica charakteryzowa³y siê wybitnymi i du¿ymi walorami przyrodniczymi (tab. 3 i 4).

Tabela 3. Klasyfikacja zbiorowisk wed³ug wartoœci u¿ytkowej runi (Lwu) i walorów przyrodniczych w siedlisku bagiennym na obiekcie Stara Rudnica

Table 3. Classification of communities according to usefulness sward value (Uvn) and naturalistic valorization in the swampy habitat at the Stara Rudnica object

Wyszczególnienie – Item Phragmites australis

Glyceria maxima

Bulboscho- enus mariti-

mus

Carex acuta

Wartoœæ u¿ytkowa runi Useful sward value

Lwu

Uvn 1,20 4,32 1,04 0,69

Wartoœæ runi Sward value

uboga poor

mierna mediocre

uboga poor

Walory przyrodnicze Naturalistic valorization

Liczba waloryzacyjna

Valorization number 3,87 4,36 5,02 4,20

Okreœlenie walorów Valours description

du¿e great

wybitne exceptional

unikalne wyj¹tkowe unic special

bardzo du¿e very great Klasa waloryzacyjna

Valorization class VII (C) IX (D) X (D) VIII (C)

(8)

Najlepszymi walorami charakteryzowa³y siê zbiorowiska typu Glyceria maxima (walory wybitne), które zaliczane s¹ do klasy IX (D) oraz Bulboschoenus maritimus – (unikalne, wyj¹tkowe) – w klasie X (D). Walory przyrodnicze daj¹ tak¿e wysok¹ pozy- cjê zbiorowiskom z siedlisk silnie wilgotnych i mokrych typu Phalaris arundinacea, stawiaj¹c je w klasie zbiorowisk o du¿ych walorach przyrodniczych. Na wartoœæ wska- Ÿnika analizowanych zbiorowisk ma wp³yw zestaw gatunków tworz¹cych okreœlone zbiorowisko (OŒWIT, 2000). W analizowanych obiektach gatunkami decyduj¹cymi o wartoœci wskaŸnika waloryzacji badanych zbiorowisk by³y takie gatunki jak: Thalic- trum aquilegiifolium, Bulboschoenus maritimus, Butomus umbellatus, Veronica scutel- lata i inne.

Ocena runi przeprowadzona pod wzglêdem wartoœci u¿ytkowej wykaza³a, ¿e na ogó³ ruñ badanych zbiorowisk przedstawia nisk¹ wartoœæ u¿ytkow¹. Z danych zawartych w tabeli 4 wynika, ¿e tylko zbiorowisko Phalaris arundinacea przedstawia³o dobr¹ war- toœæ u¿ytkow¹, natomiast ruñ pozosta³ych zbiorowisk zosta³a zakwalifikowana do klasy ubogiej i miernej.

3.2. Zbiorowiska roœlinne w transekcie Siekierki

Badania gleboznawcze wykaza³y, ¿e prawobrze¿n¹ czêœæ doliny Odry w pobli¿u miej- scowoœci Siekierki wype³niaj¹ utwory holoceñskie g³ównie gleby mu³owo-torfowe i mady rzeczne. Gleby mu³owo-torfowe posiadaj¹ dwudzieln¹ budowê: w czêœci stropowej wystê- puj¹ p³ytkie namu³y organiczne (ponad 20% materii organicznej) b¹dŸ mineralno-organiczne (10-20% materii organicznej), natomiast poni¿ej torf niski w ró¿nym stopniu namu- lony. Gleby te zajmuj¹ du¿y, podmok³y obszar w œrodkowej czêœci doliny, powy¿ej miejscowoœci¹ Siekierki, natomiast na wysokoœci Siekierek (w pasie transektu), wystêpuj¹ g³ównie gleby mineralne – mady rzeczne. Mady rzeczne wytworzone s¹ najczêœciej z pia- sków s³abogliniastych, py³ów zwyk³ych b¹dŸ glin lekkich, podœcielonych p³ytko (0 do 50 Tabela 4. Klasyfikacja zbiorowisk wed³ug wartoœci u¿ytkowej runi (Lwu) i walorów przyrodni-

czych w siedlisku silnie wilgotnym i mokrym na obiekcie Stara Rudnica

Table 4. Classification of communities according to usefulness sward value (Uvn) and naturalistic valorization in the strongly wet and moist habitat at the Stara Rudnica object

Wyszczególnienie – Item Phalaris arundinacea Phalaris arundinacea z /with Urtica dioica

Lwu

Uvn 6,09 5,56

dobra good

mierna mediocre

Valorization number 3,81 3,19

du¿e great

umiarkowanie du¿e moderate great Klasa waloryzacyjna

Valorization class VII (C) VI (B)

(9)

cm) piaskiem luŸnym. W tych warunkach w pasie transektu Siekierki ukszta³towa³o siê dziewiêæ zbiorowisk roœlinnych, z których analizie florystycznej poddano szeœæ zbiorowisk typu: Phalaris arundinacea z Urtica dioica, Phragmites australis, Phalaris arundinacea, Phalaris arundinacea z Bidens cernua, Carex acuta i Calamagrostis canescens.

Mozaikowatoœæ warunków siedliskowych na transekcie Siekierki modyfikowa³ uk³ad (ryc. 3) i sk³ad florystyczny zbiorowisk (tab. 5, 6 i 7). Wykonane pomiary tachi- metryczne pozwoli³y na doœæ precyzyjne okreœlenie zasiêgu poszczególnych zbiorowisk i zajmowanej przez nie powierzchni. Wed³ug uzyskanych wyników, najwiêksze powierzchnie zajmowa³y zbiorowiska typu Phalaris arundinacea, Phalaris arundina- cea z Urtica dioica i Phragmites australis. Strukturê zbiorowisk wed³ug grup u¿ytko- wych: trawy, turzycowate i inne jednoliœcienne, motylkowate, zio³a i chwasty dwuliœ- cienne oraz dominanty runi przedstawiono w tabelach 5, 6 i 7. Od strony rzeki Bóbr (ryc. 3) stwierdzono wystêpowanie trzech zbiorowisk typu: Urtica dioica z Phalaris arundinacea, Agropyron repens z Potentilla reptans oraz Phalaris arundinacea z Urtica dioica. Zbiorowiskiem, zas³uguj¹cym na uwagê pod wzglêdem wielkoœci zasiêgu, by³o zbiorowisko Phalaris arundinacea z Urtica dioica. W zbiorowisku tym Phalaris arun- dinacea stanowi³a 52,0%, a Urtica dioica 26,4% runi. Ukszta³towane w tych warunkach siedliskowych (l.w. = 7,65) zbiorowisko typu Phalaris arundinacea z Urtica dioica, charakteryzowa³o siê ma³ym udzia³em traw, a du¿ym roœlin dwuliœciennych (tab. 6).

Zbiorowisko roœlinne Plant community

Ryc. 3. Rozmieszczenie i zasiêg zbiorowisk roœlinnych w transekcie Siekierki Fig. 3. Location and range of plant communities in transect Siekierki

(10)

Grupa roœlin dwuliœciennych by³a zró¿nicowana gatunkowo. Wystêpowa³o w niej 13 gatunków, wœród których oprócz Urtica dioica, du¿y udzia³ mia³ Symphytum officinale.

Obok zbiorowiska Phalaris arundinacea z Urtica dioica, na obszarze tym ukszta³towa³o siê podobne, pod wzglêdem struktury runi i liczby gatunków, zbiorowisko typu Phalaris arundinacea. W tych warunkach siedliskowych (l.w. = 7,75) Phalaris arundinacea wypar³a inne gatunki, osi¹gaj¹c najwy¿szy udzia³ w runi – 94,0%. Pozo- sta³e 6,0% runi zajmowa³y roœliny z grupy turzycowatych i innych jednoliœciennych jak:

Carex acuta, Iris pseudoacorus, a z roœlin dwuliœciennych Urtica dioica, Cirsium arvense, Symphytum officinale i inne.

Zbiorowisko Phalaris arundinacea z Bidens cernua by³o uproszczone pod wzglê- dem sk³adu botanicznego, gdy¿ sk³ada³o siê tylko z siedmiu gatunków. Dominanty sta- nowi³y ³¹cznie 72,8%, w tym Phalaris arundinacea – 50,7%, a Bidens cernua – 20,1%.

Z traw, obok Phalaris arundinacea, wystêpowa³a Glyceria maxima, a turzyce reprezen- towa³a Carex acuta o udziale 6,3%. W grupie zió³ i chwastów, których udzia³ by³ doœæ du¿y (41,0%), iloœciowo wyró¿nia³y siê Polygonum hydropiper i Urtica dioica (tab. 6).

Analiza osi¹ganych zasiêgów i rozmieszczenie badanych zbiorowisk wykaza³a, ¿e w obszarze wystêpowania zbiorowiska Phalaris arundinacea, w obni¿eniu terenowym w siedlisku bagiennym (l.w. = 8,22), stwierdzono zbiorowiska typu Phragmites australis charakteryzuj¹ce siê uproszczonym sk³adem gatunkowym, gdzie Phragmites australis stanowi³a 94,5% runi (ryc. 3, tab. 5). Udzia³ pozosta³ych gatunków by³ minimalny.

W pasie trzciny, w œrodkowej czêœci transektu, w warunkach siedliska silnie wilgotnego Tabela. 5. Udzia³ grup roœlin i dominanty runi (%) wybranych zbiorowisk roœlinnych wystê-

puj¹cych w siedlisku bagiennym na obiekcie Siekierki

Table 5. Percentage of group plants, dominants of sward (%) of selected plant community of sward occurence in the swampy habitat at the Siekierki object

Wyszczególnienie – Item Phragmites australis Carex acuta Jednoliœcienne – Monocotyledonous

Turzyce i inne jednoliœcienne

Sedges and other monocotyledonous 0,5 71,4

Dwuliœcienne – Dicotyledonous 2,9 13,4

Carex acuta 0,5 71,1

Lythrum salicaria 1,2

Phalaris arundinacea 1,9 12,0

Symphytum officinale 0,4 5,2

Urtica dioica 0,5 4,4

Inne gatunki – Other species:

Comarum palustre, Epilobium angustifolium, Erisimum ceiranthoides, Fallopia convolvulus, Filipendula ulmaria, Mentha aquatica, Senecio paludosus, Solanum nigra, Stachys palustris, Thalictrum aquilegifolium

(11)

i wilgotnego mokrego (l.w. = 7,86) wystêpowa³y dwa zbiorowiska o mniejszym zasiêgu, typu Bidens cernua oraz Phalaris arundinacea z Bidens cernua.

W siedlisku bagiennym (l.w. = 7,93), ukszta³towa³o siê zbiorowisko typu Carex acuta o doœæ du¿ym zasiêgu (ryc. 3). W zbiorowisku tym stwierdzono niski udzia³ traw –15,2%, natomiast roœliny z grupy turzycowatych i innych jednoliœciennych wyró¿nia³y siê du¿ym udzia³em w runi stanowi¹cym 71,4%, a roœliny dwuliœcienne – 13,4% runi.

W grupie traw przewa¿a³a Phalaris arundinacea (stwierdzono 3 gatunki), a w grupie roœlin dwuliœciennych – 10 gatunków roœlin, wœród których wiêkszym udzia³em w runi wyró¿nia³y siê Symphytum officinale i Urtica dioica (tab. 5).

W siedlisku o mniejszym uwilgotnieniu (siedlisko œwie¿e wilgotne) wzglêdnie wy¿ej usytuowanym, ukszta³towa³o siê zbiorowisko typu Calamagrostis canescens (l.w. = 6,33).

Wystêpuj¹ce zró¿nicowanie w mikrorzeŸbie terenu powodowa³o, ¿e warunki do rozwoju znalaz³o tam wiele gatunków roœlin, nawet o mniejszych wymaganiach wilgotnoœcio- wych. Stwierdzona zosta³a obecnoœæ roœlin motylkowatych, nie wystêpuj¹cych w zbiorowiskach wczeœniej opisanych. Sk³ad botaniczny tego zbiorowiska charakteryzuje du¿y udzia³ traw – 85,0%, motylkowatych – 0,2%, zio³ i chwastów dwuliœciennych – 13,3%, a turzycowate i inne jednoliœcienne reprezentowa³ tylko Equisetum arvense – 16,0%.

Wœród traw dominowa³ Calamagrostis canescens – 68,0%, tak¿e doœæ du¿y udzia³ mia³a Festuca rubra (tab. 7). Motylkowate reprezentowa³y dwa gatunki – Lathyrus paluster i Vicia cracca, natomiast grupê roœlin dwuliœciennych: Cirsium arvense, Achil- Tabela 6. Udzia³ grup roœlin i dominanty (%) oraz wydajnoœæ runi wybranych zbiorowisk roœlin-

nych wystêpuj¹cych w siedlisku silnie wilgotnym i mokrym na obiekcie Siekierki Table 6. Percentage of group plants, dominants of sward (%) of selected plant community of

sward in the strongly wet and moist habitat at the Siekierki object

Wyszczególnienie – Item Phalaris arundinacea z/with Urtica dioica

Phalaris arun- dinacea

Phalaris arundinacea z/with Bidens cernua Jednoliœcienne – Monocotyledonous

Sedges and other monocotyledonous 0,2 1,8 6,3

Dwuliœcienne – Dicotyledonous 47,0 3,5 41,0

Dominanty runi– Sward dominants

Bidens cernua 20,1

Carex acuta 0,2 1,4 6,1

Cirsium arvense 0,7

Phalaris arundinacea 52,0 94,0 50,2

Phragmites australis 0,1 0,7

Symphytum officinale 11,2 0,5 2,3

Urtica dioica 26,4 1,7 6,5

Achillea ptarmica, Cirsium arvense, Fallopia convulvulus, Mentha aquatica, Polygonum dropi- per, Solanum nigra, Stachys palustris, Rorippa palustris, Thalictrum aquilegifolium

(12)

lea ptarmica, Rumex acetosa, Urtica dioica, Potentilla reptans, Veronica longifolia i inne. Wystêpowanie obok siebie gatunków o ró¿nych wymaganiach wilgotnoœciowych, œwiadczy o ma³ej stabilnoœci zbiorowiska (PRZEDWOJSKI, 1993; KAMIÑSKAi wsp., 2006). Dodaæ nale¿y, ¿e Calamagrostis canescens, jako gatunek buduj¹cy to zbiorowi- sko rozpocz¹³ ekspansjê na podsuszony teren w kierunku wysoczyzny (skarpy drogo- wej) biegn¹cej granic¹ badanego obiektu.

Tabela 7. Udzia³ grup roœlin i dominanty runi (%) wybranych zbiorowisk roœlinnych w siedlisku œwie¿ym wilgotnym na obiekcie Siekierki

Table 7. Percentage of group plants, dominants of sward (%) of selected plant community of sward in the fresh moist habitat at the Siekierki object

Wyszczególnienie – Item Calamagrostis canescens Jednoliœcienne – Monocotyledonous

Trawy – Grasses 85,0

Sedges and others monocotyledonous 1,6

Motylkowate – Leguminous 0,2

Dwuliœcienne – Dicotyledonous 13,3

Achillea ptarmica 2,0

Calamagrostis canescens 65,0

Cirsium arvense 5,2

Festuca rubra 16,4

Rumex acetosa 2,6

Urtica dioica 1,7

Inne gatunki – Others species: Potentilla reptans, Lathyrus paluster, Veronica longifolia, Vicia cracca

Tabela 8. Klasyfikacja zbiorowisk wed³ug wartoœci u¿ytkowej runi (Lwu) i walorów przyrodniczych w siedlisku bagiennym na obiekcie Siekierki

Table 8. Classification of communities according to usefulness sward value (Uvn) and naturalistic valorization in the swampy habitat at the Siekierki object

Wyszczególnienie – Item Phragmites australis Carex acuta

Lwu

Uvn 1,12 0,72

uboga poor

Valorization number 3,7 3,9

du¿e great

bardzo du¿e very high Klasa waloryzacyjna

Valorization class VII (C) VIII (C)

(13)

Uogólniaj¹c charakterystykê sk³adu florystycznego runi zbiorowisk wystêpuj¹cych na transekcie Siekierki nale¿y stwierdziæ, ¿e w piêciu badanych zbiorowiskach dominowa³y trawy, których udzia³ kszta³towa³ siê od 52,8 do 96,6% runi. Tylko jedno zbiorowisko charakteryzowa³o siê bardzo niskim (15,2%) udzia³em traw. W analizowanej sza- cie roœlinnej na transekcie Siekierki, najbardziej urozmaicon¹ pod wzglêdem gatunkowym by³a grupa zió³ i chwastów dwuliœciennych, Tworzy³o j¹ 40 gatunków, któ- rych liczba i udzia³ w zbiorowiskach by³ zró¿nicowany, np. rozpiêtoœæ udzia³u tej grupy roœlin kszta³towa³a siê od 2,9% w zbiorowisku Phragmites australis do 47,0% w zbioro- wisku Phalaris arundinacea z Urtica dioica (tab. 2). Na badanym obszarze przewa¿a³y gatunki siedlisk silnie wilgotnych i mokrych np. Phalaris arundinacea, Phragmites Tabela 9. Klasyfikacja zbiorowisk wed³ug wartoœci u¿ytkowej runi (Lwu) i walorów przyrodni-

czych w siedlisku silnie wilgotnym i mokrym na obiekcie Stara Rudnica

Table 9. Classification of communities according to usefulness sward value (Uvn) and naturalistic valorization in the strongly wet and moist habitat at the Stara Rudnica object

Wyszczególnienie – Item

Phalaris aundi- nacea z/with Urtica dioica

Phalaris arundi- nacea

Phalaris arundi- nacea z/with Bidens cernua

Lwu

Uvn 4,79 6,71 3,63

mierna mediocre

dobra good

mierna mediocre

Valorization number 3,06 3,37 3,38

œrednio umiarkowanie average mode-

rate

umiarkowanie du¿e moderate great

umiarkowanie du¿e moderate great Klasa waloryzacyjna

Valorization class V (B) VI (B) VI (B)

Tabela 10. Klasyfikacja zbiorowisk wed³ug wartoœci u¿ytkowej runi (Lwu) i walorów przyrodniczych w siedlisku œwie¿ym wilgotnym na obiekcie Siekierki

Table 10. Classification of communities according to usefulness sward value (Uvn) and naturalistic valorization in the fresh moist habitat at the Siekierki object

Wyszczególnienie – Item Calamagrostis canescens Wartoœæ u¿ytkowa runi

Useful sward value

Lwu

Uvn 2,12

Wartoœæ runi – Sward value mierna – mediocre

Valorization number 3,46

Okreœlenie walorów

Valours description du¿e – great Klasa waloryzacyjna

Valorization class VII (C)

(14)

australis, Carex acuta, Polygonum hydropiper, Solanum dulcamara, Symphytum offici- nale itp.

Wartoœæ u¿ytkowa analizowanych zbiorowisk zosta³a zakwalifikowana do ubogiej (dwa zbiorowiska), miernej (trzy zbiorowiska) i dobrej (jedno zbiorowisko) – (tab. 8, 9 i 10). Potwierdza to opiniê wielu badaczy (ROGALSKIi wsp., 2004; RYCHNOWSKAi wsp., 1994; WY£UPEK, 2004), ¿e zbiorowiska szuwarowe nie maj¹ znaczenia paszowego, a jedynie przedstawiaj¹ wartoœæ przyrodnicz¹.

4. Dyskusja

Od drugiej po³owy lat osiemdziesi¹tych rozpocz¹³ siê okres przemian ekonomicz- nych i gospodarczych w Polsce. W tym okresie ograniczono, a nastêpnie zaprzestano wykonywania zabiegów pielêgnacyjnych na u¿ytkach zielonych, a¿ do ca³kowitego wy³¹czenia ich z u¿ytkowania (GOLIÑSKI, 1997; SAWICKIi SZYMONA, 2000). Brak u¿ytkowania i nieodpowiednia eksploatacja urz¹dzeñ melioracyjnych powoduje zabagnienie znacznych obszarów trwa³ych u¿ytków zielonych (ROGALSKIi wsp., 2004; WINKLER

i ROY, 1998). Podobnym procesom podlega³o tak¿e Kostrzyneckie Rozlewisko. Zmiany warunków siedliskowych na badanym obszarze spowodowane zaprzestaniem dzia³alno- œci pratotechnicznej, prowadzi³y do zmiany charakteru szaty roœlinnej. W wyniku zaba- gnienia pojawi³y siê szuwary mozgowe, mannowe oraz turzycowe, zajmuj¹c najwiêksze powierzchnie.

W badaniach w³asnych stwierdzono liczne zbiorowiska trawiaste, turzycowe, turzy- cowo-trawiaste, a zwracano uwagê g³ównie na te zbiorowiska, w których wystêpuj¹ gatunki stanowi¹ce potencjalne wydajne Ÿród³o energii odnawialnej. Nie bez znaczenia jest tak¿e zasiêg wystêpowania zbiorowisk, wynikaj¹cy z zajmowanych przez nie powierzchni, który ma zwi¹zek z iloœci¹ pozyskiwanej biomasy. Spoœród analizowanych zbiorowisk wystêpuj¹cych na obydwu obiektach, najwiêksze zasiêgi osi¹ga³o zbiorowi- sko ukszta³towane w siedlisku silnie wilgotnym i mokrym typu Phalaris arundinacea.

Plon biomasy tego zbiorowiska kszta³towa³ siê od 9,2 do 9,8 t ha^–1s.m. (tab. 11 i 12).

Tabela 11. Plon suchej masy (t ha^–1) runi wybranych zbiorowisk roœlinnych na obiekcie Stara Rudnica

Table 11. Dry matter yield (t ha^–1) of selected plant community sward at the Stara Rudnica object

Siedlisko – Habitat Zbiorowisko – Community Plon (t ha^–1s.m.) Yield ( t ha^–1DM)

Bagienne Swampy

Glyceria maxima 9,1

Bulboschoenus maritimus 6,7

Carex acuta 7,4

Silnie wilgotne i mokre Strongly wet and moist

Phalaris arundinacea z/with Urtica dioica 8,5

(15)

Zbiorowiskiem o najwy¿szej wydajnoœci biomasy, ale ma³ym zasiêgu, by³o zbioro- wisko typu Phragmites australis, wystêpuj¹ce na obiekcie Stara Rudnica. Tak¿e na tym obiekcie doœæ du¿y plon suchej masy uzyskano z runi zbiorowiska typu Glyceria maxima. Wy¿sze plony Phragmites australis, notowali SAWICKI i KOŒCIK (2003).

Wed³ug tych autorów za wykorzystaniem energetycznym biomasy z takich obszarów, przemawia równie¿ ochrona bioró¿norodnoœci flory. Bioró¿norodnoœæ zwi¹zana z wystêpowaniem gatunków rzadkich lub chronionych, wyra¿ana jest te¿ w walorach przyrodniczych (RYCHNOWSKAi wsp., 1994; KOCHANOWSKA, 1998; TRZASKOŒi wsp., 2005). Du¿a i wybitna wartoœæ walorów przyrodniczych badanych zbiorowisk, a uboga wartoœæ runi, potwierdza opiniê wielu autorów (WY£UPEK, 2005; KRYSZAKi GRYNIA, 2005; PAW£ATi OGLÊCKI, 1999), ¿e zbiorowiska szuwarowe na terenach zalewanych maj¹ g³ównie wartoœæ przyrodnicz¹. Jednak¿e poziom uzyskiwanych plonów ze zbiorowisk na obiekcie Stara Rudnica (od 6,7 do 14,4 ton suchej masy z ha), a w Siekierkach od 7,7 do 12,3 t ha^–1wskazuje, i¿ niektóre powierzchnie mog¹ stanowiæ potencjalne Ÿród³o biomasy, przydatnej na cele energetyczne. Wykorzystywanie zbiorowisk, w których wystêpuj¹ rodzime gatunki traw, bêd¹cych sta³ym i naturalnym elementem ich budowy, nie stanowi wiêc zagro¿enia, wynikaj¹cego z wprowadzania obcego gatunku do natural- nego œrodowiska.

Wed³ug FABERAi wsp., (2007) roœliny energetyczne do wydania wysokich plonów potrzebuj¹ du¿ych iloœci wody, chocia¿ jak podaje autor, niektóre z nich s¹ odporne na suszê np. Phalaris arundinacea, która w takich warunkach da³a wysokie plony, potwier- dzone w jego badaniach.

Spoœród wielu czynników siedliskowych podstawowe znaczenie ma woda, gdy¿

wp³ywa nie tylko na poziom plonowania, ale tak¿e na wartoœæ u¿ytkow¹ i walory przyrodnicze (WINKLERi ROY, 1998; OŒWIT, 2000; PRZEDWOJSKI, 1993; WY£UPEK, 2004).

WskaŸnik waloryzacyjny badanych zbiorowisk na analizowanych obiektach Stara Rudnica i Siekierki, zmienia³ siê w zale¿noœci od uwilgotnienia. Najwy¿szy œredni wskaŸnik dla zbiorowisk z siedlisk bagiennych dla obiektu Stara Rudnica wynosi³ 4,36, a dla obiektu Siekierki – 3,80, co daje tym zbiorowiskom pozycjê w klasie (X D ) to jest w klasie wybitnych walorów przyrodniczych oraz klasie (VII C) – du¿ych walorów przyrodniczych. Zbiorowiska z siedlisk silnie wilgotnych i mokrych oraz œwie¿ych wilgotnych niezale¿nie od obiektu, charakteryzowa³y siê tak¿e du¿ymi oraz umiarkowanie du¿ymi walorami przyrodniczymi (tab. 13). Potwierdzi³o to wczeœniejsze badania TRZA- SKOŒi wsp. (2005), prowadzone na tym obiekcie, oraz badania innych autorów prowadzone w dolinach rzecznych (BACIECZKO, 1999; KOZ£OWSKI, 1995; GOLIÑSKA, 1995;

TR¥BA, 1999; WY£UPEK, 2005).

Niezale¿nie od badanego obiektu, na ogó³ najs³absz¹ wartoœci¹ u¿ytkow¹ (uboga) charakteryzowa³a siê ruñ zbiorowisk z siedlisk bagiennych. W siedliskach silnie wilgotnych i mokrych oraz œwie¿ych wilgotnych nie stwierdzono ró¿nic w jej wartoœci, gdy¿

zosta³a sklasyfikowana jako ruñ miernej wartoœci u¿ytkowej.

Je¿eli ³¹ki s¹ cennym elementem ekosystemu, a pozyskiwana biomasa ma nisk¹ war- toœæ paszow¹ i nie jest mo¿liwe prowadzenie intensywnej produkcji w niekorzystnych do tego celu warunkach, wtedy konieczne jest ich inne zagospodarowanie (SAWICKI

i KOŒCIK, 2003; WACHENDORF i wsp., 2007). Pozyskiwana biomasa ze zbiorowisk

(16)

Tabela 12. Plon suchej masy runi (t ha^-1) wybranych zbiorowisk roœlinnych na obiekcie Siekierki Table 12. Dry matter yield (t ha^-1) of selected plant community sward at the Siekierki object

Siedlisko – Habitat Zbiorowisko – Community Plon (t ha^-1s.m.) Yield (t ha^-1DM) Bagienne

Swampy

Carex acuta 8,1

Silnie wilgotne i mokre Strongly wet and moist

Phalaris arundinacea z/with Urtica dioica 8,4

Phalaris arundinacea z/with Bidens cernua 7,7 Œwie¿e wilgotne

Fresh moist habitat Calamagrostis canescens 7,7

Tabela 13. Klasyfikacja zbiorowisk wed³ug wartoœci u¿ytkowej i walorów przyrodniczych na tle warunków wilgotnoœciowych

Table 13. Classification of communities according to usefulness sward value and naturalistic valorization on the background of moisture conditions

Wyszczególnienie Specification

Bagienne (E) Swampy wet

(E)

Silnie wilgotne i mokre (D) Strongly moist

and wet (D)

Œwie¿e wilgotne (C) Fresh, moist

(C) Liczba zbiorowisk w siedlisku

Number of communities in habitat

Stara Rudnica 4 2 -

Siekierki 2 3 1

Œrednia liczba waloryzacyjna Mean value valorize number

Stara Rudnica 4,36 3,50

Siekierki 3,80 3,27 3,46

Klasa waloryzacyjna Valorization class

Stara Rudnica IX (D) VII (C) -

Siekierki VII (C) VI (B) VII (C)

Walory przyrodnicze Natural value

Stara Rudnica wybitne exceptional

du¿e

great -

Siekierki du¿e great

umiarkowanie du¿e moderate great

du¿e great

Stara Rudnica uboga poor

mierna

mediocre -

Siekierki uboga poor

mierna mediocre

Œrednio dla siedliska Mean for habitat

Walory przyrodnicze Natural value

(4,08) bardzo du¿e

very great

(3,39) umiarkowanie du¿e

moderate great

(3,48) du¿e great Wartoœæ u¿yt-

kowa runi Useful sward

value

uboga poor

mierna mediocre

(17)

wystêpuj¹cych na Kostrzyneckim Rozlewisku typu Phalaris arundnacea, Phragmites australis i Glyceria maxima, ze wzglêdu na wysoki poziom uzyskiwanych plonów i du¿e powierzchnie ich wystêpowania, mo¿e stanowiæ potencjalne Ÿród³o biomasy, przydatnej na cele energetyczne.

5. Wnioski

• Coroczne zalewy, pokrywaj¹ce w ca³oœci lub w wiêkszoœci obszar Kostrzynec- kiego Rozlewiska, obserwowane na linii transektów Stara Rudnica i Siekierki, kszta³tuj¹ specyficzne warunki wilgotnoœciowe gleb, tworz¹c siedliska o du¿ym uwilgotnieniu. W tych warunkach na obiekcie Stara Rudnica, najwiêksze po- wierzchnie wystêpowania osi¹ga³y zbiorowiska typu Phalaris arundinacea i Glyceria maxima, a na obiekcie Siekierki tak¿e Phalaris arundinacea oraz Pha- laris arundinacea z Urtica dioica.

• Mozaikowatoœæ siedlisk i zwi¹zana z ni¹ ró¿norodnoœæ florystyczna kszta³towa³a walory przyrodnicze i wartoœæ u¿ytkow¹ runi. Analizowana szata roœlinna niezale¿nie od badanego obiektu charakteryzowa³a siê bardzo du¿ymi walorami przyrodniczymi, a ma³ymi walorami u¿ytkowymi. Siedliska bagienne daj¹ zbiorowiskom wysok¹ pozycjê w osi¹ganiu walorów przyrodniczych, w klasach od VII (C) do VIII (C) na obiekcie Siekierki oraz w klasach od IX (D) do X (D) na obiekcie Stara Rudnica.

• Zbiorowiska roœlinne na Kostrzyneckim Rozlewisku tworz¹ interesuj¹cy kompleks przyrodniczy, wyró¿niaj¹cy siê du¿¹ ró¿norodnoœci¹ florystyczn¹ i zosta³y sklasyfikowane jako obszary o wybitnych (obiekt Stara Rudnica) i du¿ych (obiekt Siekierki) walorach przyrodniczych. Obiekty te s¹ równie¿ ostoj¹ dla ptactwa, a zarazem ciekawym terenem rekreacyjnym.

• Na obiekcie Stara Rudnica najciekawsze pod wzglêdem badanych walorów przy- rodniczych by³o zbiorowisko Bulboschoenus maritimus, które reprezentowa³o unikalne, wyj¹tkowe walory przyrodnicze w klasie X (D), natomiast na obiekcie Siekierki najlepsze by³o zbiorowisko Carex acuta, reprezentuj¹ce bardzo du¿e walory przyrodnicze w klasie VIII (C).

• Zbiorowiska roœlinne z siedlisk silnie wilgotnych i mokrych o du¿ej wydajnoœci biomasy, ma³ej wartoœci u¿ytkowej i œrednio umiarkowanych walorach przyrodniczych, mog¹ stanowiæ potencjalne Ÿród³o biomasy przydatnej na cele energetyczne.

Literatura

BACIECZKO W., 1999. Roœlinnoœæ wilgotnych ³¹k i zio³oroœli w dolinie P³oni ostoj¹ ró¿no- rodnoœci florystycznej. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, 197, Agricultura, 75, 11-18.

(18)

BORYSIAKJ., 2002. Szata roœlinna l¹dowych biotopów Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry. W: Monografia Parku Krajobrazowego „Dolina Dolnej Odry”. J. JASNOWSKA (red.), Wydawnictwo STN, 91-136.

FABER A., STASIAKM., KUŒ J., 2007. Wstêpna ocena produkcyjnoœci wybranych gatunków roœlin energetycznych. Materia³y konferencji naukowej „Trawy Energetyczne”, Dolsk, 6.

FILIPEKJ., 1973. Projekt klasyfikacji roœlin ³¹kowych i pastwiskowych na podstawie liczb warto- œci u¿ytkowej. Postêpy Nauk Rolniczych, 4, 59-68.

GOLIÑSKAB., 1995. Aspekt krajobrazowy ³¹k wyczyñcowych, a zró¿nicowanie w³aœciwoœci morfologicznych i biologicznych Alopecurus pratensis. Annales UMCS, Supplementum Sectio E, L, 252-254.

GOLIÑSKIP., 1997. Ekonomiczne i techniczne uwarunkowania produkcji pasz na u¿ytkach zielonych. Biuletyn Oceny Odmian, 29, 11-25.

JASNOWSKAJ., FRIEDRICHS., KOWALSKIW., MARKOWSKIS., 2002. Dynamika rozwojowa i kierunki sukcesji roœlinnoœci na poprzecznym transekcie w Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Odry. W: Monografia Parku Krajobrazowego „Dolina Dolnej Odry”. J. JASNOW- SKA(red.), Wydawnictwo STN, 187-226.

KAMIÑSKAG., WINKKLERL., TRZASKOŒM., 2006. Zasiêgi i struktura zbiorowisk roœlinnych na transepcie Siekierki Kostrzyneckiego Rozlewiska w Dolinie Odry. W: Cz³owiek i œrodo- wisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego, t.1. J. TARASIUK, J. KÊPCZYÑSKI(red.), Uni- wersytet Szczeciñski, 97-101.

KOCHANOWSKAR., GAMRATR., £YSKOA., SOTEKZ., STASIÑSKAM., PRAJSB., 2004. Roœlin- noœæ strefy ekotonowej dolnego biegu Iny. Woda – Œrodowisko – Obszary Wiejskie, 4, 2a (11), 322-334.

KOŒCIKB., 2003. Roœliny energetyczne. Wydawnictwo Akademii Rolniczej. Lublin, 112-113.

KOCHANOWSKAR., 1998. Problemy ochrony walorów przyrodniczych obszaru Polanow- sko-Szczeciñskiego. Biuletyn Towarzystwa Ekologiczno-Kulturowego, Bobolice, 33-36.

KOZ£OWSKI S., 1995. Funkcja paszowa i pozapaszowa ³¹k w dolinie rzeki Pyszna. Annales UMCS, Supplementum, sectio E, L, 329-333.

KOZ£OWSKIS., 2002. Trawy w polskim krajobrazie. W: Polska Ksiêga Traw. L. FREY(red.), Pol- ska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Kraków, 301-322.

KRYSZAK A., GRYNIAM., 2005. Zbiorowiska trawiaste siedlisk nadmiernie uwilgotnionych w dolinach rzecznych, £¹karstwo w Polsce, 8, 97-106.

MIREKZ., PIÊKOŒ-MIRKOWAH., ZAJ¥CA., ZAJ¥CM., 2002. Vascular plants of Poland a Chec- klist, PAS. W. Szafer Institute Botany Guidebook Series, No. 15, Kraków, 308.

MOSEKB., 1995. Walory krajobrazowe u¿ytków zielonych w dolinach rzecznych Lubelszczyzny.

Annales UMCS, Supplementum, sectio E, L , 277-280.

OŒWITJ., 1992. Identyfikacja warunków wilgotnoœciowych za pomoc¹ wskaŸników roœlinnych (metoda fitoindykacji). W: Hydrogeniczne siedliska wilgotnoœciowe. Biblioteczka Wia- domoœci IMUZ, 79, 40-66.

OŒWITJ., 2000. Metoda przyrodniczej waloryzacji mokrade³ i wyniki jej zastosowania na wybranych obiektach. Wydawnictwo IMUZ, Falenty, 3-32.

PAW£ATH., OGLÊCKIP., 1999. Waloryzacja Przyrodniczo-Krajobrazowa zbiorowisk roœlinnych metod¹ indeksow¹ w górnym odcinku doliny Rzeki Jeziorki. W: Rola u¿ytków zielonych i zadrzewieñ w ochronie œrodowiska rolniczego. Miêdzynarodowa Konferencja Nauko- wo-Techniczna, Kraków-Jaworki, 273-286.

PRZEDWOJSKI B., 1993. Przyczyny zmian stosunków wodnych w dolinach rzecznych (na przyk³adzie zlewni rzeki Warty). Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 412, 25-32.

(19)

ROGALSKIM., KWARTAC., TRZASKOŒM., 2004. Naturalistic qualities and economic value of rush communities inhabiting periodically flooded peat soils in the river Rurzyca Valley.

Wydawnictwo AR, Szczecin, 251-256.

RYCHNOWSKAM., BLAZKOVAD., HRABEF., 1994. Conservation and development of floristi- cally diverse grasslands in central Europe. Procedings of 15th of General Meeting EGF, Wageningen, 266-277.

SAWICKI B., KOŒCIK K., 2003. Trawy i zbiorowiska trawiaste. W: Roœliny energetyczne, B. KOŒCIK(red.). Wydawnictwo AR Lublin, 111-132.

SAWICKIB., SZYMONAJ., 2000. Nowe kierunki u¿ytkowania trawiastej biomasy z trwa³ych u¿y- tków zielonych. Annales UMCS, E, LV, 14, 115-122.

TR¥BACz., 1999.: Florystyczne i krajobrazowe walory ³¹k w dolinach rzecznych kotliny Zamoj- skiej. Folia Universitatis Agriculture Stetinensis, 197, Agricultura (75), 321-324.

TRZASKOŒM., KAMIÑSKAG., WINKLERL., MALINOWSKIR., 2005. Walory przyrodnicze zbiorowisk trawiastych wilgotnych i mokrych siedlisk Kostrzyneckiego Rozlewiska. £¹karstwo w Polsce, 8, 193-206.

WACHENDORFM., FRICKET., GRABR., STULPNAGELR., 2007. Ein Neues Konzept fur die bio- energetische Nutzung von Grunlandbiomasse. W: Neue Funkionen des Grunlands: Oko- system, Energie, Erholung, 51.Jahrestagung der AGGF, Göttingen, 165-168.

WINKLERL., ROYM., 1998. Funkcjonowanie systemów melioracyjnych w aspekcie ochrony gleb w dolinach ujœciowych odcinków Warty i Odry. W: Materia³y na I Miêdzynarodow¹ kon- ferencjê nt.: Ochrona i rekultywacja terenów dorzecza Odry – sytuacja po powodzi 1997.

Zielona Góra, 155-161.

WY£UPEKT., 2004. Ró¿norodnoœæ florystyczna zbiorowisk mokrad³owych z klasy Phragmitetea (R.Tx.et rsg 1942) w dolinie Huczwy. W: Krajobraz i ogród wiejski, tom 3: Przyrodniczy i kulturowy krajobraz wiejski, 67-75.

WY£UPEKT., 2005. Waloryzacja fitocenoz szuwarowych i ³¹kowych nadmiernie uwilgotnionych siedlisk doliny Wieprza w Roztoczañskim Parku Narodowym. £¹karstwo w Polsce, 8, 215-226.

ZYSKAW., CIACIURAM., CICHOÑM., 1991. Dokumentacja przyrodnicza u¿ytku ekologicznego Kostrzyneckie Rozlewisko, Mpis. (Urz¹d Wojewódzki w Szczecinie).

Characteristic and ranges of plant communities of potential energetistic value of moist and wet habitats of the Kostrzyn Broad

L. WINKLER¹, M. TRZASKOŒ², G. KAMIÑSKA¹, R. MALINOWSKI³ 1Department of Hydrology and Melioration,²Department of Grassland Sciences,

3Department of Soil Sciences, Agricultural University of Szczecin

Summary

This study concerned floristic composition useful sward value, natural value and productive- ness of plant communities presented along the Stara Rudnica and Siekierki transsect across the Odra river valley in the area of “Kostrzyneckie Broad” The situation of the site in a depression and long lasting spring flooding cause an excessive moisture content in soil which affects the form and structure of plant communities. The phytoindexing of the moisture status of that site made it

(20)

possible to discern wet communities swampy wet and strongly moist and wet (Stara Rudnica and Siekierki object), and fresh, moist (Siekierki object) On the site studied were present mostly grass communities of the Phalaris arundinacea, Phalaris arundinacea with Urtica dioica, Phragmites australis, Glyceria maxima, Calamagrostis canescens type and sedges with other monocotyledo- nous type: Carex gracilis, Bulboschoenus maritimus. The grass communities contained various share of plant groups: grasses 1.6-98.7% (Stara Rudnica object); 15.2-96.6% (Siekierki – object), sedges 1.65 do 90.2% (Stara Rudnica object); 0.2-71.4%) Siekierki object), herbs and weeds 1.33 do 43.3% (Stara Rudnica object) 2.9-47.0% (Siekierki object) of the sward and leguminous (0.16%) at the Sikierki object only. Communities which built the plant cover of Kostrzyn Broad from swampy habitat were classified as those representing high, very high and exceptional natural value. The most interesting community was that Bulboschoenus maritimus which had unique and exceptional natural value. In generally the studied plant communities presented poor and mediocre use value of sward.

Wide spread of studied communities was definded by on the basis of GPS batch and tachome- tric way. The most wide spread were communities of the Phalaris arundinacea and Glyceria maxima type at the Stara Rudnica object and of Phalaris arundinacea and Phalaris arundinacea with Urtica dioica, type at the Siekierki object.

Recenzent – Reviewer: Stanis³aw Koz³owski

Adres do korespondencji – Adress for correspondence:

Dr Maria Trzaskoœ

Katedra £¹karstwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie ul. S³owackiego 17, 71-434 Szczecin

tel: (91) 4250365, fax: (91) 4425690 e-mail: mtrzaskos@wp.pl