Wiadomości Zootechniczne, R. XLVII (2009), 2: 33–42
Podstawy organizacyjne realizacji programów ochrony zasobów genetycznych drobiu
Jolanta Calik
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice, k. Krakowa
ostatnich 50 latach w drobiarstwie doko- nał się ogromny postęp hodowlany.
W oparciu o klasyczne metody genetyki popula- cji, w tym dzięki wykorzystywaniu efektów heterozji, osiągnięto znaczny postęp w nieśności kur, tempie wzrostu kurcząt brojlerów i wyko- rzystaniu paszy na 1 kg przyrostu oraz zniesio- nych jaj, jak i znacznie poprawiono jakość pozy- skiwanych produktów (WeŜyk i Paczkowski, 1998; Albers i Van Sambeek, 2002). Jednak, w wyniku narastającej intensyfikacji i globaliza- cji produkcji drobiarskiej liczba ras/odmian dro- biu ulega systematycznemu zmniejszaniu (Cra- wford, 1990). Tymczasem, unikatowe w skali światowej lokalne rasy drobiu są ściśle związane z rolniczym krajobrazem, tradycją i kulturą miejscowych społeczności. Populacje te charak- teryzują dobra zdrowotność, odporność na nie- korzystne warunki klimatyczne, a takŜe niekon- trolowane warunki chowu drobnostadkowego.
Bardzo dobrze wykorzystują ubogie w ruń łąki i pastwiska oraz ugory, produkując nie tylko smakowite jaja i mięso, ale takŜe pierze i puch (Kasznica i in., 1987; Cywa-Benko, 2002; Po- łtowicz i in., 2004; Krawczyk i Calik, 2006;
KsiąŜkiewicz, 2006 a, b). Zasoby genetyczne mogą być wykorzystane w przyszłości w pro- gramach genetycznego doskonalenia komercyj- nych stad, a obecnie są świadectwem wielowie- kowej polskiej myśli hodowlanej. Stanowią one takŜe cenny pod względem genetycznym, fizjo- logicznym i biochemicznym materiał badawczy, który moŜe być wykorzystywany do badań nad historią ewolucji zwierząt gospodarskich, onto- genezy ptaków, jak równieŜ nad ich zachowa- niem się w zmiennych warunkach środowisko-
wych (WęŜyk i in., 1994; Chołocińska i in., 1996; Romanov i in., 1996; Calik i in., 2005;
Cywa-Benko i WęŜyk, 2006). Ponadto, bioróŜ- norodność powinna być utrzymana nie tylko ze względów praktycznych, lecz takŜe kulturo- wych. Zwierzęta domowe urozmaicają środowi- sko jako Ŝywy element ekosystemu i dzięki temu wpływają korzystnie na poprawę jakości ludz- kiego Ŝycia.
ZagroŜone wyginięciem populacje dro- biu chroni się metodą in situ – polegającą na ochronie Ŝywych zwierząt w ich naturalnym środowisku (WęŜyk i in., 1998). Obecnie pro- gramy ochrony zasobów genetycznych zwierząt obejmują następujące rasy/rody/linie (rys. 1):
Kury nieśne:
• ZielononóŜka kuropatwiana (Z-11), śółto- nóŜka kuropatwiana (ś-33), Rhode Island Red (R-11), Sussex (S-66), Leghorn (G-99, H-22) – utrzymywane w Fermie Kur Nie- śnych w Chorzelowie k. Mielca (Instytut Zootechniki PIB);
• Rhode Island White (A-33), Rhode Island Red (K-22) – utrzymywane w Fermie Kur Nieśnych w Dusznikach k. Poznania (Instytut Zootechniki PIB);
• ZielononóŜka kuropatwiana (Zk), Polbar (Pb) – utrzymywane w Fermie Kur Nieśnych w Felinie k. Lublina (Uniwersytet Przyrodni- czy w Lublinie).
Gęsi:
• Garbonosa (Ga), Kartuska (Ka), Kielecka (Ki), Lubelska (Lu), Podkarpacka (Pd), Po-
W
2
3 4
7
6
5 1
morska (Po), Suwalska (Su), Rypińska (Ry), Landes (LsD-01), Romańska (Ro), Słowacka (Sł) i Kubańska (Ku) – utrzymywane w Stacji Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach k. Poznania (Instytut Zoo- techniki PIB);
• Zatorska (ZD-1) – utrzymywana w Fermie Kur Nieśnych w Rząsce (Uniwersytet Rolni- czy w Krakowie);
• Biłgorajska – utrzymywana w gospodarstwie prywatnym „Majątek Rutka” k. Lublina.
Kaczki:
• Kaczki pomniejszone (K-2), mieszańce Kha- ki Campbell x Orpington (KhO-1), Pekin an- gielski (LsA), Pekin duński (P-8), Pekin francuski (P-9) oraz Pekin krajowy (P-33) – utrzymywane w Stacji Zasobów Genetycz- nych Drobiu Wodnego w Dworzyskach k.
Poznania (Instytut Zootechniki PIB);
• Pekin krajowy (P-11, P-22, P-44, P-55) – utrzymywane w Ośrodku Hodowli Kaczek w Lińsku.
Rys. 1. Lokalizacja chronionych ras róŜnych gatunków drobiu
płci. Programem ochrony zasobów genetycznych kur nieśnych, gęsi i kaczek objęte są ptaki (sta- da) danego rodu poddane w kaŜdym pokoleniu ocenie wartości uŜytkowej zgodnie z obowiązu- jącymi przepisami. Spełniają one m.in. warunki wpisu do księgi zwierząt hodowlanych danego rodu i charakteryzują się fenotypem zgodnym ze wzorcem rodu. Pełną charakterystykę ww.
ras/rodów drobiu przedstawiono w Atlasie zwierząt gospodarskich – „Polskie rasy zacho- wawcze” (2007) oraz na stronie internetowej Instytutu Zootechniki PIB (www.bioroznorod- nosc.izoo.krakow.pl/drob). Ponadto, zagroŜone wyginięciem populacje są prezentowane na kra- jowych wystawach, w tym m. in. na Krajowej Wystawie Zwierząt Hodowlanych w ramach:
„Wystawy Ras Rodzimych Zwierząt Gospodar- skich”, której patronuje Instytut Zootechniki PIB. Podczas XXIII Krajowej Wystawy Zwie- rząt Hodowlanych, która odbyła się w Poznaniu w dniach 3–5 października 2008 roku, czempio- naty uzyskały:
• kury nieśne – ZielononóŜka kuropa- twiana, ród Z-11 (fot. 1),
• gęsi – Biłgorajskie Bi (fot. 2),
• kaczki – Pekin krajowy P-33 (fot. 3).
W realizacji programu uczestniczą ho- dowcy/właściciele chronionych stad drobiu, podmioty prowadzące księgi zwierząt hodowla- nych dla chronionych populacji (Instytut Zoo- techniki PIB, Krajowa Rada Drobiarstwa-IG) oraz podmiot prowadzący ocenę wartości uŜyt- kowej (KRD-IG). Zgodnie z Rozporządzeniem MRiRW z dnia 6 czerwca 2008 r. koordynację działań w zakresie ochrony zasobów genetycz- nych zwierząt gospodarskich sprawuje IZ PIB (Dz. U. z 2008 r., Nr 108, poz. 691).
W 2006 r. przystąpiono do weryfikacji programów ochrony zasobów genetycznych populacji drobiu. Zostały one pozytywnie zaopi- niowane przez Grupę Roboczą ds. ochrony za- sobów genetycznych drobiu oraz przyjęte przez Radę Naukową IZ PIB na posiedzeniu w dniu 22 marca 2007 r. Wprowadzono je zarządzeniem Dyrektora Instytutu Zootechniki PIB Nr 16/07 z dnia 1 czerwca 2007 r.
Zasadnicze zmiany polegały na: aktuali- zacji celów programów, w tym m.in. liczebności chronionych populacji, jak równieŜ zakresu prowadzenia oceny wartości uŜytkowej (Calik i in., 2007; KsiąŜkiewicz i in., 2007 a, b). Zmia- ny wprowadzone dla poszczególnych gatunków przedstawiono w tabeli 1.
Fot. 1. ZielononóŜka kuropa- twiana, ród Z-11
Fig. 1. Greenleg Partridge hens, strain Z-11
Rasę tę wyodrębniono pod koniec XIX wieku. Ptaki te charakteryzują się kuropatwia- ną barwą upierzenia, zieloną barwą skoków i kremową bar- wą skorupy jaja. Są one zna- komicie przystosowane do wa- runków ekstensywnego chowu na wolnych wybiegach, odpor- ne na choroby (fot. J. Calik).
Fot. 3. Kaczki P-33 Fig. 3. P-33 ducks
Ptaki te cechuje duŜa wartość dietetyczna mięsa, mała zawartość tłuszczu w tuszce i dobra jakość pierza.
Nadają się bardzo dobrze do chowu przydomowego, gdyŜ wykazują duŜą odpor- ność na niekorzystne warunki środowisko- wo-Ŝywieniowe (fot.
J. Calik).
Fot. 2. Gęsi biłgo- rajskie
Fig. 2. Biłgoraj geese
Cechuje je dobra zdrowotność, wyso- ka wartość rzeźna (dobre umięśnienie i małe otłuszczenie tuszki), dobre wy- korzystanie paszy na jednostkę pro- dukcji i duŜy udział puchu w podsku- bach. Populacja ta moŜe być przydatna w pracach zmierza- jących do uzyskania mieszańców towaro- wych (fot. H. Pu- chajda-Skowrońska).
Zasady wpisu wyników oceny wartości uŜytkowej do Księgi Głównej Zwierząt Hodowlanych (KZH)
Zgodnie z Ustawą z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwie- rząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921)
„księga hodowlana” stanowi ksiąŜkę, kartotekę lub informatyczny nośnik danych, do których są wpisywane zwierzęta hodowlane oraz informa- cje o ich hodowcach/właścicielach, pochodzeniu oraz wynikach oceny wartości uŜytkowej lub hodowlanej, prowadzone przez związek hodow- ców lub inny podmiot, które uzyskały zgodę organu właściwego do spraw rolnictwa. Na pod- stawie decyzji o numerach od 112/2004 do 136/2004 oraz nr 30/2008 wydanych przez Mi- nistra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Instytut Zoo- techniki PIB został upowaŜniony do prowadze- nia ksiąg hodowlanych dla 8 rodów kur nie- śnych: (G-99, H-22, R-11, S-66, Z-11, ś-33, A- 33, K-22), 12 rodów gęsi: (Ga, Ka, Ki, LsD-01, Lu, Pd, Po, Ro, Ry, Sł, Su, Ku) oraz 6 rodów kaczek (K-2, KhO-1, Ls-A, P-8, P-9, P-33), ob- jętych programami ochrony zasobów genetycz- nych zwierząt. Prowadzenie pozostałych ksiąg drobiu powierzono Krajowej Radzie Drobiar- stwa-IG dla populacji: kur nieśnych: (Pb, Zk), gęsi (ZD-1, Bi), kaczek (P-11, P-22, P-44, P-55).
Dla poszczególnych populacji drobiu, objętych programem ochrony zasobów gene- tycznych zwierząt prowadzona jest część główna księgi. Do części głównej księgi wpisywana jest populacja rodu (linii hodowlanej), która pocho- dzi co najmniej od dwóch pokoleń przodków tego samego rodu (linii hodowlanej) wpisanych do księgi, ma rodowód odpowiadający warun- kom określonym dla danej księgi, została ziden- tyfikowana po urodzeniu według warunków określonych dla księgi i jest poddawana ocenie wartości uŜytkowej. Do księgi wpisywane są kolejne generacje (pokolenia) po zakończeniu okresu wychowu ptaków i zestawieniu stada hodowlanego na kolejny okres uŜytkowania.
Zakres dokonywanego wpisu do księgi obejmuje produkcję nieśną stada dorosłego zakończoną w danym sezonie uŜytkowania i wychów kolej- nego pokolenia ptaków. Podmiot prowadzący księgę jest zobowiązany do informowania o warunkach wymaganych przy wpisie zwierząt do księgi. Warunkiem dokonania wpisu rodu (linii hodowlanej) do księgi jest:
• realizacja programu ochrony zasobów genetycznych,
• spełnianie wymagań określonych we wzorcu rodu (linii hodowlanej),
• prowadzenie indywidualnego systemu znakowania ptaków oraz dokumen- tacji hodowlanej umoŜliwiającej identy- fikację osobników i określenie ich przy- naleŜności do określonego rodu/linii ho- dowlanej,
• kojarzenie osobników zgodnie z zasa- dami programu,
• poddawanie ptaków ocenie wartości uŜytkowej.
W celu uzyskania wpisu rodu (linii ho- dowlanej) do księgi hodowca składa do podmio- tu prowadzącego księgi drobiu pisemny wniosek zawierający:
1) imię, nazwisko, adres zamieszkania lub nazwę i siedzibę hodowcy,
2) miejsce utrzymania ptaków,
3) liczbę utrzymywanych samców i samic, 4) dokumenty pochodzenia ptaków z okre- śleniem daty wylęgu, nazwy i symbolu rodu (linii hodowlanej), obustronnego pochodzenia, liczby wylęŜonych ptaków (samców i samic),
5) sposób oznakowania, zastosowaną nu- merację oraz zasady identyfikacji pta- ków,
6) wyniki oceny wartości uŜytkowej lub hodowlanej.
Prowadzący księgę w drodze decy- zji dokonuje wpisu rodu (linii hodowlanej) do księgi na wniosek hodowcy, po sprawdzeniu dokumentacji hodowlanej i stwierdzeniu, Ŝe zostały spełnione warunki wymagane przy wpi- sie. Jednocześnie wystawia hodowcy zaświad- czenie potwierdzające dokonanie wpisu wyni- ków oceny wartości uŜytkowej lub hodowlanej do księgi.
Dofinansowanie kosztów utrzymania drobiu w populacjach objętych ochroną zasobów gene- tycznych
Populacje rodzime cechuje niŜsza pro- dukcyjność i wynikająca z tego niŜsza opłacal- ność chowu w porównaniu do ras uŜytkowanych w intensywnej produkcji towarowej, dlatego teŜ
realizacja programów ochrony zagroŜonych populacji wymaga dofinansowania w kwocie pozwalającej na utrzymanie i rozwój populacji in situ. Programy ochrony zasobów genetycz- nych drobiu początkowo realizowano w ramach działalności statutowej Instytutu, a następnie przy wsparciu finansowym Ministerstwa Rolnic- twa i Gospodarki śywnościowej z tzw. Fundu- szu Postępu Biologicznego. Obecnie Minister- stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w wydawanym corocznie rozporządzeniu w odniesieniu do róŜ- nych gatunków drobiu określa wielkości stawki dotacji przedmiotowych dla róŜnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz.
U. Nr 67, poz. 446 z późn. zm.). Zgodnie z wy- Ŝej wymienionym rozporządzeniem od 2008 r.
podmiotowi na jego wniosek moŜe być udzielo- na dotacja na dofinansowanie kosztów utrzyma- nia drobiu w populacjach objętych ochroną za- sobów genetycznych w wysokości 70% kosztów kwalifikujących się do objęcia dotacją. Warun- kiem uzyskania wsparcia finansowego jest reali- zacja programu ochrony zasobów genetycznych, która jest potwierdzona zaświadczeniem wyda- nym przez podmiot upowaŜniony na podstawie przepisów o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich do realizacji lub koordy- nacji działań w zakresie ochrony zasobów gene- tycznych poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich. W tym celu hodowca składa do Instytutu Zootechniki pisemny wniosek o wy- stawienie zaświadczenia wraz z załączoną do- kumentacją:
• kopią umowy/aneksu dotyczącej uczest- nictwa w programie ochrony zasobów genetycznych,
• informacją o rodzie/linii wpisanym do Księgi Głównej (wyniki oceny wartości uŜytkowej i hodowlanej oraz data lęgu i numeracja zastosowana dla rodu),
• kopią „Zaświadczenia potwierdzającego dokonanie wpisu do Księgi Głównej wyników oceny wartości uŜytkowej
i hodowlanej rodu drobiu”,
• informacją o stanie liczbowym stada z uwzględnieniem liczby samców i sa- mic na dzień 1 lutego (za I półrocze da- nego roku) lub aktualnego (za II półro- cze danego roku).
Instytut Zootechniki PIB w terminie 14 dni od daty otrzymania powyŜszych dokumen- tów wystawia zaświadczenie, które przesyła do hodowcy/właściciela stada.
Dotację udziela się i wypłaca dwa razy w roku w terminie do:
• 31 lipca w przypadku I półrocza danego roku,
• 10 grudnia – w przypadku II półrocza danego roku.
Wniosek o udzielenie dotacji składa się do Dyrektora Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt ul. Sokołowska 3, 01-142 Warszawa, za pośrednictwem podmiotu prowadzącego księgę, który potwierdza go pod względem me- rytorycznym i rachunkowym. Do wniosku dołą- cza się rozliczenie kosztów kwalifikujących się do objęcia dotacją, poniesionych na realizację zadania w okresie rozliczeniowym oraz kopię zaświadczenia o realizacji programu ochrony zasobów genetycznych populacji kur nieśnych gęsi i kaczek potwierdzoną co do zgodności z oryginałem czytelnym podpisem. W rozlicze- niu kosztów kwalifikujących się do objęcia do- tacją hodowca/właściciel stada moŜe uwzględnić następujące rodzaje kosztów: wynagrodzenia, pochodne od wynagrodzeń, pasze, podróŜe słuŜ- bowe, usługi, zuŜycie materiałów i energii, amortyzację czyli planowane zuŜycie środków trwałych oraz pozostałe koszty. Wysokość dota- cji ustalanej według stawek określonych w za- łączniku nr 1 do wyŜej wymienionego rozporzą- dzenia oblicza się na podstawie stanu zwierząt będącego sumą stanów dorosłych samic i sam- ców drobiu na dzień 1 lutego. ……….
Calik J., Cywa-Benko K., KsiąŜkiewicz J., WęŜyk S.
(2005). Wyniki oceny wartości uŜytkowej i hodowla- nej populacji drobiu objętych programem ochrony zasobów genetycznych zwierząt – rocznik 2004.
Wyd. własne IZ, Kraków.
Calik J., Krawczyk J., Witkowski A. (2007). Program ochrony zasobów genetycznych populacji kur nie- śnych. W: Wyniki oceny wartości uŜytkowej i ho- dowlanej populacji drobiu objętych programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt – rocznik 2006. Rok III, ss. 133–149.
Chołocińska A., Herbut E., Cywa-Benko K., WęŜyk S.
(1996). Standardy rasowe ginących ras kur. Wyniki Oceny UŜytk. Drobiu, Wyd. własne IZ, z. 23: 116–126.
Crawford R.D. (1990). Poultry genetic resources:
evaluation, diversity and conservation. In: Poultry Breed. Genet. Elsevier, New York, pp. 43-60.
Cywa-Benko K., WęŜyk S. (2006): In situ conserva- tion of laying hen genetic resources in Poland.
World’s Poultry Sci. J., Suppl., 62: 204–205.
Kasznica E., Cywa-Benko K., WęŜyk S., Furmaniak J. (1987). Badania nad zachowaniem rezerwy gene- tycznej róŜnych ras kur nieśnych w PGO „Szczytno”.
Rocz. Nauk. Roln., seria B, 104, 2: 105–123.
Krawczyk J., Calik J. (2006). Egg quality in free- range hens. Pol. J. Nat. Sci., Suppl., 3 (1): 433–438.
KsiąŜkiewicz J. (2006 a). Rola i znaczenie rodzimych odmian gęsi objętych programem ochrony zasobów genetycznych. Wiad. Zoot., 44, 4: 34–38.
KsiąŜkiewicz J. (2006 b): Rola i znaczenie rodzimych odmian kaczek objętych programem ochrony zaso- bów genetycznych. Wiad. Zoot., 44, 4: 39–43.
KsiąŜkiewicz J., Calik J., Szukalski G., Kapkowska E. (2007 a). Program ochrony zasobów genetycznych populacji gęsi. W: Wyniki oceny wartości uŜytkowej i hodowlanej populacji drobiu objętych programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt – rocznik 2006. Rok III, ss. 150–164.
KsiąŜkiewicz J., Calik J., Szukalski G., Wencek E.
(2007 b). Program ochrony zasobów genetycznych populacji kaczek. W: Wyniki oceny wartości uŜyt- kowej i hodowlanej populacji drobiu objętych pro- gramami ochrony zasobów genetycznych zwierząt – rocznik 2006. Rok III, ss. 165–176.
Połtowicz K., Calik J., WęŜyk S., Paściak P., Wojty- siak D. (2004). Comparing the phisico-chemical traits of breast and leg muscles in fast-growing broiler chickens and slow-growing Greenleg Partridge chick- ens. Proc. Brit. Soc. Anim. Sci., 14–15.10.2004, Kraków, s. 33.
Romanov M.N., WęŜyk S., Cywa-Benko K., Sakhat- sky N.I. (1996). Poultry genetics in the countries of Eastern Europe – history and current state. Poultry Avian Biol. Rev., 7 (1): 1–29.
Rozporządzenie MRiRW z dnia 13 kwietnia 2007 r.
w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla róŜ- nych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U. Nr 67, poz. 446 z późn. zm.).
Rozporządzenie MRIRW z dnia 6 czerwca 2008 r.
w sprawie podmiotu upowaŜnionego do realizacji działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 108, poz. 691).
Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji ho- dowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921).
WęŜyk S., Cywa-Benko K., Romanov M.N. (1994).
Ochrona przed zagładą rodzimych ras drobiu w krajach Wschodniej Europy (ref.). Mat. Miedz. Symp.: Prace nad zachowaniem rzadkich ras zwierząt gospodar- skich, Balice, 17–19.05.1994, ss. 25–26.
WęŜyk S., Cywa-Benko K., Mazanowski A., KsiąŜ- kiewicz J., Krawczyk J. (1998). Metody ochrony przed zagładą rodzimych ras drobiu. Wyniki Oceny UŜytkowości Drobiu, Kraków, 27, s. 77.
WęŜyk S., Paczkowski R. (1998). Stan i perspektywy rozwoju hodowli i produkcji drobiu. Mat. do restruk- turyzacji produkcji zwierzęcej w Polsce, 1: 291–332.
www.bioroznorodnosc.izoo.krakow.pl/drob.
ORGANIZATIONAL BASIS FOR IMPLEMENTATION
OF POULTRY GENETIC RESOURCES CONSERVATION PROGRAMMES Summary
The animal genetic resources conservation programme in Poland currently includes 10 breeds/lines of laying hens, 14 breeds/lines of geese and 10 breeds/lines of ducks. The poultry genetic resources conservation programme covers birds (flocks) of different lines, every generation of which is evaluated for productive value in accordance with current regulations. These animals meet the criteria for herd-book entry and have a phenotype that conforms with the line standard. The programme is carried out by breeders/owners of conserved flocks, entities that keep animal herd-books (National Research Institute of Animal Production in Balice and National Poultry Council – Chamber of Commerce in Warsaw) and the entity that evaluates hen productive value (Na- tional Poultry Council – Chamber of Commerce). Animal genetic resources conservation activities are coordi- nated by the National Research Institute of Animal Production.
Stado gęsi kieleckich (fot. J. Calik) – A flock of Kielce geese
