INDYWIDUALNYCH NA POZIOM KOSZTÓW EKSPLOATACJI MECHANICZNEJ SI£Y POCI¥GOWEJ

Tomasz Szuk

Akademia Rolnicza we Wroc³awiu

WP£YW POWIERZCHNI GOSPODARSTW

INDYWIDUALNYCH NA POZIOM KOSZTÓW EKSPLOATACJI MECHANICZNEJ SI£Y POCI¥GOWEJ

INFLUENCE OF INDIVIDUAL FARMS AREA ON THE LEVEL EXPLOITATION COSTS OF MECHANICAL POWER DRAUGHT

S³owa kluczowe: koszty eksploatacji, ci¹gniki, gospodarstwa indywidualne

Synopsis. Badania przeprowadzono w gospodarstwach indywidualnych województwa opolskiego w 2003 roku. Celem badañ by³o okreœlenie wp³ywu obszaru gospodarstwa indywidualnego na poziom kosztów eksplo- atacji posiadanych ci¹gników rolniczych. Potwierdzono hipotezê, ¿e gospodarstwa obszarowo wiêksze pono- sz¹ stosunkowo ni¿sze koszty jednostkowe eksploatacji. Zwrócono przy tym uwagê na niski stopieñ wyko- rzystania posiadanej si³y poci¹gowej we wszystkich grupach obszarowych badanej zbiorowoœci.

Wstêp

Zastosowanie mechanicznej si³y poci¹gowej w postaci ci¹gników stworzy³o lepsze warun- ki pracy w rolnictwie i umo¿liwi³o osi¹gniêcie znacznego poziomu intensywnoœci [Muszyñski 1978]. Jednak¿e poci¹gnê³o to za sob¹ równie¿ znaczne koszty zwi¹zane z ich zakupem i u¿ytko- waniem. Ograniczenia te powoduj¹, ¿e zw³aszcza w realiach gospodarki rynkowej nale¿y zwró- ciæ szczególn¹ uwagê na uzasadnienie ekonomiczne zakupu i eksploatacji ci¹gników. W sytu- acji, gdy g³ównym elementem konkurencyjnoœci staje siê minimalizacja kosztów produkcji du¿ego znaczenia nabiera optymalizacja wykorzystania sprzêtu technicznego.

W pracy niniejszej skoncentrowano siê na kosztach eksploatacji mechanicznej si³y poci¹- gowej w powi¹zaniu z mo¿liwoœciami jej racjonalnego wykorzystania warunkowanymi wielko-

œci¹ gospodarstwa. Koszty te, jak dowodz¹ liczne badania, stanowi¹ znaczny udzia³ w ca³kowi- tych kosztach produkcji dochodz¹cy nawet do 40% [Karwowski 1996] i maj¹ bezpoœredni wp³yw na mo¿liwoœci konkurencyjne gospodarstw rolnych na rynku [Szuk 2003].

Materia³ i metody

Koszty zwi¹zane z eksploatacj¹ sprzêtu technicznego w rolnictwie mo¿na podzieliæ na kosz-

ty utrzymania i koszty u¿ytkowania. Pierwsza grupa ma charakter kosztów sta³ych i wynika z

samego faktu jego posiadania. Druga natomiast o charakterze zmiennym wi¹¿e siê z jego wyko-

rzystywaniem. W literaturze przedstawia siê wiele sposobów optymalizacji ka¿dej z grup, wska-

zuj¹c jednoczeœnie na znaczenie obszaru gospodarstwa [Pawlak 1998].

Celem pracy jest okreœlenie wp³ywu obszaru gospodarstwa indywidualnego na poziom kosztów eksploatacji posiadanej mechanicznej si³y poci¹gowej. Bazuj¹c na danych literaturo- wych postawiono równie¿ hipotezê, i¿ gospodarstwa obszarowo wiêksze ponosz¹ znacznie ni¿sze koszty jednostkowe eksploatacji w stosunku do gospodarstw o ma³ym areale.

Badania przeprowadzono w 2003 roku na terenie gminy Kluczbork po³o¿onej w wojewódz- twie opolskim w 30 dobranych losowo gospodarstwach indywidualnych. W badanej grupie gospodarstw nie prowadzono formalnej ewidencji kosztów produkcji i czasu pracy œrodków mechanizacyjnych. W zwi¹zku z tym ,,ewidencja” pozycji kosztowych opiera³a siê na nieusys- tematyzowanych zapiskach oraz szacunkach sporz¹dzonych przez w³aœcicieli tych gospodarstw.

W celu wyliczenia kosztów eksploatacji zastosowano metodê ewidencyjno-kalkulacyjn¹. Wszyst- kie elementy rachunku kosztów ustalono na podstawie wywiadu z w³aœcicielami gospodarstw.

Koszty konserwacji i gara¿owania przyjêto wg IBMER w wysokoœci 2% wartoœci maszyny rocznie.

Amortyzacjê, która ma charakter kosztu kalkulacyjnego (szacunkowego) wyliczono w oparciu o bie¿¹c¹ wartoœæ rynkow¹ sprzêtu i przewidywany jego czas trwania, tzn. przez ile lat bêdzie jeszcze u¿ytkowany w gospodarstwach. Wykorzystanie roczne ci¹gników ustalono w oparciu o normaty- wy ich nak³adów na poszczególne uprawy. Doliczono te¿ narzut na prace ogólnogospodarcze i transport. Ustalaj¹c czas pracy brano pod uwagê równie¿ wykonywane us³ugi. Do okreœlenia ro- dzaju zale¿noœci pomiêdzy jednostkowymi kosztami eksploatacji, a powierzchni¹ gospodarstwa wykorzystano metodê korelacji prostych. Analizy przeprowadzano na poziomie istotnoœci a = 0,05.

Obliczenia wykonano przy wykorzystaniu pakietu komputerowego Statistica 5,0 PL

Wyniki badañ

Na poziom mechanizacji w gospodarstwie wp³ywa przede wszystkim rodzaj posiadanej si³y poci¹gowej. W badanej zbiorowoœci, w której œrednia powierzchnia wynosi 22,2 ha UR wyko- rzystywano wy³¹cznie mechaniczn¹ si³ê poci¹gow¹. Wszystkie obiekty posiada³y przynaj- mniej jeden ci¹gnik. Przeciêtnie na jedno gospodarstwo przypada³o 1,9 szt. ci¹gnika. W ogólnej liczbie zdecydowanie przewa¿aj¹ ci¹gniki o ma³ej i œredniej mocy. Praktycznie nie by³o gospo- darstwa, które by nie posiada³o popularnej „trzydziestki” lub „szeœædziesi¹tki”. Ci¹gniki o wiêk- szej mocy, tj. powy¿ej 60 KM posiada³o 35% badanej zbiorowoœci. WskaŸnik wyposa¿enia w ci¹gniki na 100 ha u¿ytków rolnych wynosi³ 8,4 i by³ ni¿szy od œredniej w województwie i kraju, które wynosi³y odpowiednio: 9,7 i 9,0 [PSR 2002]. Stan wyposa¿enia w si³ê poci¹gow¹ mo¿na okreœliæ jako zadawalaj¹cy. Nale¿y jednak zdawaæ sobie sprawê, ¿e istotny wp³yw na efekty wykonanej pracy ma stan techniczny ci¹gników. Na podstawie analizy materia³u Ÿród³owego mo¿na stwierdziæ, ¿e œredni wiek ci¹gników wynosi³ prawie 16 lat, a najstarsze z nich liczy³y sobie po 25 lat. Pomimo ¿e œredni wiek si³y poci¹gowej zapewne nie pozostaje bez wp³ywu na jej stan techniczny, rolnicy zamierzaj¹ u¿ytkowaæ posiadane ci¹gniki jeszcze œrednio przez 9 lat.

Przeprowadzona analiza korelacji prostych pomiêdzy wyliczonymi jednostkowymi kosztami eksploatacji ci¹gników, a obszarem gospodarstwa wyra¿onym w areale UR wskazuje na ujemn¹ istotn¹ statystycznie zale¿noœæ (r = – 0,42). W oparciu o wyniki analizy korelacji dokonano podzia³u zbiorowoœci gospodarstw wg grup obszarowych UR. Wyró¿niono 3 grupy: do 15,00 ha, od 15,01 do 25,00 ha i powy¿ej 25,01 ha. Ustalone przedzia³y obszarowe maj¹ za zadanie zró¿nico- waæ badan¹ zbiorowoœæ gospodarstw pod wzglêdem powierzchni oraz zapewniæ porównywal- noœæ iloœciow¹ w grupach. W ka¿dej grupie obszarowej znalaz³o siê 10 gospodarstw.

Zgodnie z przyjêt¹ metodyk¹ zestawiono pozycje kosztowe oraz wyliczone wykorzysta- nie roczne ci¹gników w uk³adzie podzia³u obszarowego. Zestawienie prezentuje wartoœci

œrednie pozycji kosztowych i wykorzystania rocznego. W celu ukazania poziomu œredniego

wzglêdnego zró¿nicowania badanych cech wykorzystano wspó³czynnik zmiennoœci (V), któ-

ry podano w procentach.

Œrednia powierzchnia gospodarstwa w grupie I wynosi 10,4 ha, w grupie II – 18,4 ha, a w grupie III – 39,5 ha. We wszystkich grupach obserwuje siê niewielkie zró¿nicowanie tych wielkoœci. W produkcji roœlinnej przewa¿aj¹ zbo¿a, g³ównie w grupach gospodarstw obszaro- wo wiêkszych. W grupie do 15 ha notuje siê dwukrotnie wiêkszy udzia³ okopowych ni¿ w dwu pozosta³ych. Najwy¿sza obsada zwierz¹t wystêpuje w gospodarstwach o powierzchni powy¿ej 25 ha. G³ówne gatunki zwierz¹t to byd³o i trzoda chlewna. W pozosta³ych grupach obsada wykazuje równie¿ stosunkowo wysoki poziom.

Najlepszy wskaŸnik wyposa¿enia w przeliczeniu na 1 gospodarstwo posiadaj¹ gospodar- stwa o obszarze ponad 25 ha, jest to œrednio ok. 3 ci¹gników. Przy œredniej powierzchni u¿yt- ków rolnych w tej grupie na poziomie 38,7 ha nale¿y siê zastanowiæ czy wyposa¿enie to nie jest zbyt wysokie. Uwaga ta dotyczy równie¿ grup o ni¿szych zakresach area³u. Gospodarstwa obszarowo wiêksze posiadaj¹ ci¹gniki o wiêkszej mocy. Œredni stopieñ zu¿ycia ci¹gników we wszystkich grupach waha siê w okolicy 60%. Podobny jest równie¿ œredni wiek ci¹gników, który wynosi od 17 lat w grupie III do 18,7 lat w grupie II.

Po³owa z gospodarstw grupy I i III œwiadczy us³ugi zewnêtrzne, w grupie II jest to 60%

gospodarstw. Z us³ug obcych w najwiêkszym stopniu korzystaj¹ gospodarstwa dwu pierw- szych grup, natomiast wœród jednostek obszarowo najwiêkszych jedynie 30% posi³kuje siê nimi dodatkowo. Charakterystykê badanych obiektów w podziale na grupy obszarowe prezen- tuje tabela 1.

Rachunek ekonomiczny eksploatacji sprzêtu rolniczego jest bardzo specyficzny. Œrodki mechanizacyjne, zwi¹zane przede wszystkim z produkcj¹ roœlinn¹, s¹ wykorzystywane w roku jedynie okresowo. Jest to uzasadnione przebiegiem procesu produkcyjnego, który z kolei wa- runkowany jest przez okres wegetacji poszczególnych gatunków roœlin. Sytuacja taka powo- duje, ¿e maj¹ miejsce tzw. okresy martwe, w których w ¿aden sposób sprzêt nie jest u¿ytkowa- ny, pomimo tego równie¿ w tych okresach ponoszone s¹ koszty. Wynika to z umownego podzia³u kosztów eksploatacji na koszty utrzymania i u¿ytkowania. Koszty utrzymania maj¹ charakter kosztów sta³ych – niezale¿nych od liczby godzin pracy. Koszty u¿ytkowania to kosz- ty zmienne, które reaguj¹ na zmiany zwi¹zane z iloœci¹ wykonanej pracy. Przez ca³y rok niezale¿- nie od tego czy sprzêt jest u¿ytkowany, czy te¿ nie, ponoszone s¹ koszty sta³e, które zwi¹zane

h c y w o r a z s b o p u r g g w w t s r a d o p s o g h c y n a d a b y h c e c e n z c y t s y r e t k a r a h C . 1 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Jedn.

y r a i

m Do15ha 15-25ha Pow.25ha

X V X V X V

a w t s r a d o p s o g a n l ó g o a i n h c z r e i w o

Powierzchniau¿ytkówrolnych PZbo¿awGO

O G w e w o p o k

Obsadazwierz¹t O

w ó k i n g

¹ i c a b z c i

LWatroœæci¹gników w ó k i n g

¹ i c c o

MWatroœæ1ci¹gnika a k i n g

¹ i c 1 c o

Motychczasoweu¿ytkowanieci¹gników Dtopieñzu¿yciaci¹gników

SŒwiadczenieus³ug g u

³ s u z e i n a t s y z r o K

a ha h%

%/100 D ShaUR

.t z sz³ M Kz³

M Klat

%%

%

4 , 0 19,6

8 , 0 79,4 18,4 5

4 , 1,0 0 3 9 6 1 58,7

3 , 3 3 7 1 1 40,6

4 , 8 11,5 650 0 8

4 , 2 34,3 31,4 302,7 172,2

9 , 9 47,2 63,4 69,3 10,8 229,1 0 , 2 2 –

–

4 , 8 17,2 16,7 710,1 8 , 2 5

7 , 1,0 0 4 2 1 2 83,9

3 , 8 7 0 2 1 49,4

7 , 8 18,0 560 0 9

8 , 6 18,6 111,2 1 , 0 72,1 3

7 , 9 36,5 63,7 43,5 32,0 11,4 219,1

––

5 , 9 38,7 36,7 70,5 17,7 7

7 , 2,0 0 8 5 0 4 151,8

2 , 4 6 1 5 1 57,4

0 , 7 19,0 550 0 3

1 , 7 29,4 216,1 6 , 1 874,1

0 , 5 25,6 31,0 20,8 36,5 13,9 29,9 1 –

– .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



s¹ z amortyzacj¹, konserwacj¹ i gara¿owaniem, przegl¹dami technicznymi, ubezpieczeniem, itp.

Koszty zmienne, które s¹ wynikiem u¿ytkowania i zwi¹zane s¹ przede wszystkim ze zu¿yciem paliwa, oleju i smarów, materia³ów pomocniczych oraz remontami bie¿¹cymi. Suma kosztów utrzymania i u¿ytkowania daje koszty eksploatacji. Przedstawia siê je najczêœciej w ujêciu rocz- nym. Jednak dopiero konfrontacja tych wartoœci z liczb¹ godzin wykorzystania rocznego mo¿e stanowiæ o efektywnoœci eksploatacji sprzêtu. Otrzymuje siê w ten sposób jednostkowe koszty eksploatacji, które mog¹ byæ podawane w przeliczeniu na 1 godzinê (h) lub po skorygowaniu o uzyskiwane wydajnoœci w przeliczeniu na 1 ha [Muzalewski, Olszewski 2000].

W tabeli 2 przedstawiono rachunek jednostkowych kosztów eksploatacji ci¹gników z po- dzia³em na grupy obszarowe. Wszystkie pozycje kosztowe ³¹cznie z normatywnym kalkulowa- nym kosztem konserwacji i gara¿owania w ujêciu rocznym s¹ uzale¿nione od liczby ci¹gników w gospodarstwach i czasu ich pracy w ci¹gu roku. W grupach obszarowych relacje wszystkich pozycji kosztów s¹ adekwatne do œredniej liczby ci¹gników w gospodarstwach ka¿dej z grup i posiadanego area³u, co wi¹¿e siê z godzinami pracy. W miarê przechodzenia do grup o wiêk- szym areale widoczny jest równie¿ wzrost œrednich wartoœci tych kosztów. Podobn¹ tendencjê wykazuje wykorzystanie roczne, w sk³ad którego wchodzi równie¿ czas poœwiêcony na prace ogólnogospodarcze i transport.

Najwy¿sze jednostkowe koszty eksploatacji ci¹gników maj¹ miejsce w gospodarstwach grupy I i wynosz¹ œrednio 32,6 z³ na godzinê. W grupie obszarowej 15-25 ha koszty te wynosz¹ 24 z³/h, a w grupie gospodarstw najwiêkszych obszarowo – 19,6 z³/h. We wszystkich grupach

œrednia jednostkowych kosztów eksploatacji jest w du¿ym stopniu reprezentatywna, o czym

œwiadcz¹ stosunkowo niskie wspó³czynniki zmiennoœci. Wysokoœæ tych kosztów jest w du¿ym stopniu pochodn¹ wykorzystania rocznego. Liczba godzin u¿ytkowania w roku wp³ywa na wysokoœæ jednostkowych kosztów sta³ych. Dopiero jednak liczba godzin pracy rocznie w przeliczeniu na 1 ci¹gnik ukazuje faktyczny stopieñ jego wykorzystania. We wszystkich gru- pach stopieñ ten jest znacznie ni¿szy od przeciêtnych w kraju, zw³aszcza w grupie I i II, gdzie waha siê w okolicy 50% œredniej krajowej. Jedynie w grupie III wielkoœæ ta jest zbli¿ona do

œredniego wykorzystania w kraju.

h c y w o r a z s b o h c a p u r g w h c y z c i n l o r w ó k i n g

¹ i c ij c a t a o l p s k e e w o k t s o n d e j y t z s o K . 2 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Jedn.

y r a i

m Do15ha 15-25ha Pow.25ha

X V X V X V

ij c a z y tr o m a y t z s o

Kosztyremontów

Kosztkonserwacijigara¿owania Kosztypailwa

Kosztyolejówismarów Kosztprzegl¹du Kosztubezpieczenia Kazemkosztyeksploatacij

RWykorzystanieroczne wprodukcijroœilnnej i e z c r a d o p s o g o n l ó g o e c a r p a n t u z r a Nrtanspotr

e i w t s r a d o p s o g w e n z c o r e i n a t s y z r o k y

Wednostkowekosztyeksploatacij Jiczbaci¹gników

LWykorzystanierocznena1ci¹gnik

k o r/

³ z³r/ok z³r/ok z³r/ok z³r/ok z³r/ok z³r/ok z³r/ok zhr/ok k o r/

h k o r/

hz/³h .t z s/sz.t h

6 , 6 0 6 21109,0

6 , 8 3 337,5 1 3138,5

4 , 4 71,0 65,6 6 4 7179,1

7 , 6 7

8 , 5 5 232,6

4 , 1,7 2 8 1

7 , 2 1 142,6

2 , 7 67,9 32,0 535,1 9 , 4 30,5 31,0 31,0 3

0 , 1 30,6 59,9 4 –

7 , 6 9 8 2510,0 1424,8 0 , 0 5 6 4193,0

0 , 3 95,0 72,5 4 8 9290,4

5 , 4 2 1

9 , 4 1 424,0

7 , 1,0 4 4 2

5 , 0 61,4 56,5 68,3 14,2 35,1 37,8 36,0 22,1 22,1 2

1 , 2 28,4 19,7 3 –

0 , 2 9 6 5640,0 2811,6 0 , 0 5 9 8307,0

2 , 0 3 102,8 133,6 6 8 1 666,6

7 , 5 8 2

3 , 2 5 919,6

7 , 2,7 2 5 3

7 , 7 432,6

6 , 5 35,7 29,5 37,0 26,6 37,6 23,4 23,4 2

4 , 3 26,0 15,0 2 – .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



Podsumowanie

Zastosowanie mechanicznej si³y poci¹gowej oprócz podniesienia poziomu wydajnoœci pracy przyczynia siê g³ównie do zmniejszenia wysi³ku cz³owieka i stworzenia lepszych warunków pracy w rolnictwie. Te oczywiste korzyœci podlegaj¹ jednak znacznym ograniczeniom, które s¹ spowodowane przede wszystkim wysok¹ cen¹ ci¹gników. Nie bez znaczenia jest te¿ poziom kosztów ich eksploatacji, na który wp³ywaj¹ m. in. specyfika produkcji rolnej i organizacja u¿ytkowania tego sprzêtu. Wszystko to powoduje, ¿e koszty mechanizacji stanowi¹ dominuj¹- c¹ pozycjê w rachunku ekonomicznym gospodarstw rolnych. W zwi¹zku z tym du¿ego znacze- nia, równie¿ z punktu widzenia praktyki rolniczej, nabieraj¹ zagadnienia rzeczywistego pozio- mu, zw³aszcza jednostkowych kosztów eksploatacji w gospodarstwach rolnych. Dodatkowo bardzo wa¿ne jest wskazanie czynników, które istotnie wp³ywaj¹ na poziom tych kosztów.

W niniejszej pracy podjêto próbê okreœlenia wp³ywu obszaru gospodarstwa na poziom jednostkowych kosztów eksploatacji ci¹gników na przyk³adzie grupy losowo wybranych go- spodarstw indywidualnych po³o¿onych w gminie Kluczbork na OpolszczyŸnie. Podsumowuj¹c wyniki przeprowadzonych badañ mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski:

1. Obszar produkcyjny gospodarstwa wyra¿ony area³em u¿ytków rolnych wp³ywa³ znacz¹co na poziom jednostkowych kosztów eksploatacji mechanicznej si³y poci¹gowej. Zale¿noœæ ta w badanej zbiorowoœci zosta³a opisana wspó³czynnikiem korelacji pomiêdzy tymi dwoma cechami, który wyniós³ r = – 0,42 i by³ istotny statystycznie.

2. Potwierdzona zosta³a tym samym postawiona hipoteza, ¿e gospodarstwa obszarowo wiêk- sze ponosz¹ znacznie ni¿sze koszty jednostkowe eksploatacji w stosunku do gospodarstw o ma³ym areale.

3. Wyposa¿enie gospodarstw w si³ê poci¹gow¹ mo¿na uznaæ za zadowalaj¹ce, zw³aszcza w grupie gospodarstw najwiêkszych obszarowo. Jednak stan techniczny wiêkszoœci ci¹gni- ków nie jest zadowalaj¹cy, a ich œrednie zu¿ycie szacuje siê na poziomie 60%.

4. We wszystkich grupach stopieñ wykorzystania rocznego ci¹gników jest znacznie ni¿szy od przeciêtnych w kraju. Jedynie w grupie III, pomimo najwy¿szego stanu ci¹gników wielkoœæ ta jest zbli¿ona do œredniego wykorzystania w kraju. Zwi¹zane jest to prawdopodobnie ze znacznie wiêkszymi rozmiarami produkcji zwierzêcej w tych obiektach.

5. Znaczne utrudnienie stanowi³ brak zapisów ewidencyjnych dotycz¹cych czasu u¿ytkowa- nia ci¹gników oraz zu¿ycia materia³ów niezbêdnych podczas eksploatacji. Sytuacja taka spowodowa³a, ¿e zastosowano metody kalkulacyjne oparte w du¿ej mierze na normaty- wach i szacunkach, co mo¿e obarczaæ uzyskane wyniki pewnym poziomem b³êdu.

Literatura

Karwowski T. 1996: Zasady eksploatacji i op³acalnoœci zakupu maszyn. IBMER, Warszawa, 4-8.

Muszyñski Z. 1978: Niektóre aspekty rewolucji naukowo-technicznej. PWN, Warszawa, 28-52.

Muzalewski A., Olszewski T. 2000: Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zespo³owego u¿ytkowania maszyn rolniczych. IMBER Warszawa, 94 ss.

Pawlak J. 1998: EfektywnoϾ mechanizacji rolnictwa. IMBER, Warszawa, 30-36.

Powszechny spis rolny 2002. GUS, Warszawa.

Szuk T. 2003: Jakoœæ procesów pracy jako element przewagi konkurencyjnej gospodarstw rolnych. Prace Naukowe AE Wroc³aw, Nr 983, Wroc³aw.

Summary

The research was carried out in individual farms in Opole province in 2003. the aim of the study was to determine the effect of the area of these farms on exploitation cost’s level of tractors. The hypotesis that bigger farms carry relatively lower individual costs of exploitation were confirmed. Low lewel of mechanical power graught was recorded in all the investigated communities.

Adres do korespopndencji dr in¿. Tomasz Szuk Akademia Rolnicza we Wroc³awiu Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa ul. M. Curie-Sk³odowskiej 42 50-369 Wroc³aw tel. (0 71) 320 52 12, fax (0 71) 320 52 48 e-mail: Tomson@ekonom.ar.wroc.pl