Polityka zewnętrzna Unii Europejskiej w dziedzinie rybołówstwa

Elżbieta Berkowska – specjalista ds. systemu gospodarczego w Biurze Analiz Sejmowych.

ISSN 1899‑1114 nr 10 (54) 18 maja 2011

Polityka zewnętrzna Unii Europejskiej w dziedzinie rybołówstwa

Elżbieta Berkowska

Abstract

The article looks at the external dimension of the EU Common Fisheries Policy (CFP). It provides a general overview of the fisher- ies agreements with third countries and Regional Fisheries Management Organisations and presents their economic benefits for the EU economy. The final section examines the options for the CFP reform outlined in the 2009 Green Paper.

Wstęp

Jednym z obszarów działania wspólnej polityki rybołów- stwa jest polityka zewnętrzna. Obszar ten dotyczy działalności unijnej floty połowowej w wodach nienależących do Unii Eu- ropejskiej. Na mocy Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europej- skiej zarządzanie działalnością połowową na wodach leżących poza jej terytorium należy do wyłącznych kompetencji Unii.

Polityka zewnętrzna w dziedzinie rybołówstwa obejmuje za- wieranie umów wielostronnych i umów dwustronnych z pań- stwami trzecimi oraz członkostwo w różnych organizacjach międzynarodowych. Obecność unijnej floty rybackiej na wo- dach poza terytorium UE wiąże się z określonymi korzyściami dla państw członkowskich, których statki prowadzą połowy na tych obszarach, a także z punktu widzenia całej Unii Euro- pejskiej. W Zielonej Księdze zatytułowanej „Reforma wspólnej polityki rybołówstwa”¹ Komisja Europejska przedstawiła pro- pozycje mające na celu m.in. poprawę funkcjonowania tego obszaru. Prace nad reformą wspólnej polityki rybołówstwa mają zostać zakończone w 2012 r.

1 KOM(2009) 163 wersja ostateczna.

Umowy wielostronne

Unia Europejska jest członkiem 17 regionalnych organiza- cji do spraw zarządzania rybołówstwem. Regionalne organi- zacje do spraw zarządzania rybołówstwem (Regional Fisheries Management Organisations, RFMO) są międzynarodowymi instytucjami zajmującymi się zrównoważonym zarządzaniem zasobami rybnymi na wodach międzynarodowych. Istnieją różne typy RFMO. Są to: organizacje zajmujące się gatunkami daleko migrującymi (np. tuńczyk, włócznik) oraz organizacje zajmujące się gatunkami pelagicznymi i przydennymi znajdu- jącymi się na konkretnym obszarze wodnym. Organizacje te mogą być też organem zarządzającym w ramach konwencji dotyczącej ochrony zasobów morza. Niektóre z tych organi- zacji mają charakter czysto doradczy, jednak większość z nich posiada uprawnienia do zarządzania zasobami rybnymi.

Organizacje te są otwarte dla państw nadbrzeżnych w da- nym regionie oraz państw, które chcą prowadzić połowy na tych łowiskach. Zarządzanie zasobami obejmuje przede wszystkim ustalanie limitów połowowych na dany sezon poło- wowy, przyjmowanie środków technicznych niezbędnych do ochrony zasobów i ekosystemów morskich oraz wprowadza- nie środków kontroli wykonywania rybołówstwa na obszarze, którym zarządzają. Decyzje dotyczące zarządzania zasobami rybnymi podjęte przez RFMO są wiążące dla członków ich or-

Analizy BAS nr 10 (54) 18 maja 2011 2/4

www.bas.sejm.gov.pl ganizacji. Organizacje te prowadzą ponadto badania nauko-

we dotyczące np. ochrony zasobów rybnych.

Z tytułu członkowstwa w RFMO wynikają dla Unii Euro- pejskiej określone obowiązki, takie jak stosowanie przyjętych zaleceń bądź rekomendacji organizacji, a także, w przypadku wód objętych konwencjami, wprowadzenia do unijnego pra- wa ustaleń lub zmian do tych konwencji. Jednocześnie Unia Europejska reprezentuje państwa członkowskie, których floty rybackie prowadzą działalność połowową na wodach zarzą- dzanych przez regionalne organizacje ds. rybołówstwa lub na wodach objętych konwencjami międzynarodowymi. Polityka Unii Europejskiej w tym zakresie ma na celu m.in. zapewnienie kontynuacji połowów dokonywanych przez rybaków z państw członkowskich na wodach międzynarodowych oraz ochronę ich interesów na arenie międzynarodowej.

Ocenia się, że 20% połowów (wg wagi) dokonywanych przez flotę europejską pochodzi z połowów na wodach mię- dzynarodowych, czyli zarządzanych przez regionalne orga- nizacje ds. rybołówstwa. Najwięcej statków unijnych poławia na obszarze zarządzanym przez Międzynarodową Komisję ds.

Ochrony Tuńczyka Atlantyckiego (ICCAT) – około 2000 jed- nostek, a także na obszarze zarządzanym przez Komisję ds.

Tuńczyka na Oceanie Indyjskim (IOTC) – około 100 jednostek i Organizacji Rybołówstwa Północno-Zachodniego Atlantyku (NAFO) – około 60 jednostek².

2 Wspólna Polityka Rybołówstwa – Podręcznik użytkownika, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2009, www.ec.europa.

Umowy dwustronne

Drugim elementem polityki zewnętrznej Unii Europejskiej są umowy dwustronne (umowy rybackie), na mocy których jedno państwo zezwala drugiemu państwu na dokonanie po- łowów w swoim obszarze morskim. Zezwolenie to jest udzie- lane pod określonymi warunkami. Konieczność zawierania umów rybackich z państwami trzecimi wynika z utworzenia 200-milowych wyłącznych stref ekonomicznych³. Wyłączne kompetencje do prowadzenia negocjacji i zawierania umów dwustronnych w dziedzinie rybołówstwa posiada Komisja Eu- ropejska, co oznacza, że jeśli umowa dwustronna zostanie za- warta z jakimś państwem trzecim to żaden operator z państw członkowskich nie może zawrzeć prywatnego porozumienia z tym państwem. Treść i zakres tych umów Komisja Europejska konsultuje z państwami członkowskimi i sektorem rybackim.

Ważną cechą umów rybackich zawieranych przez Unię Eu- ropejską z państwami trzecimi jest przejrzystość. Umowy ry- backie są bowiem publikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Unia Europejska jest jedynym podmiotem na świecie, który upublicznia wynegocjowane i zawarte umowy rybackie z krajami trzecimi⁴.

Płatności w każdej umowie dokonywane są albo w formie wymiany kwot połowowych, albo wkładu finansowego. Wkład finansowy dzielony jest pomiędzy Unię Europejską a armato- rów i zależy on od wartości połowów, uzyskanych dopuszczal- nych wielkości połowów (możliwości połowowych) oraz stop- nia współpracy obu stron na rzecz rozwoju polityki sektorowej rybołówstwa w kraju trzecim. W lipcu 2004 r. Rada podjęła de- cyzję o stopniowym zwiększeniu udziału wkładu prywatnego armatorów i tym samym zmniejszenia wkładu publicznego Unii Europejskiej.

Umowy dwustronne mogą być dwojakiego rodzaju. Pierw- sze z nich to umowy, których przedmiotem jest wymiana moż- liwości połowowych (umowy wzajemne). Dzięki nim unijna flota może prowadzić połowy na wodach innego państwa i korzystać z określonych zasobów rybnych znajdujących się w jego wodach lub z zasobów międzystrefowych, tj. zasobów regularnie migrujących między obszarami wyłącznych stref ekonomicznych Unii Europejskiej i jej sąsiadów zależnie od pory roku. Zawarte umowy wzajemne zapewniają więc duże korzyści obu stronom. Takie umowy Unia Europejska zawarła m.in. z Norwegią, Islandią i Wyspami Owczymi. Umowy te od- nawiane są raz do roku.

Największa umowa wzajemna pod względem wymiany kwot połowowych zawarta została z Norwegią. Głównym ga- tunkiem będącym przedmiotem wymiany jest dorsz, wymia- nie tej podlegają także plamiak, czarniak, witlinek, szkarłacica, makrela i śledź. Umowa z Islandią dotyczy dwóch gatunków:

flota europejska poławia określone ilości karmazynów, w za- mian za udostępnienie części swojej kwoty grenlandzkiej na eu.fisheries/documentation/publication/pcp2008_pl.pdf [dostęp:

11 maja 2011 r.].

3 Wyłączna strefa ekonomiczna – pas morza liczący maksymalnie 200 mil morskich (około 350 km) mierzonych od linii podstawowej, na którym państwo przybrzeżne jako jedyne czerpie korzyści z okre- ślonych praw ekonomicznych, takich jak wydobycie ropy naftowej, czy eksploatacja zasobów rybnych. Istnienie i zasady korzystania z wyłącznych stref ekonomicznych zostały oficjalnie zatwierdzone w 1982 r. przez Konwencję o prawie morza (UNCLOS).

4 Ibidem.

Regionalne organizacje ds. zarządzania rybołówstwem, których członkiem jest UE

RFMO zarządzające gatunki daleko migrującymi:

Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Tuńczyka Atlantyckiego (ICCAT)

Komisja ds. Tuńczyka na Oceanie Indyjskim (IOTC)

Komisja Rybołówstwa Zachodniego i Środkowego Pacyfiku (WCPFC) Międzynarodowa Komisja ds. Tuńczyka Tropikalnego (IATTC) Porozumienie w sprawie Międzynarodowego Programu Ochrony Delfinów (AIDCP)

Komisja na rzecz Ochrony Tuńczyka Południowego (CCSBT) RFMO zarządzające stadami ryb w obszarach geograficznych:

Komisja ds. Rybołówstwa Północno-Wschodniego Atlantyku (NEAFC) Organizacja Rybołówstwa Północno-Zachodniego Atlantyku (NAFO) Organizacja ds. Ochrony Łososia Północnoatlantyckiego (NASCO) Organizacja Rybołówstwa Południowo-Wschodniego Atlantyku (SEAFO)

Porozumienie w Sprawie Połowów na Południowym Obszarze Oceanu Indyjskiego (SIOFA)

Regionalna Organizacja ds. Zarządzania Rybołówstwem na Połu- dniowym Pacyfiku (SPRFMO)

Komisja ds. Zachowaniu Żywych Zasobów Morskich Antarktyki (CCAMLR)

Konwencja o Ochronie i Zarządzaniu Zasobami Mintaja w Central- nej Części Morza Beringa

Generalna Komisja Rybołówstwa Morza Śródziemnego (GFCM) RFMO doradcze:

Komitet ds. Rybołówstwa na Środkowo-Zachodnim Atlantyku (WECAFC)

Komitet ds. Rybołówstwa na Środkowym i Wschodnim Atlantyku (CECAF)

Analizy BAS nr 10 (54) 18 maja 2011 3/4

www.bas.sejm.gov.pl gromadnika. W umowie z Wyspami Owczymi Unia Europejska

przekazuje temu państwu część swojej kwoty na gatunki prze- mysłowe, a państwa członkowskie w zamian uzyskują kwoty na ryby białe oraz witlinka błękitnego i makrelę.

Szczególną umową jest podpisana w 2009 r. umowa z Ro- sją, która dotyczy współpracy w zakresie rybołówstwa i ochro- ny żywych zasobów morskich Morza Bałtyckiego⁵. Umowa ustanawia ścisła współpracę między stronami w celu ochrony i zrównoważonego wykorzystania międzystrefowych, towa- rzyszących i zależnych zasobów oraz zrównoważonego za- rządzania nimi. Oprócz możliwości dokonywania połowów w wyłącznych strefach ekonomicznych stron umowy i wza- jemnej wymiany kwot połowowych na Morzu Bałtyckim, umowa przewiduje współpracę w zakresie zrównoważonego zarządzania zasobami rybnymi, współpracę w zakresie kon- troli działalności połowowej i egzekwowania przepisów oraz współpracę naukową. Dla osiągnięcia celów umowy usta- nowiony został Wspólny Komitet ds. Rybołówstwa na Morzu Bałtyckim. Umowa ta zastąpiła umowy zawarte przez Rosję z 6 państwami członkowskimi leżącymi nad Morzem Bałtyc- kim w zakresie dotyczącym połowów w powyższym akwenie.

Umowa ta ma wstępnie obowiązywać przez okres 6 lat od daty wejścia w życie.

Drugą formą umów dwustronnych są umowy o partner- stwie w sprawie połowów. Umowy te są zawierane z pań- stwami przybrzeżnymi, które nie eksploatują w pełni swoich zasobów rybnych. W związku z tym mogą one udostępniać swoje zasoby innym państwom, które są zainteresowane po- łowami na łowiskach należących do tych państw, w zamian za rekompensatę finansową.

Umowy o partnerstwie w sprawie połowów są stosunkowo nową formą zawieranych umów dwustronnych z państwami trzecimi. Ta forma umów została wprowadzona w wyniku re- formy wspólnej polityki rybołówstwa w 2002 r.

Wiele z umów partnerskich zawieranych jest z krajami roz- wijającymi się, ale nie tylko. Umowy te składają się z dwóch elementów. Są to:

• dokładnie regulowany dostęp floty unijnej do nadwy- żek zasobów rybnych, których przemysł kraju partner- skiego nie wykorzystuje, oraz

• wkład finansowy za strony Unii Europejskiej, któ- ry w całości lub w znacznej części przeznacza się na wspieranie polityki rybołówstwa kraju partnerskiego.

Umowy partnerskie często zobowiązują statki unijne do najmowania lokalnych rybaków lub do wyładowania określo- nych ilości połowu, który jest przetwarzany w kraju partner- skim. Umowy te zatem mogą pełnić określoną rolę we wspie- raniu zatrudnienia w krajach rozwijających się.

Umowy te zawierane są zazwyczaj na okres od 2 do 6 lat.

Prawie wszystkie umowy partnerskie dotyczą połowów tuń- czyka, bardzo ważnego gatunku z punktu widzenia zaopa- trzenia rynku unijnego w produkty rybołówstwa. Niektóre z umów partnerskich odnoszą się również do innych zasobów ryb, m.in. gatunków głębinowych i pelagicznych oraz kre- wetek. Największym beneficjentem umów partnerskich jest

5 Umowa między Wspólnotą Europejską a rządem Federacji Rosyj- skiej w sprawie współpracy w zakresie rybołówstwa i ochrony żywych zasobów morskich Morza Bałtyckiego, Dz.Urz. UE L 129 z 28 maja 2009 r., s. 2.

Hiszpania. Obecnie największymi umowami pod względem rekompensat finansowych i praw dostępu są umowy z Mau- retanią i Marokiem⁶.

Szczególny charakter umowy partnerskiej ma umowa z Grenlandią. Grenlandia posiada status KTZ (kraje i terytoria zamorskie)⁷. Status ten umożliwia współpracę Unii Europej- skiej i Grenlandii obejmującą m.in. nieograniczony dostęp do rynku unijnego dla produktów rybołówstwa grenlandzkiego i zwolnienie z opłat celnych w zamian za możliwość dostępu do obszarów połowowych Grenlandii.

Umowy dwustronne w dziedzinie rybołówstwa mają ogromne znaczenie dla Unii Europejskiej. Wyłączne strefy eko- nomiczne stanowią zaledwie 35% łącznej powierzchni mórz, niemniej w strefach tych znajduje się aż 90% światowych za- sobów rybnych. Dzięki umowom dwustronnym z państwami przybrzeżnymi rybacy z państw członkowskich mogą prowa- dzić działalność połowową w wodach tych państw, bogatych w zasoby rybne. Ocenia się, że 40% połowów (wagowo) do- konywanych przez europejską flotę jest skutkiem zawartych umów dwustronnych. Jednocześnie umowy dwustronne po- zwalają na utrzymanie około 40 tysięcy miejsc pracy dla oby- wateli państw członkowskich oraz możliwości połowowych dla 3 tysięcy łodzi rybackich. Zasoby rybne złowione w ramach zawartych umów dwustronnych mają duże znaczenie dla za- opatrzenia europejskiego przemysłu przetwórstwa rybnego w produkty rybołówstwa i tym samym dla ograniczenia ryzy- ka braków w zaopatrzeniu unijnego rynku w surowiec rybny do produkcji. Dzięki tym umowom około 2,5 miliona ton ryb rocznie trafia na wspólny rynek⁸.

Kierunki zmian wspólnej polityki rybołówstwa w zakresie wymiaru zewnętrznego

Występujące problemy w europejskim rybołówstwie wy- musiły podjęcie przez Komisję Europejską wysiłku na rzecz zmiany wspólnej polityki rybołówstwa. W kwietniu 2009 r.

Komisja Europejska opublikowała Zieloną Księgę zatytułowa- ną „Reforma wspólnej polityki rybołówstwa”⁹. W dokumencie tym przedstawiono propozycje Komisji mające na celu popra- wę zarządzania rybołówstwem UE, także w zakresie wymiaru zewnętrznego.

Komisja uznała, że konieczne jest zapewnienie spójności wszystkich elementów wspólnej polityki rybołówstwa z inny-

6 Międzynarodowe stosunki w dziedzinie rybołówstwa, Parlament Europejski, http://circa.europa.eu/irc/opoce/fact_sheets/info/data/

policies/fisheries/article_7223_p..., [dostęp: 11 maja 2011 r.].

7 Grenlandia należy do autonomicznych terytoriów zależnych Danii. W roku 1985 Grenlandia wystąpiła z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Nie jest ona również członkiem Unii Europejskiej. Sto- sunek prawny Unii Europejskiej i Grenlandii regulowany jest przede wszystkim przez art. 198–204 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Euro- pejskiej i decyzję 2001/822/WE w sprawie stowarzyszenia krajów i te- rytoriów zamorskich ze Wspólnotą Europejską oraz decyzję 2006/526/

WE w sprawie stosunków łączących Wspólnotę Europejską, z jednej strony, z Grenlandią i Królestwem Danii, z drugiej strony.

8 Rybołówstwo oraz hodowla ryb w Europie, nr 28, Komisja Euro- pejska, marzec 2006 r.

9 COM(2009) 163, wersja ostateczna.

Analizy BAS nr 10 (54) 18 maja 2011 4/4

www.bas.sejm.gov.pl

Seria Analizy BAS wydawana jest wyłącznie w wersji elektronicznej.

Więcej informacji na stronie www.bas.sejm.gov.pl w dziale publikacje.

Zespół redakcyjny:

Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 17 53, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa mi obszarami UE. W przypadku polityki zewnętrznej szczegól-

ną rolę powinna odgrywać unijna polityka rozwoju i polityka ochrony środowiska. Z tego też względu winien być dokona- ny przegląd i ponowne określenie celów polityki zewnętrznej prowadzonej w ramach wspólnej polityki rybołówstwa.

Główny cel działań w ramach wymiaru zewnętrznego po- winien – w ocenie Komisji – polegać na międzynarodowym upowszechnieniu zasad zrównoważonego i odpowiedzialne- go rybołówstwa. Pozostałe aktualne cele polityki zewnętrznej, czyli utrzymanie obecności unijnej floty rybackiej na wodach międzynarodowych i zagwarantowanie dostaw na unijny ry- nek produktów rybołówstwa pochodzących z powyższej dzia- łalności, mogą być – zdaniem Komisji – mniej ważne. Za takim podejściem przemawiają przede wszystkim zobowiązania UE podjęte podczas Światowego Szczytu Zrównoważonego Roz- woju w Johannesburgu w 2002 r. oraz fakt, że unijny rynek pro- duktów rybołówstwa jest w znacznym stopniu uzależniony od importu tych produktów, co więcej zależność ta stale rośnie, co podważa konieczność utrzymania obecności unijnej floty na wodach międzynarodowych ze względu na znaczenie tej działalności dla zaopatrzenia europejskiego rynku w produkty rybołówstwa.

Komisja jest przekonana, że konieczna jest ponadto kon- tynuacja prac w zakresie prawa morza, ochrony wrażliwych ekosystemów morskich przed niszczycielskimi praktykami połowowymi oraz negocjacji w sprawie opracowania mię- dzynarodowego porozumienia w sprawie morskich zasobów genetycznych znajdujących się na wodach międzynarodo- wych. Uznano, że konieczne jest zwiększenie skuteczności RFMO w zakresie przyjmowania surowych środków ochrony i zarządzania oraz prowadzenia kontroli przestrzegania tych środków. Wymiar zewnętrzny powinien również bardziej uwzględniać strategie państw trzecich na rzecz bezpieczeń- stwa żywnościowego.

Zaprezentowane w Zielonej Księdze propozycje zmian do- tyczących polityki zewnętrznej mogą ewoluować w różnych kierunkach w procesie konsultacji. Komisja Europejska zwróci- ła się do Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (EKES) o opinię w sprawie Zielonej Księgi. Z oceny tego do- kumentu wynika, że istnieje ogólny konsensus co do tego, że nowa wspólna polityka rybołówstwa winna promować zrów- noważone rybołówstwo także poza wodami wspólnotowymi, przede wszystkim na forach różnych organizacji międzynaro- dowych takich jak ONZ i FAO oraz w regionalnych organiza- cjach ds. zarządzania rybołówstwem. Jeśli chodzi o regionalne organizacje ds. zarządzania rybołówstwem to wspólna polity- ka rybołówstwa winna się skupiać na takich aspektach jak:

przestrzeganie przepisów, zarządzanie dostępnymi zasobami, wzmocnienie zarządzania dzięki ustanowieniu długofalowych planów zarządzania i strategii ochrony ekosystemów. Nato- miast w przypadku umów o partnerstwie w sprawie połowów, Komitet chciałby, aby udzielana pomoc finansowa i wsparcie

techniczne przyczyniały się do wzmocnienia zdolności krajów partnerskich do opracowania zrównoważonej polityki poło- wowej oraz jednocześnie do zaostrzenia nadzoru i kontroli na wodach regionów objętych pomocą. Komitet jest zdania, że należy również zapewnić wykorzystanie środków zgodnie z ich przeznaczeniem w celu poprawy warunków socjalnych i zatrudnienia w tych krajach. EKES uważa, że w umowach należy wprowadzić rozróżnienie między kosztem dostępu floty UE, ponoszonym przez armatorów, a wkładem finan- sowym na wspieranie rozwoju kraju partnerskiego. Pomoc ta powinna być skierowania na walkę z ubóstwem. Ponadto Komitet proponuje stworzenia nowej struktury tych umów, w której uwzględniono by wymiar społeczny, przede wszyst- kim zapewniono by brak dyskryminacji między pracownikami wspólnotowymi a pochodzącymi z państw trzecich w zakresie warunków pracy, wynagrodzeń i dostępu do szkoleń. W tym celu należy lepiej zdefiniować i prawnie wzmocnić klauzulę socjalną w tych umowach¹⁰.

Podsumowanie

Polityka zewnętrzna w dziedzinie rybołówstwa należy do ważnych obszarów wspólnej polityki rybołówstwa. Obszar ten stanowi wyłączny zakres kompetencji Unii Europejskiej i obej- muje zawieranie umów wielostronnych i umów dwustron- nych oraz członkostwo w międzynarodowych organizacjach lub regionalnych organizacjach ds. rybołówstwa. Z utrzyma- nia unijnej floty rybackiej na wodach leżących poza teryto- rium UE wynikają korzyści dla państw członkowskich, takie jak uzyskanie określonych możliwości połowowych dla swo- ich statków i utrzymania zatrudnienia w sektorze rybackim.

Z punktu widzenia całej Unii Europejskiej, działalność ta ma duże znaczenie dla zaopatrzenia europejskiego rynku w pro- dukty rybołówstwa.

W chwili obecnej trwają prace nad reformą wspólnej poli- tyki rybołówstwa. Główne propozycje zmian w obszarze poli- tyka zewnętrzna dotyczą określenia hierarchii celów tego ob- szaru. Za główny cel uznano zrównoważone i odpowiedzialne rybołówstwo, a za mniej ważne utrzymanie obecności unijnej floty rybackiej na wodach międzynarodowych i zagwaranto- wanie dostaw na unijny rynek produktów rybołówstwa po- chodzących z tej działalności. Pozostałe propozycje dotyczą zwiększenia skuteczności działania RFMO oraz poprawy funk- cjonowania umów o partnerstwie, przede wszystkim w zakre- sie wykorzystywania pomocy zgodnie z jej przeznaczeniem oraz poprawy wymiaru społecznego.

10 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie zielonej księgi „Reforma wspólnej polityki rybołówstwa”

COM(2009) 163 wersja ostateczna, Dz.Urz. UE C 18 z 19 stycznia 2011 r., s. 53.