Aleksander Krzyścin
Poligraf mechaniczny
Rozwój kryminalistycznych badań
poligraficznych
w latach 1920-1995
Poza nimi testy takie przeprowadzało w Kalifornii ośmiu policjantów. Larson podsumowując pięcioletnie doświad czenia pisał, że badania wykonane przez kompetentnych specjalistów są godne uwagi. Jego zdaniem, jeżeli
te-Nie brakowało również wśród nich Po laków. Edward Abramowski badał związek oddechu i odruchu skórno- -galwanicznego ze zjawiskami psychi cznymi.
W tych latach niektórzy naukowcy rozpoczęli próby z zastosowaniem aparatów służących do pomiarów fi zjologicznych podczas badania oskar żonych. C. Lombroso, znany krymino log włoski, pisał „ja sam użyłem pletys- mografu, by udowodnić, że pewien do brze znany kryminalista nie popełnił przestępstwa, o które go oskarżono". Zastosowanie poligrafów w sprawach karnych w tym czasie miało charakter sporadyczny.
Poligraf zaczęto praktycznie wyko rzystywać, na szerszą skalę, w real nych działaniach wykrywczych na te renie stanu Kalifornia w latach 1920- 1925. Jednym z pierwszych był stu dent medycyny, późniejszy psychiatra
została na osiągnięciach współczes nej elektroniki, dalsze udoskonalanie 1) Lata 1920-1940: dwupisakowe poligrafy wyposażone w mechaniczne kanały - pneumograf i sfigmograf, sto sowano dwa rodzaje testów pytań posłużono się poligrafem, to wynik taki byłby wartościowy [1].
W końcu lat dwudziestych głównym ośrodkiem rozwijającym badania stało się Chicago, gdzie w roku 1929 Uni wersytet Północno-Zachodni zorgani zował, w związku z masowym
gang-Pierwsi konstruktorzy poligrafów wykorzystywanych do potrzeb orga nów ścigania po prostu połączyli w jeden zespół dwa aparaty stosowane w medycynie: pneumograf, rejestrują cy tryb oddychania, i sfigmograf zapi sujący krzywą tętna, która informowa ła o szybkości pracy serca i zmianach względnych ciśnienia krwi. Brytyjski kardiolog J. Mackenzie w roku 1906 udoskonalił te przyrządy i nazwał je atramentowym poligrafem. Termin ten został przyjęty w literaturze światowej. W związku z tym posługiwanie się na zwą „wariograf" jest nieuzasadnione i prawnikom oraz kryminalistykom poli graf nie powinien się mylić z przemy słem poligraficznym.
W roku 1925 L. Keeler opatentował w United States Patent Office aparat
procedur badawczych, upowszech nienie metody numerycznej oceny po- ligramów;
4) Lata 1990-1995: produkcja sze- ściopisakowego poligrafu komputero wego, w którym komputer steruje przebiegiem testów, mierzy wielkość reakcji i podaje, oparty na analizach statystycznych i rachunku prawdopo dobieństwa, szacunek umożliwiający prawidłową klasyfikację osób bada nych.
Przedstawione wyżej fazy rozwoju poligrafów mają charakter umowny. Trudno jest bowiem precyzyjnie usta lić datę przejścia do kolejnego etapu, gdyż nowe rozwiązania były opraco wywane przez kilka, a nawet więcej lat. Po ich udostępnieniu dla praktyki długi był też okres, w którym eksperci przekonywali się o ich skuteczności i zostały one powszechnie zaakcepto wane.
Metoda badań poligraficznych zo stała opracowana na podstawie zbio rowego doświadczenia całego pokole nia naukowców, którzy w drugiej poło wie XIX wieku prowadzili studia nad fizjologicznymi komponentami emocji. W różnych krajach Europy wielu uczo
nych zajmowało się tą problematyką, steryzmem, Laboratorium Naukowe go Wykrywania Przestępstw (S.C.D.L.). W laboratorium tym działa ła sekcja zajmująca się poligrafem. Do Chicago przeniósł się L. Keeler i J.A. Larson, który pracował tam w instytu cie zajmującym się nieletnimi przestę pcami, w pracy tej wykorzystywał tak że poligraf.
W ciągu ponad siedemdziesięciu lat wykorzystywania poligrafu na użytek prawa przeszedł on długą drogę roz woju. Systematycznie była udoskona lana jego konstrukcja, stopniowo ule pszano procedury badawcze i metody interpretacji poligramów. Zmian tych nie dostrzegali prawnicy polscy, którzy postulowali wprowadzenie zakazu stosowania poligrafu w procesie kar nym. Formułowane przez nich argu menty były opracowane w oparciu o nieaktualną dzisiaj literaturę fachową.
W ewolucyjnych procesach przeob rażania badań poligraficznych można J.A. Larson. Dążył on do wyeliminowa- wyróżnić cztery główne etapy: nia z pracy policji brutalnych metod
śledczych. Pomagało mu w tym kilku naukowców ze słynnego uniwersytetu w Berkeley. Jednym z jego pomocni
ków był student psychologii L. Keeler. związanych - niezwiązanych i szczy towego napięcia;
2) Lata 1941-1969: zastosowanie dodatkowego kanału galwanografu, opracowanie nowych typów testów, np. Reida, Backstera;
3) Lata 1970-1989: pięciopisakowy sty umożliwiałyby dokładną identyfika- poligraf, którego konstrukcja oparta cję podejrzanych lub eliminacje nie
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 209 22
wych wersjach, chociaż w kolejnych etapach zredagowano wiele różnych technik badawczych.
Już w pierwszych latach stosowania poligrafów w sprawach kryminalnych, przed testem i w jego końcowej fazie, rejestrowano normę fizjologiczną i
ręcznikach kryminalistyki o wpływie negatywnym czynników fizjologicz nych i emocjonalnych, które mogą za kłócić badanie.
Poligraf z trudem torował sobie dro gę do zastosowania go w pracy policji, chociaż SCDL w pierwszych latach swego istnienia w ramach promocji, dejrzanych. Stosunek ówczesnych szefów policji był niechętny, a nawet wręcz wrogi do tej techniki. Podobne było stanowisko prokuratury. F. E. In- bau (1934) opisywał sprawę dwóch oskarżonych o napad na bank, którzy byli testowani na wniosek obrony. Te sty wypadły dla nich negatywnie, to Prokurator sprzeciwiał się dopuszcze niu tego dowodu, motywując to tym, iż biegli uzurpują sobie funkcje ławy przysięgłych. Sąd przesłuchał trzech świadków, którzy zeznali, że widzieli, jak oskarżeni dokonywali napadu.
kilkudziesięciu dyrektorów banków, głównie do wykrywania defraudantów i sprawdzania angażowanych do pra cy kandydatów. Po wybuchu drugiej wojny światowej administracja fede ralna w USA zleciła instytucji nauko wej National Research Council zbada nie możliwości wykorzystania poligra- fu przez agencje rządowe. Po przepro wadzeniu odpowiednich studiów ko mitet psychologiczny tej instytucji w tajnym memorandum zlecił stosowa nie badań poligraficznych do celów związanych z bezpieczeństwem pań stwa podkreślając, że bez przygoto wania specjalistów w tej dziedzinie niedopuszczalne jest używanie poli- grafu. Zdaniem wymienionego komite tu dobre rezultaty może uzyskać eks pert, który ma kilka lat doświadczeń w testowaniu. Pierwsze zastosowanie poligrafu przez agencje federalne to sprawdzanie kandydatów do prac związanych z produkcją bomby ato mowej. Mało znany jest fakt, że Ame rykanie, w okolicach Nowego Jorku, w roku 1945 badali tą metodą jeńców niemieckich typowanych na stanowi ska administracyjne w Niemczech [4]. Pozytywny stosunek wywiadu USA do poligrafu ukształtował się po tym, jak L. Keeler ujawnił sprawcę włama nia do skarbca w zamku Kronenberg i wskazał miejsce ukrycia kosztownoś ci. Przestępstwo to zostało dokonane po zajęciu tego obiektu przez czołów kę wojsk amerykańskich w 1945 roku. Dwuletnie śledztwo zakończyło się bez rezultatu i wówczas zdecydowano się skorzystać z poligrafu.
Zastosowanie galwanografu w poligrafie
Już w ubiegłym wieku naukowcy po sługiwali się galwanometrem, który pokazywał zmiany w oporze elektrycz nym skóry na bodźce psychiczne. Do dnia dzisiejszego nie istnieje teoria, która wyjaśniałaby mechanizm reakcji skórno-galwanicznej. Istnieje na ten temat kilka hipotez, w tym przypusz czenie, iż zmiany te są spowodowane przez pot ukazujący się na powierzch ni skóry. Wiele lat musiało upłynąć, zanim galwanograf znalazł uznanie w oczach specjalistów w omawianej dziedzinie. Instytut Keelera już w koń-do rejestracji oddechu i ciśnienia krwi, pięcia, w którym nie wykrywano kłam-
który nazwał poligrafem. Otrzymał on stwa, ale sprawdzano stan wiedzy ba- patent nr 46.986. Wkrótce rozpoczęto danego o danym zdarzeniu. Keeler był jego produkcję i sprzedaż nie tylko dla przeciwnikiem nazwy „lie detector" i organów ścigania, ale również dla in- wielokrotnie protestował przeciwko stytucji naukowych prowadzących stu- posługiwaniu się tą nazwą. Testy Ke- dia z medycyny i psychologii. elera są stosowane do dzisiaj przez
Poligrafy ówczesne były instrumen- wielu ekspertów, oczywiście w no tami mechanicznymi. Zmiany objęto
ści klatki piersiowej wypychały z rury gumowej umieszczonej na piersiach powietrze, które bezpośrednio za po mocą zestawu dźwigni poruszało pi sak. Podobnie rejestrowano falę tętna. Mankiet umieszczony na ramieniu i
odpowiednio napompowany podczas emocjonalną osoby badanej, w której przepływu przezeń fali krwi, wyrzuco
nej do aorty przez skurcz serca, wprost powodował ruch pisaka w górę, a przy rozkurczu serca jego spadek. Ciśnienie w mankiecie musiało wyno sić około 90 mm, co powodowało nad mierny ucisk ręki i jej drętwienie. Test nie mógł trwać dłużej niż trzy minuty. Lista pytań nie mogła przekraczać dziesięciu.
znajdują odbicie takie czynniki jak: wpływ sytuacji testowej, zaburzenia somatyczne, stan zdrowia psychicz nego, przeżywane stany lękowe, itp. Norma ta stanowi podstawę oceny, czy dane pytanie krytyczne wzbudziło emocję, której elementy fizjologiczne mogą być uznane lub nie, jako reakcja śladowa. Pomimo, że z problemami tymi uporano się już dawno, do dnia Ciągle ulepszano poligrafy mecha- dzisiejszego pisze się w polskich pod- niczne. Przykładowo w celu zmniej
szenia tarcia zastosowano w dźwig niach łożyska identyczne jak w zegar kach.
W latach trzydziestych dostępnych było w USA kilka typów poligrafów, np. wspomniany wyżej Keeler Polygraph, którego produkcję zaprzestano po ro
ku 1960, „The Berkeley Polygraph” ofiarowało bezpłatne testowanie po- opracowany przez kpt. policji C.D. Lee
oraz „The Darrow Photopolygraph", skonstruowany przez lekarza C. W. Darrowa, badającego reakcje auto nomicznego układu nerwowego. Ten ostatni aparat zakupił przed rokiem 1938 Instytut Higieny Psychicznej w Warszawie [2].
Początkowo lista pytań testowych znaczy, że nie byli sprawcami napadu, składała się z czterech zapytań kryty
cznych, np.:
1) Czy ty zabiłeś Johna? 2) Czy ty nie zabiłeś Johna? 3) Czy ty zabiłeś Johna? 4) Czy ty nie zabiłeś Johna?
Następnie L. Keeler opracował test Dwa dni później policja ujęła rzeczy- pytań związanych - niezwiązanych wistych sprawców tego przestępstwa, (relewant - irrelewant), w którym pyta- którzy przyznali się do jego dokonania nia dotyczące zdarzenia przeplatały [3].
się z pytaniami neutralnymi, w rodzaju Większe zaufanie do poligrafu oka- „Czy mieszkasz w Chicago? Zastoso- zywali właściciele firm. W latach wał on też tzw. test szczytowego na- 1931-1933 z usług SCDL korzystało
Poligraf elektroniczny cu lat trzydziestych wyposażał instru
ment w dodatkowy kanał - galwano- graf. Większe zainteresowanie trzypi- sakowym poligrafem nastąpiło po dru giej wojnie światowej. Eksperci jednak uważali galwanograf za najbardziej zawodny moduł poligrafu, ponieważ był on czuły na zakłócenia zewnętrz ne. Studia naukowe prowadzone na wyższych uczelniach w latach sześć dziesiątych dowiodły, że galwanograf w sprawach kryminalnych dostarczyć może cennych wskazówek. J. E. Reid dopiero w kolejnym wydaniu swego podręcznika w roku 1977 zmienił swo je nieprzychylne nastawienie do gal- wanografu [5], Wszystko to dowodzi, że w badaniach tego rodzaju mamy do czynienia z dobrze zweryfikowaną aparaturą i sprawdzonymi w praktycz nych działaniach metodami badaw czymi.
W drugiej połowie lat sześćdziesią tych rozpoczęto wyposażać poligrafy w dodatkowe urządzenia do spraw dzania ich stanu technicznego oraz stopnia czułości poszczególnych jego zespołów. Możliwy jest więc do odpar cia zarzut, że na testy miały wpływ usterki techniczne. Droga do usunię cia ze słownictwa poligraferów amery kańskich i literatury naukowej nazw takich, jak „lie detector" i „lie detector test" była długa. Znaczącym krokiem na tej drodze było usunięcie ze skoro widza renomowanego miesięcznika "Journal of Criminal Law and Crimino- logy" hasła „lie detector” i zastąpienie go terminem „detection of deception". W roku 1966 Reid i Inbau wydali książ kę "Truth and Deception" (Prawda i decepcja). Termin „deception" jest błędnie tłumaczony przez tłumaczy polskich jako kłamstwo, a został on użyty w USA, aby odciąć się w bada niach poligraficznych od praktyki wy krywania kłamstw.
Słownik Webstera informuje, że „deception" to wprowadzanie w błąd, oszukiwanie. Przy omawianiu proble matyki związanej z badaniami poligra ficznymi często należałoby powtarzać ten zwrot, dlatego słuszne będzie jego spolszczenie i wprowadzenie pojęcia decepcja.
Przez pierwsze dwadzieścia pięć lat w zasadzie posługiwano się w testach kryminalistycznych jedną metodą
Ke-elera. W drugim okresie rozwoju poli grafu opracowano kilka nowych me tod, które udoskonaliły procedurę ba dań i obaliły różne zarzuty formułowa ne przez krytyków tej metody. W roku
w innym czasie. Uwaga sprawcy zda rzenia koncentruje się na pytaniu
kry-inny podobny czyn. Po odpowiednim postępowaniu wyjaśniającym ekspert
ocenie rezultatów badania. Opisane wyżej procedury badania poligraficz nego były wraz z upływem czasu kil kukrotnie doskonalone.
ników do rejestracji zmiennych fizjo logicznych.
Prace nad wyprodukowaniem no-kanaście lat, zanim udało się stworzyć czujnik wygodny dla osoby badanej i łatwy w obsłudze. Urządzenie to reje struje zmiany objętości palca
powodo-czne z dwóch zespołów poligrafu. Wszystkie kanały tego instrumentu wyposażone są w elektroniczne prze tworniki, w których sygnały płynące z czujników są zwiększane i przez to można rejestrować ciśnienie krwi przy ciśnieniu 40-60 mm w mankiecie na ramieniu, co nie sprawia osobie tes towanej żadnej niewygody i stwarza możliwość powiększenia liczby pytań testowych do piętnastu bodźców. Wszystkie kanały instrumentu mają Niewielki pierścień wyposażony w fo tokomórkę rejestruje opisane wyżej zmiany. Pletysmograf wykorzystuje się obok sfigmografu.
W firmie Stoeltinga skonstruowano monitor aktywności kardiologicznej (C.A.M.). Czujnik będący walcem o średnicy 5 mm i wysokości 2 mm za mocowany na małej płytce umieszcza się na kciuku lub przegubie ręki nad tętnicą. CAM rejestruje falę tętna. Po mocą zestawu pytań osoby, która nie wielokrotnym wzmocnieniu sygnału będąc sprawcą, reaguje fałszywie na otrzymuje się krzywą identyczną do pytania krytyczne, ponieważ popełniła zapisu sfigmografu. Urządzenie to nie zastępuje jednak sfigmografu, a pra cuje obok niego. W ten sposób uzy- potrafi wyeliminować interferencje, skuje się podobne informacje biologi- tzn. nakładanie się na siebie dwóch
różnych czynów [7].
Backster opracował także inny spo sób interpretacji poligramów, polega jący na zastąpieniu analizy wizualnej
oceną numeryczną zarejestrowanych stają się bardziej wyraziste. Obecnie zmian w przebiegach fizjologicznych
spowodowanych przez pytania kryty czne lub kontrolne.
Metoda ta polega na szacowaniu liczbowym wielkości odchyleń w zapi sie krzywych i ich klasyfikacji na pod stawie pięciopunktowej skali. W ten
sposób eliminuje się subiektywizm w mechanizmy elektroniczne do regula cji ich czułości, w skali od 0 do 10. Ruch gałki zgodny z kierunkiem wska zówki zegara zwiększa amplitudę, a przeciwny zmniejszają. Dawniej, gdy
Przez kilka lat konstruktorzy zatrud nieni w firmach amerykańskich produ kujących poligrafy pracowali nad za- 1947 J. E. Reid przedstawił pierwszą stosowaniem w nich osiągnięć współ- wersję testu pytań kontrolnych [6]. Py- czesnej elektroniki. Chodziło im prze lanie tego rodzaju dotyczy jakiegoś de wszystkim o zmodyfikowanie kana- czynu nieetycznego lub karalnego, po- łów pneumatycznych, aby usunąć dobnego do zdarzenia będącego dyskomfort powodowany przez konie- przedmiotem badania, które nastąpiło czność utrzymania dużego ciśnienia w mankiecie służącym do rejestracji krzywej tętna. Drugi kierunek prac pro- tycznym, a osoby niewinnej na pytaniu jektowych to stworzenie nowych czuj- kontrolnym. Pozwala to na odróżnie
nie tych dwóch kategorii osób testowa nych. Wymieniony autor opracował
też tzw. pytanie dotyczące kompleksu woczesnego pletysmografu trwały kil- winy, później przekształcone w od
dzielny test. Możliwe stało się wy selekcjonowanie osobników odczu wających poczucie winy związane z
konkretnym zdarzeniem, może to być wane przez przypływ i odpływ fali krwi, uwarunkowane, np. nieudzieleniem
pomocy ofierze, lub rozbudowane po czucie winy na tle neurotycznym, nie związane w ogóle z badaną sprawą.
Cleve Backster dążąc do standary zacji testów w latach pięćdziesiątych wprowadza nowy rodzaj techniki pod nazwą „test strefowych porównań". Za pomocą tej procedury możliwe stało się ustalenie tzw. problemów zewnę trznych. Chodzi tu o ujawnienie za
po-Poligraf komputerowy
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 209
24
krzywa pneumografu była zbyt mała, należało zatrzymać aparat i zmniej szać długość rurki umieszczonej na piersiach badanego. Nierzadko jedna próba regulacji nie wystarczała i czyn ność należało powtarzać.
W różnych miejscach płyty czołowej poligrafu zamontowywano diody świe cące, spełniające rozmaite funkcje. Przykładowo, gdy po włączeniu instru mentu do sieci ukaże się czerwone światło na określonym wskaźniku, oz nacza to, że aparat jest źle uziemiony i nie można zaczynać testu. Poniżej pisaków znajdują się dwa przyrządy, czerwone światło wskazuje, iż trwa za pis reakcji i nie wolno zadawać kolej nego pytania. Gdy pojawi się zielone światło, można kontynuować badanie. W aparatach Stoeltinga zamontowano przyrządy półprzewodnikowe pozwa lające kontrolować stan techniczny aparatu w trakcie badania. Wystarczy wciśnięcie jednego klawisza, aby sprawdzić, czy widoczne nieregular- ności w zapisie określonego modułu są spowodowane przez jego uszko dzenie, czy są rezultatem świadomej próby podjętej przez badanego w celu zakłócenia testowania. Jeden z mikro procesorów zapamiętuje linie podsta wowe poszczególnych parametrów fi zjologicznych i w razie zmiany którejś z nich wystarczy wciśnięcie innego przycisku, by pisak wrócił na pozycję wyjściową. W aparatach mechanicz nych badający musiał ręcznie, wyko nując ruchy gałką do sterowania poło żenia pisaka, ustawić go na odpowied niej pozycji. Zainstalowanie opisanych i innych elementów elektronicznych w sposób istotny ułatwiło ekspertom przeprowadzenie badania i umożliwiło uzyskanie bardziej czytelnych zapi sów, co niewątpliwie wpłynęło na le pszą ocenę wyników badania. W charakteryzowanym tu okresie nastę pują dalsze udoskonalenia procedur badania. Główna zmiana to ich roz szerzenie. Oczywiste jest, że w krót kim artykule niemożliwe jest omówie nie przemian w kilku głównych techni kach testowania stosowanych w spra wach karnych. Konieczne jest ograni czenie się do jednej z nich, to jest metody J. E. Reida, która w latach 1941—1969 przyjmuje postać całego zorganizowanego systemu.
Współ-[9]. Zmiana tej opinii nastąpiła dopiero w roku 1969, kiedy to J. E. Reid wystą pił z wnioskiem do Amerykańskiej Akademii Medycyny Sądowej, by poli graf został dopuszczony do sądu i akceptowany jako dowód.
W drugiej połowie lat pięćdziesią tych resort spraw wewnętrznych w Polsce zakupił poligraf i rozpoczęto studia nad „teorią" wykrywania kłamstw. Po kilkuletnich eksperymen tach zaczęto wykorzystywać go do rozwiązywania problemów prakty cznych. W roku 1969 WSW zastoso wało poligraf w sprawach kryminal nych. Okazało się, że za pomocą ame rykańskich „teorii" nie można w spo sób przekonywający wyjaśnić istoty badania poligraficznego. Oto jeden z problemów wymagający rozwiązania. Niezależnie od tego czy, sprawca kra dzieży odpowiada szczerze (tak), czy nieszczerze (nie) na pytanie „Czy to ty skradłeś...? to aparat rejestruje podo bne zmiany w przebiegach fizjologicz nych. Teza, że za pomocą poligrafu można weryfikować wyjaśnienia czy zeznania, jest więc fałszywa. Rozwią zanie znaleziono w latach osiemdzie siątych. Opracowano oryginalną, pol ską koncepcję zakładającą, że w ba daniach tych wykrywa się ślady emo cjonalne i pamięciowe, związane z określonym zdarzeniem. Badanie jest wiec jedną z metod identyfikacji krymi nalistycznej, w której wzorcem są re akcje fizjologiczne wzbudzone przez pytania neutralne i kontrolne, a śladem dowodowym są reakcje wywołane przez pytania krytyczne. Biegły wyko nujący badanie poligraficzne nie wchodzi w kompetencje sądu [10].
W roku 1990 zapoczątkowany zo stał nowy etap w rozwoju poligrafów. Mianowicie dwie czołowe amerykań skie firmy Stoelting i Lafayette, specja lizujące się w produkcji aparatury na ukowej dla różnych dziedzin nauki, rozpoczęły sprzedaż poligrafów całko wicie skomputeryzowanych.
Nad problemem komputeryzacji po ligrafów przez wiele lat pracowały całe zastępy naukowców: psychologów, fi zjologów, projektantów systemów komputerowych, programistów itp. cześnie procedura ta składa się z na
stępujących, zasadniczych elemen tów:
- obserwacji badanego w czasie ca łego badania i dokumentowaniu jej wy ników na specjalnym arkuszu,
- sformalizowanego wywiadu przedtestowego, którego czas trwania znacznie przedłużono,
-werbalnej stymulacji osoby bada nej słabo reagującej na bodźce emo cjonalne i destymulacji jednostki nad miernie pobudzonej,
- selekcji pytań kontrolnych w celu wyboru najwłaściwszego bodźca,
- użycia w razie potrzeby pełnej serii, składającej się z sześciu różnych testów,
-„teorii" pytań ważonych, polegają cej na określeniu ciężaru emocjonal nego pytań krytycznych i kontrolnych,
- powtórnego badania po kilku dniach, mającego na celu uzyskanie czytelnych poligramów, pozwalają cych postawić trafną diagnozę.
Na uwagę zasługuje włączona do wywiadu przedtestowego metoda wy wiadu z analizą zachowania (Behavio- ral Analysis lnterview) polegająca na zrealizowaniu strukturalnego, nie- oskarżycielskiego wywiadu, twarzą w twarz, pozwalającego na wstępną kla syfikację badanego na podstawie tego co on mówi i jak się zachowuje, kiedy to mówi. Przedmiotem analizy są re akcje werbalne spontaniczne, reakcje werbalne wzbudzone przez 15 spe cjalnie dobranych pytań i reakcje nie werbalne, zwane językiem ciała.
Po roku 1980 proponuje się zasto sowanie metody B.A.I. jako samo dzielnej czynności przeprowadzanej przez funkcjonariuszy policji, bez uży cia poligrafu. Doświadczenia policji wojskowej i F.B.I. dowodzą, że jest to cenna pomoc w działaniach wykryw- czych, pozwalająca na szybką, wstę pną selekcję osób podejrzewanych [8].
Pionierzy poligrafu nie byli zwolen nikami jego wykorzystania w celach dowodowych w sądzie. J. A. Larson (1932) pisał „technika poligraficzna musi dzisiaj pozostać jeszcze ciągle narzędziem policji. Instrumentem pra cy policji, bardzo skutecznym, wyko rzystywanym do uzyskiwania informa cji potrzebnych do dalszego śledztwa"
Badania takie zapoczątkował w roku 1962 J. F. Kubis, psycholog z Ford- ham University. Studia te były finanso wane przez siły lotnicze USA. Kubis ustalił, że istnieje potrzeba zwiększe nia obiektywności w ocenie poligra- mów, a to może zapewnić wdrożenie komputera do analizy zarejestrowa nych reakcji fizjologicznych. Jednak, aby ten projekt zrealizować, potrzebne są dobrze zorganizowane badania na ukowe [11].
W latach 1966-1967 W. Yankee i jego współpracownicy z Uniwersytetu Centralnego w Michigan opracowali jeden z pierwszych programów kom puterowych do analizy zmiennych re jestrowanych przez poligraf. Studia te zleciło stowarzyszenie absolwentów Keeler Polygraph Institute. System ten polegał na tym, że pomiar wielkości zmian zarejestrowanych przez aparat wykonywano ręcznie, a uzyskane da ne liczbowe były przetwarzane za po mocą komputera, który wykonywał niezbędne czynności arytmetyczne. Proces ten był pracochłonny, jego te chnologia i program były niedoskona łe. Największą wadą był brak prze twornika analogowo-cyfrowego.
W roku 1986 Gilles i W. Yankee z Madley Co. w Charlotte wprowadzili do programu komputerowego istotne udoskonalenia. Studia te były realizo wane na zlecenie National Security Agency, najbardziej utajnionej jedno stki podległej Departamentowi Obro ny. W zakres działania tej organizacji wchodzą: prowadzenie wywiadu i kontrwywiadu środkami elektroniczny mi, szyfraż i deszyfraż dokumentów. NSA wykonuje każdego roku ponad 20000 badań poligraficznych typu per sonalnego.
W roku 1988 J. Kircher i D. Raskin z uniwersytetu stanowego w Utah, po dwudziestu latach eksperymentów, opracowali system komputeryzacji po- ligrafu. System ten został sprawdzony w badaniach laboratoryjnych i testach wykonywanych w realnych sytu acjach. W jego weryfikacji m.in. brał udział Narodowy Instytut Prawa i Sec- ret Service, która nie tylko chroni pre zydenta USA, ale również ściga fał szerzy pieniędzy i wykrywa przestę pstwa w bankowości [12].
Na podstawie projektu Kirchera i Raskina firma Stoeltinga do niedawna mająca swoją siedzibę w Chicago, a wytwarzająca aparaturę naukową od roku 1986, wypuściła na rynek Com puter Polygraph System (C.P.S). Ce- najego wynosi 18 000 dolarów, a prze szkolenie doświadczonego eksperta, na tygodniowym kursie 5 000 dolarów, plus koszta dodatkowe. System ten został skonstruowany na podstawie osiągnięć współczesnej elektroniki, w skład jego wchodzą przetworniki ana logowo-cyfrowe i oprogramowanie. Eksperci otrzymali skomplikowane i rozbudowane narzędzie komputero we, które wspomaga ich w przygoto waniu, przeprowadzeniu i ocenie wy ników testów.
Jak to potwierdza praktyka wyko rzystania CPS przez amerykańską po licję i agencje federalne, jest on warto ściową pomocą w rozwiązywaniu spraw kryminalnych i problemów zwią zanych z zatrudnieniem. Komputero wa analiza zapisów przebiegów fizjo logicznych przyczynia się do wzrostu wykrywalności, ograniczenia pra wdopodobieństwa błędów w diagno zach oraz zmniejszeniu liczby badań nierozstrzygniętych. Również pier wsze polskie doświadczenia w stoso waniu tego najnowszego typu poligra- fu są pozytywne.
System CPS składa się z trzech głównych części składowych:
- sześciokanałowego poligrafu, - komputera wraz z klawiaturą, mo nitorem i drukarką,
- oprogramowania na dyskietkach. CPS łączy w sobie procesy konwe ncjonalnego poligrafu z zaawansowa ną techniką komputerową.
Poszczególne moduły tego instru mentu rejestrują następujące reakcje fizjologiczne:
1) oddech piersiowy, 2) oddech przeponowy, 3) elektryczny opór skó ry, 4) częstotliwość tętna i zmiany ciś nienia krwi, ponadto instrument ma dwa dodatkowe kanały - 5) pletysmo- graf i 6) monitor ruchów ciała (umiesz czony pod nogami fotelu, na którym siedzi badany). Ostatnie dwa kanały nie są objęte programem analizy sta tystycznej. Poligramy są identyczne, jak w aparatach z poprzedniej genera cji, tylko ich interpretacja jest łatwiej
sza. Komputer w omawianym tu syste mie:
a) dokumentuje zmiany reakcji fizjo logicznych rejestrowane w toku te stów,
b) analizuje wielkość tych zmian wzbudzonych przez pytania testowe różnych typów oraz szacuje stopień prawdopodobieństwa określający, czy osoba badana jest faktycznie, bez pośrednio wplątana wdane zdarzenie, czy też nie jest,
c) archiwizuje na dysku informacje o 72 badaniach, w dowolnym czasie, po zakończeniu testów możliwe jest odtworzenie każdego z nich. Po wy czerpaniu pojemności dysku dane o wykonanych badaniach przenosi się na dyskietki.
Oprogramowanie CPS znajduje się na dyskietkach. Obecnie możliwa jest realizacja badań według najczęściej stosowanych procedur, dotyczy to te stów: pytań kontrolnych Reida, porów nań strefowych Backstera, zmodyfiko wanych pytań generalnych i testów szczytowego napięcia, które jest słu szniej określać jako testy wyboru wielowariantowego lub testy wiedzy badanego o czynie.
Przed rozpoczęciem pierwszego te stu ekspert przygotowuje i wprowadza do komputera treść pytań testowych, określa ich numer, rodzaj oraz kolej ność zadawania. Lista pytań może za wierać maksymalnie 14 pytań. Ponad to zapisuje się przewidywaną od powiedź, jaką na poszczególne pyta nie może udzielić osoba testowana. Przedstawiony sposób redukuje czas niezbędny na przygotowanie badania.
Następnie badający formułuje na główek poligramu, w którym znajdują się takie informacje, jak temat bada nia, nazwisko eksperta, który je wyko nuje, dane personalne osoby badanej. Przebiegiem testu steruje się za po mocą klawiatury programowalnej. Po uruchomieniu poligrafu komputer sa moczynnie nanosi na wykres: datę ba dania, czas rozpoczęcia oraz poziom ciśnienia krwi na początku i na końcu testu. Przez kilkasekund trwa automa tyczne sprawdzanie stanu techniczne-Przygotowanie
każdej zmiennej i średniej dla
wszy-Analiza wielkości zmian reakcji
Szacunek prawdopodobieństwa
Ocena wyników badania
wo-cyfrowego umożliwia wykonanie
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 209
26
ko fragmentu tabeli, gdyż całość jest długa. Wyniki surowe - oddech 2502 i 2774, skóra: 3472, kardio: 810, śred nia oddech: 0.62, skóra: 1.45, kardio: 0.54, dane te wskazują, iż najefektyw-że pytanie krytyczne nr 1: 0.5929, py tanie kontrolne nr 1: 0.4579, pytanie kontrolne nr 2: 0.4509, pytanie kryty czne nr 4: 0.4271. Na podstawie tych wyliczeń można wstępnie przypusz czać, że badany nie jest sprawcą zda rzenia.
Tabela nr 2: numeryczne wyniki su-które zadano w jednym teście lub łą cznie w całym badaniu. Wielkość usta lonych odchyleń może być przedsta-Obliczenie wielkości zmian reakcji fizjologicznych wzbudzonych przez nego testu oraz łączny wynik całego badania opisany jest za pomocą sied miu różnych tabel.
Analiza ta polega na oszacowaniu stopnia prawdopodobieństwa, które wskazuje, czy reakcje fizjologiczne zarejestrowane po odpowiedziach ba danego na określony rodzaj pytań, w trzech wykonanych testach i łącznie w całym badaniu, mogą służyć do zakwalifikowania testowanego do jed nej z dwóch kategorii: rzeczywiście, bezpośrednio wmieszany w to zdarze nie lub nie jest w ogóle wmieszany w
zdarzenie, które jest przedmiotem ba dania.
Tabela nr 5: ogólny szacunek pra wdopodobieństwa na poszczególne pytania krytyczne i łączne oszacowa nie dla wszystkich pytań tego typu, dla cytowanej już poprzednio sprawy wy nik jest następujący: możliwość braku udziału w zdarzeniu pytanie krytyczne nr 1:0.2454, nr 2:0.9910, nr 3:0.9340, nr 4: 0.8560, natomiast możliwość udziału pytanie nr 1: 0.7546, nr 2:
ków prostokątnych wielkości zmien nych na każde pytanie krytyczne, we wszystkich trzech wykonanych te stach oraz łączny wynik dla całego badania. Na wykresach 1-3 wyniki są zaprezentowane z uwzględnieniem pytań w kolejności ich występowania w tekście, a na czwartym wykresie reakcje na wszystkie te pytania są uszeregowane od najmniejszego do największego.
Tabela nr 4: diagram (wykres), ry sunkowe przedstawienie zależności między danymi wielkościami. Na ekra nie monitora lub na wydruku są grafi-go aparatu, ześrodkowanie pisaków i wielu działań matematycznych i
przedstawienie wyników badania w stkich tych zmiennych łącznie, różnych ujęciach. Wynik cyfrowy testu
skóry. 0.5000. Najwyższy zatem możliwy
wy-Tabela nr 3: powtórzenie wyników nik to 1000. surowych podanych wyżej oraz
wyli-umożliwiające naniesienie na poli- gram informacji o wystąpieniu określo nych zjawisk, które mogą zakłócić re jestrację, jak np. hałasu dobiegające go z zewnątrz, ruchu ręki, nienormal
nej zmianie trybu oddychania itp. Od- trolne znajdujące się na liście pytań od bywa się to przez wciśnięcie jednego największej do najmniejszej reakcji. W z kilku klawiszy, służących do rejestra- jednym z badań dane te informowały, cji takich zdarzeń.
Wykres z zapisem reakcji fizjologi cznych jest wyświetlany w czasie ba dania na monitorze, wraz z numerami pytań i wskaźnikami wizualnymi wska zującymi moment stosowny do zada nia kolejnego bodźca. Zaprogra mowany odstęp pomiędzy pytaniami
wynosi 21 sekund. Poligram może być rowe dla każdego pytania krytycznego reprodukowany za pomocą drukarki,
tak w trakcie trwania badania, jak i po jego zakończeniu. Na ekranie monito ra można odtwarzać wielokrotnie całe
ustawianie czułości wszystkich zespo łów. Po zakończeniu tego procesu
ekspert otrzymuje sygnał, że wszystko pokazany jest w dwóch grupach: ana- jest w porządku i może zadać pier- lizie wielkości zmian parametrów fizjo- wsze pytanie. Test może trwać do 10 logicznych i określeniu prawdopodo-
minut. Program realizacji testu jest bieństwa. Rezultat każdego wykona- cznie przedstawione w postaci słup- bardzo elastyczny i łatwo go dostoso
wać do konkretnych sytuacji, jakie mo gą wystąpić w trakcie testowania, za pomocą wciśnięcia właściwego klawi sza. Na przykład można w toku bada nia pominąć jakieś pytanie naciskając przycisk „Move” (przesunięcie). W ra zie konieczności możliwe jest w wy
branym czasie powtórzenie jakiegoś określone pytania testowe i zarejestro- pytania, za pomocą przesunięcia kia- wanych przez poszczególne moduły wiszą . -> i ustawienia go na nume- poligrafu może dotyczyć jednego py rze tego pytania, które ma być powtó- tania testowego lub wszystkich pytań, rzone. W przypadku zakłóceń natury
technicznej następuje samoczynna regulacja aparatu. Ekspert jest o tym
informowany przez odpowiedni napis wioną w punktach liczbowych średniej
na ekranie monitora. ważonej oraz odchylenia
stand-CPS jest wyposażony w urządzenia ardowego.
Poniżej są przedstawione rodzaje tabel opisujących wyniki:
Tabela nr 1: obrazuje uszeregowa ne według wielkości reakcje na po szczególne pytania krytyczne i
kon-i kontrolnego kon-i dla poszczególnych pa rametrów (oddech, przewodnictwo
skóry, fala tętna) oraz wyliczenie śred- 0.0090, nr 3: 0.0600, nr 4: 0.1440, w niej wielkości reakcji dla każdego pa- tym badaniu łączne prawdopodobień- zarejestrowane w pamięci komputera rametru. Możliwe jest przytoczenie tyl- stwo braku udziału w zdarzeniu wyno- poligramy lub wybrane ich fragmenty, ko fragmentu tabeli, gdyż całość jest siło: 0.9514, a szansa udziału w zda rzeniu: 0.0486. Teoretyczna szansa, że badany może być sprawcą, wynosi 50%, a że nie jest nim także 50%. Stąd System poligrafu komputerowego 0.54, dane te wskazują, iż najefektyw- w programie przyjęto wstępne pra- Stoeltinga dokonuje oceny wyników niejszą zmienną był opór elektryczny wdopodobieństwo, które wynosi badania w oparciu o metody statysty-
czno-analityczne, w tym rachunek pra
wdopodobieństwa. Zastosowanie w surowych podanych wyżej oraz wyli- Tabela nr 6: statystyka sumująca tym systemie przetwornika analogo- czenie relatywnych wielkości reakcji wyniki poszczególnych testów oraz re
SUMMARY
BIBLIOGRAFIA
średnia dla pytań kontrolnych i kryty
cznych oraz poszczególnych reakcji
fizjologicznych, zarejestrowanych przy każdym z wymienionych wyżej pytań.
Tabela nr 7: różnica po odjęciu wiel
kości reakcji na pytania kontrolne od
rozmiarów odchyleń zarejestrowa nych po pytaniach krytycznych, np.
oddech: -0.0752, „skóra”:0.6423, kar-
dio: 0.0502. Powyższe dane informu
ją, że kanałem który zarejestrował naj
większe reakcje, był galwanogram, a najmniejsze sfigmograf.
Komputer, który oblicza i analizuje
wyniki badania,nie zastępuje eksper ta, ale tylko ułatwia mu prawidłową interpretację poligramów i stwarza
możliwość postawienia trafnej diagno
zy.FirmaStoeitingaw swoichprospe
ktach podkreśla, że przeprowadzona
przezten systemkomputerowa anali
za poligramów nie zapewnia stupro
centowej dokładności.Nadokładność badaniapoligraficznego wpływa wiele
różnych czynników, takich, jak np.:
właściwa struktura pytań testowych,
proceduratestowania, która powinna
byćdostosowana do konkretnej sytu
acji, cechy osobiste badanej osoby
oraz wysokie kwalifikacje zawodowe
eksperta.
Na drodzedo pełnejkomputeryzacji
badań, wykonywanych przyużyciu po- ligrafu, zrobiono dopiero pierwszy
krok. Wiele placówek naukowych w
USApracuje nad dalszym udoskona
leniem poligrafówkomputerowych.
Niektórzy polscy prawnicy i kry
minalistycy starająsię wprowadzićw
projekciekodeksu postępowaniakar
negozakaz stosowania poligrafu, nie
tylko wprocesie karnym, ale i w dzia
łaniach wykrywczych. Wydajesię, że
ci oponenci poligrafu nie są świadomi
faktu, że nad konstrukcją poligrafu i
jego zastosowaniem do rozwiązywa
niaproblemów związanych zbezpie czeństwem narodowym iwsprawach
kryminalnych pracowało wiele poko
leń naukowców, ze słynnych uniwer
sytetów amerykańskich, wśród któ
rych nie brakło uczonych oświatowej
sławie. Federalneagencje rządowe w
USAwydaływ ostatnich latach kilka
naście milionów dolarówna pracę nad
poligrafem. Czyżby kongres nie do
strzegał, że marnotrawi się fundusze
podatników na bezużytecznyaparat?
Poligraf nie jest, jaksię to niektórym
wydaje, dziełem amatorów policjan
tów, którzystosując blef, chcązmusić podejrzanych do tego, aby przyznali
się do winy lub fałszywie się samo-
oskarżyli. Oczywiście w Stanach Zjed
noczonych nie brakuje krytyków poli
grafu. Jednak ich krytyczne uwagi, w
większości przypadków są oparte na
aktualnych,realnych faktach,a niesą
wynikiem domysłóworaz nie dotyczą
zagadnień już dawno rozwiązanych przez naukę i praktykę. Taka krytyka niehamuje rozwoju badań poligraficz
nych, leczprowadzi do ichudoskona
lenia i szybkiego rozwoju. Przykładem może być sprawozdanie komisji kon
gresu, którawroku 1964badałakwe
stię użycia „wykrywaczy kłamstw"
przez agencje federalne. Komisja ta m.in. stwierdziła, żebrak jest standa ryzacji aparatów oraz, iż nie są one wyposażonewurządzenia pozwalają ce kontrolować ich czułość istan tech
niczny. Zakłady wytwarzające te in
strumenty niedługo potem zaczęłyje
wyposażaćw dodatkoweprzyrządydo
ich kalibrowania. Departament Obro
ny rozpoczął finansowanie studiów
naukowych związanych z poligrafem. Naten cel przeznaczono wroku 1966
sumę100 000 dolarów, w roku 1967
-240 000 dolarów. Później wydatki te systematycznie wzrastały.
Obecnie w USA przedmiotem kryty
ki często nie jest sam poligraf jako taki,
ale przypadki jego niewłaściwegowy
korzystania przez określone osoby.
Również polskie dwudziestopię
cioletnie doświadczenia z użyciem po ligrafuwpostępowaniach karnychdo
wodzą, że badanie prawidłowo prze
prowadzone może służyć realizacji wielu celów, jaknp. weryfikacji wersji śledczych,zdobyciu dowodów rzeczo wych itp. Przede wszystkimmogą po
móc ludziom niesłusznie podejrzewa
nym, a tym samymzmniejszyć liczbę
nieuzasadnionycharesztowań izapo
biec pomyłkom sądowym, zwłaszcza wsprawach poszlakowych.
1. Larson,J.A.:PresentPolice and Legał Methodsfor Determination of the
Inno-The authorpresents one after the other following changesin construction of poly-graphsand methods of testing in criminal matters, in the period ofpast seventy
ye-ars. Hedistinguished four main develo-
ping stages: mechanicaldevice,
mechani-cal devicewith galvanoscope, electronic device and the Computer.
Some attention was put to main examina-tion procedures, appropriate foreach of theabove mentioned stages in the pro- cessof improving polygraph methods. Po- lish contribution to efforts madęfor poli- graphic examinations has been stressed. It mainlyconcerns rejection of the ideaof ”detection” ofa lieand approving of the thesis that polygraphic examination is rat-her the method of forensic identification, which depends on establishing of emotio- nal and mental traces, connected with a specific case.
cence or Guilt of the Suspect, "Journal of the American Institute of Criminal Law"1925,nr2.
2.Trovillo, P. V.:A History of Lie Detec- tion, "Journal of Criminal LawandCri- minology" 1939, nr2.
3.Inbau, F. E.:Scientific Evidencein Cri minal Cases. II Methods of Detecting Deception, "Journal of CriminalLaw and Criminology"1934, March-April. 4.Linehan J. G.:An Aspect of World War
II Use of Polygraph, "Polygraph" 1978, nr3.
5. Reid J. E. i Inbau F. E.: Truth and Deception- The Polygraph (Lie Detec- tor) Technique, Williams and Wilkins, Baltimore 1966, wydanie drugie 1977. 6. Reid J. E.: ARevised OuestioningTech-
nique In the Detection Test, "Journalof Criminal Law and Criminology"1947,nr 6.
7. Backster C.: Methods ofStrengthening Our Polygraph Technique, "Police" 1962, nr 6s.61-68.
8. Mc Kinnon: A GuidetoNonverbalDe ception Indicators, "LawandOrder", No wyJork,1982,30/1.
9. Larson J. A.:Lying and Its Detection. University of ChicagoPress, Chicago, 1932.
10. Krzyścin A.: Poligraficzna metoda
ujawniania śladów emocjonalnych, „Problemy Kryminalistyki"1982,nr157,
s.402-419.
11. Kubis J. F.: Studiesin Lie Detection - Computer Feasibility Considerations. Fordham University, Raport AF30 (602), 1962.
12. AmericanPolygraphAssociation.29th AnnualSeminar and Workshop: History of Computerized Polygraph, Nashville (Tennessee) July 1994.
