Widok Kultura piśmiennicza ksiąg parafialnych w Warszawie w pierwszym okresie stołeczności miasta, do 1655 roku

J a d w ig a S z y m a ń s k a -P ę ta la

KULTURA PIŚMIENNICZA K S I|G PARAFIALNYCH W WARSZAWIE

W PIERWSZYM OKRESIE STOŁECZNOŚCI MIASTA, DO 1655 ROKU1

P o w sz e c h n ie w iadom o, że k u l t u r a j e s t "dobrem zbiorowym i zbiorow ym d o ro b k ie m , owocem tw ó rc z e g o i p rz e tw ó ro z e g o w y s iłk u n i e z l i c z o n y c h p o k o le ń " • p K u l t u r a p i ś m i e n n i c z a k s i ą ż k i pa­

r a f i a l n e j o b e jm u je d o ś w ia d c z e n ie i o s i ą g n i ę c i a ś ro d o w is k a k l e r u p a r a f i a l n e g o w z a k r e s i e t r a d y c j i k a n c e l a r y j n e j , n a k t ó r ą s k ła d a s i ę fo rm u ło w a n ie t r e ś c i z a p i s u o r a z p o s ta ć z e w n ę trz n a dokum entu p iś m ie n n ic z e g o ja k o p r z e k a ź n ik a m y ś li od a u t o r a do o d b io r c y .

A n a liz a k s i ą g p a r a f i a l n y c h p o w s ta ły c h w W arszaw ie p ie rw ­ s z e j połow y XVII w. i p o z n a n ie ś ro d o w is k a a u to ró w te g o ty p u p r z e ­ kazów p iś m ie n n ic tw a u m o ż liw i odpow iedź n a p y t a n i e , czy p r z e n i e ­ s i e n i e do Warszawy dworu k r ó le w s k ie g o , a w raz z nim k a n c e l a r i i w ła d z państw ow ych i n u n o j a t u r y , m ia ło wpływ n a k u l t u r ę w y tw arza­

ny oh wówczas k s i ą g . P o ró w n an ie n a to m ia s t z a n a lo g ic z n y m i k s i ę g a ­ mi w y b ran y ch m ia s t p o l s k i c h p o z w o li s t w i e r d z i ć , ozy poziom k u l t u ­ r y p lś m i e n n i o z e j k s i ą ż k i p a r a f i a l n e j w W arszaw ie b y ł ozymś w y ją t­

kowym, ozy t e ż n i e o d b i e g a ł od p r z e c i ę t n e j o r a z w ja k im s t o p n i u z a l e ż a ł on od t r a d y c j i k u lty w o w a n e j w danym ś ro d o w is k u , a w j a ­ kim od o s o b i s t y c h u z d o ln i e ń i z a a n g a ż o w a n ia b e z p o ś r e d n ic h tw ó r­

ców k s i ą ż k i : p i s a r z y i i n t r o l i g a t o r ó w .

A r ty k u ł t e n s ta n o w i s p ra w o z d a n ie z d o ty c h c z a s p rz e p ro w a d z o ­ n y c h b a d ań n a d k s ią ż k ą m e tr y k a ln ą p o w s ta łą w p a r a f i a c h rz y m sk o - - k a t o l i o k i o h 3 , n i e u p o w a ż n ia ją c y c h j e s z c z e do p e ł n e j o d p o w ie d z i n a pow yższe p y t a n i a , s y g n a l i z u j ą c y c h t y l k o k i e r u n e k b ie ż ą c y c h i z a m ie rz o n y c h p r a c .

W p i e r w s z e j p o ło w ie XVII w. n a t e r e n i e W arszawy p ro w a d z iły

d z i a ł a l n o ś ć t r z y p a r a f i e m i e j s k i e :

1 / p a r a f i a p rz y k o ś c i e l e k o le g ia c k im św . J a n a C h r z c i c i e l a w S t a r e j W a rsz a w ie,

2 / p a r a f i a k o ś c i o ł a N a j ś w i ę t s z e j M a r ii Panny w Nowej W arsza­

w ie ,

3 / p a r a f i a k o ś c i o ł a św. K r z y ż a , ery g o w a n a w 1626 r . p rz y P r z e d m ie ś c iu C zerskim / o b e c n i e K rak o w sk im /; 1 g r u d n ia 1653 r . pa—

r a f i a t a w raz z k o ś c io łe m z o s t a ł a p r z e k a z a n a XX M is jo n a rz o m , s p r o ­ wadzonym w 1651 r . z F r a n c j i p r z e z k ró lo w ą Ludw ikę M a rię 2*.

W K o ś c i e l e k a t o l i c k i m od dawna ob ow iązy w ał tz w . osobowy p r z y ­ mus p a r a f i a l n y . P o l e g a ł on n a w y łą o z n o ś o i k o ś c i o ł a p a r a f i a l n e g o w z a k r e s i e u d z i e l a n i a sak ram en tó w w iernym z a m ie sz k a ły m n a t e r e n i e p a r a f i i . O bow iązek s p is y w a n ia u d z ie l a n y c h p r z e z p a r a f i e sa k ra m en ­ tów c h r z t u i ś l u b u z o s t a ł wprowadzony w P o l s c e p r z e z synody w l a ­ t a c h 1579—1602 ja k o k o n s e k w e n c ja p r z y j ę c i a p r z e z d u ch o w ień stw o p o l s k i e u c h w a ł s o b o ru t r y d e n c k ie g o . Z a r z ą d z e n ia s y n o d a ln e p o d k r e ś ­ l a ł y k o n ie c z n o ś ć p ro w a d z e n ia o d rę b n y c h dwóch s e r i i r e j e s t r ó w ; k s i ą g o c h rz c z o n y c h i k s i ą g p o ś lu b io n y c h ^ .

W s t a r o m i e j s k i e j p a r a f i i św. J a n a z a ch o w a ło s i ę p i ę ć k s i ą g o c h rz c z o n y c h , z a w i e r a ją c y c h w p isy z l a t 1 5 8 4 -1659 z lu k ą n a l a t a 1 626 -1 6 3 1 o r a z dwie k s i ę g i p o ś lu b io n y c h z l a t 1 5 8 3 -1 6 4 7 . Z p a r a ­ f i i św . K rz y ż a o c a l a ł y w s z y s tk ie k s i ę g i ; dw ie k s i ę g i c h rz tó w z r e - j e s t r a m i z l a t 1 6 2 6 -1 666 o r a z je d n a k s i ę g a ślu b ó w z l a t 1 6 2 6 - 1 6 5 7 . W s z y s tk ie n a to m ia s t k s i ę g i m e tr y k a ln e z p a r a f i i NMP s p ł o n ę ł y w c z a ­ s i e I I w ojny ś w ia to w e j.

1 . Poziom t e c h n i c z n y

i e s t e t y c z n y w a rs z a w s k io h k s i ą g m e tr y k a ln y c h

K s i ę g i m e tr y k a ln e p a r a f i i św. J a n a p o s i a d a j ą dwa f o r m a ty . J e d e n t o fo rm a t z b liż o n y do f o rm a tu o c ta v o o w ym iarach 1 8 , 5 - 1 9 , 5x

1 4 ,5 - 1 5 ,5 cm. W tym f o rm a c ie s p o rz ą d z o n o t r z y k s i ę g i o h rztó w z l a t 1 58 4 -1 6 0 1 i 16 3 2-164 9 o r a z o b ie zachow ane k s i ę g i ś lu b ó w . Pozo­

s t a ł e dw ie k s i ę g i o c h rz c z o n y c h z l a t 1 602-1615 i 1 6 4 9 -1 65 9 m ają f o rm a t w ydłużony w p o s t a c i s t a r o p o l s k i e j d u t k i sąd ow ej o wym. 3 1 - 32 x 9 ,5 - 1 0 cm. A n a lo g ic z n y w ym iar m ają o b ie k s i ę g i c h rz tó w i k s i ę g a ślubów z p a r a f i i ś w i ę t o k r z y s k i e j .

F o rm at k s i ę g i n ie l im it o w a ł j e j o b j ę t o ś c i . K s i ę g i fo rm a tu

o c ta v o m ają od 150 do 200 k a r t . P o d o b n ie k s i ę g i d u t k i od 65 do 160

k a r t . Na o g ó ł k s i ę g i o c h rz c z o n y c h w p a r a f i i ś w i ę t o j a ń s k i e j z e s t a ­

w ian o ze s k ła d e k 8—k a rtk o w y c h n i e l i c z ą c p i e r w s z e j s k ł a d k i , k t ó r a

137

z a z w y c z a j l i c z y 4 lu b 6 k a r t . N a to m ia s t k s i ę g i p o ś lu b io n y c h obu p a r a f i i zszyw ano ze s k ła d e k 6 , 8 i 1 0 -k a rtk o w y o h . P rz y tym w k s i ę ­ g a c h ś w i ę t o k r z y s k i c h z n a j d u j ą s i ę s k ł a d k i zdekom pletow ane p r z e z w y c ię c ie k a r t , zapewne p r z e d z a p is a n ie m , gdyż i c h b r a k n i e z a k łó ­ c a k o l e j n o ś c i c h r o n o lo g ic z n e j w pisów .

K s i ę g i p a r a f i i św . J a n a s p o rz ą d z o n e s ą z p a p i e r u o r ó ż n e j p r o w e n i e n c j i . Dwie n a j w c z e ś n i e j s z e k s i ę g i c h rz tó w z ło ż o n o z p a ­ p i e r u p o o h o d z ą o eg o z j e d n e j c z e r p a l n i p o d k r a k o w s k ie j, n o s z ą bo­

wiem a n a l o g i c z n y , choć n ie o o r ó ż n i ą c y s i ę z n a k w odny, p r z e d s t a w i a ­ ją c y h e r b J e l i t a : j e d e n n a t a r c z y z w ie ń c z o n e j k o r o n ą , d r u g i n a b a - rokowym k a r t u s z u • T r z e c i ą z zachow anych k s i ą g o c h rz c z o n y c h z w pi­ O sam i z l a t 1 6 3 2 -1 6 3 9 w ykonano a ż z t r z e c h gatunków p a p i e r u ; j e d e n z w y o b rażen iem o r ł a w k o r o n ie w s k a z u je n a p a p i e r n i ę w O lk u sz u ,

dwa p o z o s t a ł e m a ją z n a k i s ł a b o c z y t e l n e . P a p i e r c z w a r te j k s i ę g i z f i l i g r a n e m p r z e s ta w ia ją c y m dwugłowego o r ł a p o c h o d z i z podkrakow ­ s k i e j p a p i e r n i T ę c z y ń s k ic h 1 0 , p i ą t e j n a to m ia s t - z m łyna w rocław ­ s k i e g o , n a co w s k a z u je z n a k wodny w p o s t a c i l i t e r y Vf z w ie ń o z o n e j k o ro n ą . Ś w ię t o ja ń s k ie k s i ę g i o o h rz c z o n y o h s ą s p o rz ą d z o n e z p a ­ p i e r u ś r e d n i e j g r u b o ś c i , g ła d k ie g o i n a o g ó ł l e p s z e j j a k o ś c i n i ż t e , do k t ó r y c h w pisyw ano r e j e s t r y p o ś lu b io n y c h .

O bie zaohowane k s i ę g i ślu bó w m ają p a p i e r g ru b y i o h ro p o w a ty . P ie r w s z a z n i c h z a w i e r a j ą c a w p isy z l a t 1 5 8 3 -1 6 2 0 , s p o rz ą d z o n a

j e s t z p a p i e r u c z e r p a l n i C y ste rsó w z M ogiły lu b J ę d r z e jo w a , p o s i a ­ d a on bowiem f i l i g r a n p r z e d s t a w i a j ą c y w p i e r ś c i e n i u h e r b Habdahk n a t a r c z y n a k r y t e j i n f u ł ą i p a s to r a łe m 12 . N a to m ia s t d r u g a k s i ę g a z ło ż o n a j e s t z t r z e o h gatunków p a p i e r u , p o d o b n ie j a k z t e g o same­

go o k r e s u k s i ę g a c h rz tó w ; p ie r w s z a p a r t i a p a p i e r u ze znak iem wod­

nym w p o s t a c i d z ik a p o c h o d z i zapewne z p a p i e r n i ś l ą s k i e g o S w id n i- k a 13 , d r u g a - z p o d k ra k o w s k ie j c z e r p a l n i T ę c z y ń s k ic h ; j e j z n a k wo­

dny p r z e d s t a w i a n a b a ro k o w e j t a r c z y h e r b T opór z o rłe m w k l e j ­ n o c i e 1^ . Te dwa g a tu n k i p a p i e r u r o z d z i e l a je d n o b i f o l iu m z p a p ie ­ r u c ie n k i e g o i g ła d k ie g o z f i l i g r a n e m w p o s t a c i k r z y ż a w p i e r ś c i e ­ n i u o dwóch p r z e c iw le g ł y c h b ie g u n a c h zak o ń cz o n y o h łu k ie m , zwanym o ś l i g r z b i e t ; nad jednym z n i c h w id n i e j e z a r y s l i t e r y W /M ? / 1^ ,

A n a lo g ic z n ie i w p a r a f i i św. K rz y ż a s p o rz ą d z a n o k s i ę g i me­

t r y k a l n e z ró ż n e g o p a p i e r u . P ie r w s z a k s i ę g a c h rz tó w z ło ż o n a j e s t

z c z t e r e c h gatunków p a p i e r u . Podstaw ow ą p a r t i ę s ta n o w i t u p a p i e r

p o l s k i z f i l i g r a n e m p r z e d s ta w ia ją c y m h e r b Ł o d z ią n a m a ł e j , r e n e ­

sa n so w e j t a r c z y 1 ^ . S k ła d k i t e j k s i ę g i r o z d z i e l a k i l k a b i f o l i ó w z

p a p i e r u o r ó ż n e j p r o w e n i e n c j i . J e d e n z n i c h ze znakiem wodnym z w y o b rażen iem lw a n a g o t y c k i e j t a r c z y z w ie ń o z o n e j k o ro n ą poohow d z i zapewne z c z e r p a l n i n i e m ie o k i e j

. P o z o s t a ł e - z o s t a ł y w ypro­

dukowane we W ro c ław iu , o czym św ia d c z y zarów no f i l i g r a n z r y s u n -

"j Q

kiem głowy J a n a E w a n g e lis ty n a re n e s a n s o w e j t a r c z y , j a k i z l i ­ t e r ą W z w ie ń c z o n ą k o r o n ą . N a to m ia s t r e j e s t r y ślu b ó w t e j ż e p a r a f i i w p isa n o do k s i ę g i w ykonanej w c a ł o ś c i z p a p i e r u im p o rto w a n eg o ;

je g o z n a k wodny p r z e d s t a w ia e le m e n ty r o ś l i n n e w p i e r ś c i e n i u , nad k tó ry m z n a jd u j e s i ę z a r y s l i t e r y

S t a n z a c h o w a n ia k s i ą g m e tr y k a ln y c h p a r a f i i św . J a n a j e s t zd e cy d o w a n ie z ły i wymaga s z y b k i e j i n t e r w e n c j i k o n s e r w a t o r s k i e j . W s z y s tk ie k s i ę g i n o s z ą ś la d y z a c ie k ó w , plam z b ł o t a , u s z k o d z e ń me­

c h a n ic z n y c h , a n aw et o p a l e n i a . B lo k i k s i ą g s ą powyrywane z g r z b i e ­ tó w , a n i e k t ó r e k a r t y p o ro z ry w a n e . N a j h a r d z i e j z n is z c z o n a j e s t n a j ­ s t a r s z a k s i ę g a o c h rz c z o n y c h , p o z b a w io n a o p raw y , k a r t y t y t u ł o w e j o r a z p i ę c i u p ie r w s z y c h k a r t z w p is a m i. W s z y s tk ie k s i ę g i ś w i ę t o j a ń ­ s k i e b y ły ponow nie o p r a w ia n e , n a co w s k a z u je p r z y o i ę o i e k a r t , n i e ­ k ie d y w raz z t e k s t e m . Dano im opraw ę p ó łs k ó rk o w ą , a o k ła d z in y z t e k t u r y o b le p io n o b ru n atn y m / o b e c n i e / p a p ie r e m . Dokonano t e g o z a ­ pewne w XIX w ., gdyż n a w i e r z c h n i e j o k ła d c e zachow ane opraw y p o s i a ­ d a j ą n a k l e j k ę , n a k t ó r e j z n a jd u j e s i ę s p o rz ą d z o n y X IX -w ie c zn ą r ę k ą ł a c i ń s k i t y t u ł k s i ę g i i d a ty s k r a j n e w pisów . Jedynym zachowanym śla d e m p i e r w o t n e j opraw y w y d a je s i ę byó zachow any pergam inow y g r z b i e t i f ra g m e n t s p o d n ie j o k ł a d k i k s i ę g i o c h rz c z o n y c h z l a t 1 6 4 0 - 1 6 4 9 . D la te g o z dużym p raw d o po d o b ieństw em można s ą d z i ć , że w s z y s t­

k i e k s i ę g i m e tr y k a ln e p a r a f i i św . J a n a o p ra w ia n o w i n te r e s u j ą c y m n a s o k r e s i e w p e rg a m in .

Dwie o s t a t n i e k s i ę g i c h rz tó w p a r a f i i ś w i ę t o j a ń s k i e j z a o p a ­ t r z o n e z o s t a ł y w X V III w ie k u w a n e k s y . Z a w ie r a ją one s p i s y

o o h rz c z o n y o h w u k ł a d z i e m ie s ię c z n y m , s p o rz ą d z o n e n a r ę c z n i e w ykona- n y c h f o r m u la r z a o h 20 .

K s i ę g i m e tr y k a ln e p a r a f i i św. K rz y ż a w y sz ły z k a ta k liz m ó w d z ie jo w y o h w n i e c o lep sz y m s t a n i e . I one p o s i a d a j ą ś la d y w i l g o c i , u s z k o d z e ń m ec h a n io z n y o h i z u ż y o ia , a l e k s i ę g a ślu b ó w p o s ia d a do­

t y c h c z a s w s p ó łc z e s n ą o k ła d k ę z p e rg a m in u b a rw io n e g o n a ż ó ł t o i w s z y s tk ie k a r t y . B a r d z ie j z n is z c z o n a j e s t k s i ę g a r e j e s t r ó w c h rz tó w , g d z ie b r a k k a r t y t y t u ł o w e j i k i l k u p ie r w s z y c h b i f o l i ó w . K s ię g a t a z o s t a ł a ponow nie o p ra w io n a w p ó ł s k ó r e k .

K s i ę g i m e tr y k a ln e obu p a r a f i i n i e b y ły p i e r w o t n i e fo lio w a n e

a n i p a g in o w a n e . S p o ty k a s i ę n a to m ia s t - choć b a rd z o r z a d k o s to s o w a ­

139

ne - k u s to s z e w yrazow e, W XIX w ie k u , w o z a s i e p r z e p r o w a d z a n ia a k - o j i i n w e n ta r y z a c y j n e j , k s i ę g i ś w i ę t o j a ń s k i e z o s t a ł y s p a g in o w a n e , a k s i ę g i ś w i ę to k r z y s k i e s f o l i o w a n e , p rz y ozym n u m e ra o ja o b j ę ł a t y l ­ ko k a r t y z w p isam i m e try k a ln y m i.

K a jw o z e ś n ie j stosow anym u k ład em g r a f ic z n y m w obu s e r i a c h k s i ą g m e tr y k a ln y c h p a r a f i i św . J a n a j e s t je d n a kolum na p is m a , o - b e jm u ją c a z a zw y c za j ró w n ie ż i praw y m a r g in e s . C z ę s to n a górnym m a r g in e s ie w pisyw ano d a t ę r o c z n ą lu b nazwę m i e s i ą c a . Kolumnę p i s ­ ma r o z d z i e l a j ą p i s a n e w ię k szy m i l i t e r a m i d a ty p o s z c z e g ó ln y c h r e ­ j e s t r ó w l u b d a t a r o z p o c z y n a ją c a nowy r o k . Od 1632 r . z a sto so w a n o b a r d z i e j p r z e j r z y s t y u k ł a d : kolum nę wpisów zaw ężono i n a lewym p o sz erz o n y m m a r g in e s ie w pisyw ano d z i e ń i m ie s ią c r e j e s t r u . S to p ­ niow e p r z e c h o d z e n ie do b a r d z i e j r a c j o n a l n e g o s p o s o b u z a p i s u można zaobserw ow ać w k s ię d z e ślubów z l a t 1 6 2 1 -1 6 4 7 ; w l a t a c h 1621-1625 s to s o w a n o j e d n ą kolum nę p ism a r o z d z i e l o n ą d a ta m i w p isów , od 1626 r . ro z p o c z y n a n o w p isy od i o h d a t a c j i , by w koń cu od r o k u 1632 w y rz u c ać d a t ę n a lew y m a r g in e s .

Formę b a r d z i e j n o w o czesn eg o z a p i s u w p ro w a d z e n iu k s i ą g m e tr y k a ln y c h z a s t o s o w a ł a p a r a f i a św. K r z y ż a . J u ż w 1626 r . w s z y s tk ie k s i ę g i s ą t u prow adzone m e to d ą , k t ó r ą w p a ­ r a f i i św . J a n a p r z y j ę t o d o p ie r o w 1632 r . O dstępstw em od t e j z a ­ sa d y s ą r e j e s t r y k s i ę ż y M is j o n a r z y , k t ó r z y r o z p o c z y n a li w p isy od i o h d a t a c j i w j e d n e j k o lu m n ie p ism a . W s z y s tk ie k s i ę g i ś w ię to k r z y ­ s k i e s ą prow adzone d o ść s t a r a n n i e , a l e bez s p e c j a l n e j t r o s k i o i c h o z d a b i a n i e .

3?rym w z d o b ie n i u k s i ą g m e try k a ln y o h w ie d z ie p a r a f i a ś w ię to ­ j a ń s k a . T y t u ł k s i ę g i " L ib e r b a p ti s a to r u m " k r e ś l o n o z a zw y c za j an­

ty k w ą , p o z o s t a ł y t e k s t k a l i g r a f i c z n ą i t a l i k ą . Do n a j b a r d z i e j o -

zdobnyoh n a le ż y k a r t a t y tu ł o w a k s i ę g i o c h rz c z o n y c h z w p isam i z

l a t 1 6 0 2 -1 6 1 5 . J e s t ona w ykonana ozarnym i czerwonym a tra m e n te m ,

p r z y czym l i t e r a L w s ło w ie " L ib e r " j e s t w y k re ś lo n a w fo rm ie I n i ­

c j a ł u ze z d o b ie n ia m i r o ś l i n n y m i . Ha uwagę z a s ł u g u j e r ó w n ie ż k a r t a

t y tu ł o w a k s i ę g i c h rz tó w z l a t 1 6 4 0 -1 6 4 9 . T y t u ł ro z m ie s z c z o n y t u

z o s t a ł n a c a ł e j p o w ie rz c h n i k a r t y p r z y z a s to s o w a n iu g r a d a c j i l i ­

t e r . n a j b a r d z i e j w a ż k ie - zd an iem wykonawcy t y t u ł u - s ło w a " L ib e r

b a p ti s a to r u m e o m p a ra tu s — - p e r me Adamum a S lo p s k o — - " w y k r e ś lo ­

no a n ty k w ą . N i e je d n o k r o tn i e ró w n ie s t a r a n n i e i o z d o b n ie r o z p o c z y ­

nano nowy r o k w pisów , p rz y ozym n i e k i e d y sto so w a n o o rn am enty r o ś -

l i n n e i w stęg o w e, u ż y w a ją c t a k ż e a tr a m e n tu czerw onego 21 .

Tego t y p u d e k o r a c y jn e k a r t y ty tu ło w e 1 ozdobne r o z p o c z y n a ­ n i e nowego r o k u wpisów wykonywano w z a s a d z ie t y l k o w k s ię g a c h o - c h r z c z o n y c h . N adm ierna je d n a k t r o s k a o p ię k n o k a r t y t y t u ł o w e j do­

p r o w a d z ił a do p o z b a w ie n ia t y t u ł u k s i ę g ę c h r z t u z l a t 1 6 3 2 -1 6 3 9 , g d z ie dw ie k a r t y p i e r w s z e j s k ł a d k i do d z i ś ś w ie c ą p u s t k ą . Z d o b ie ­ n i e k s i ą g n i e ł ą c z y ł o s i ę je d n a k z d b a ł o ś c i ą o e s t e t y c z n y w y gląd c a ł e j k s i ę g i . P is a n o n a p rz e m ia n r a z c z y t e l n i e i s t a r a n n i e , t o znowu n i e d b a l e z p r z e k r e ś l e n i a m i i k le k s a m i.

K ażda z om aw ianych k s i ą g z a w ie r a w p isy w i e lu r ą k . Są one wy­

konane zarów no p ió re m s z e r o k o ś c ię t y m , j a k i o s t r o zakońozonym , p rz y u ż y c iu a tr a m e n tu o różnym s k ł a d z i e chem icznym . Ś w iadczy o tym s t a n z a c h o w a n ia p is m a : j e d e n w p is j e s t zachow any d o s k o n a le , d r u g i obok s p ł o w i a ł y , in n y w s ą s i e d z t w i e ro z m a z a n y . P is a n o w tedy ku rsy w ą o k r e s u p r z e jś c io w e g o 22 , gdy pism o g o ty c k ie p o w o li p r z e ­ k s z t a ł c a ł o s i ę w re n e s a n s o w o -b a ro k o w e . J e s t ono p r z y tym b a rd z o z in d y w id u a liz o w a n e , z a z w y c z a j k r e ś l o n e sw obodnie i z dużym rozm a­

chem. C h a r a k te r y s ty c z n e s ą t u duże l i t e r y H, K, L; i c h d o ln e k r e s ­ k i s i ę g a j ą p o z a l i n i ę w i e r s z a , o b e jm u ją c p ó łk o le m k i l k a l i t e r wy­

r a z u . Typowe j e s t t a k ż e z a o p a try w a n ie l a s e k l i t e r p i q w d o d a tk o ­ we n a s a d k i , p o c h y lo n e w le w o . S t o s u je s i ę o k r ą g ł e s p r z y s t o p n i o ­ wym z a n i k a n i u s p r o s t e g o ; g ó rn e l a s k i l i t e r d , h i k s ą w y w in ię te w p raw o ; używ a s i ę t a k ż e u n o ja ln e g o d z t e n d e n c j ą do p r z e d ł u ż e n i a g ó r n e j k r e s ę c z k i d l a p o ł ą c z e n i a z n a s tę p n ą l i t e r ą . Pism o w ię k s z o ś ­ c i wpisów j e s t p o c h y lo n e w p raw o , a l i t e r y w w y ra z ie c z ę ś c io w o po­

ł ą c z o n e . W l a t a c h 15 8 3-1620 sto so w a n o b a rd z o dużo s k r ó tó w , potem i o h i l o ś ć s i ę z m n ie js z a . Na uwagę z a s ł u g u j ą w p isy z r o k u 1601 w k s ię d z e c h rz tó w p a r a f i i św . J a n a , wykonane k a l i g r a f i c z n ą i t a l i - k ą 2 •

O bow iązującym ję z y k ie m wpisów m e tr y k a ln y c h b y ł ję z y k ł a c i ń ­

s k i . We w s z y s tk i c h je d n a k k s ię g a c h obu p a r a f i i można s p o tk a ć s ł o ­

wa p o l s k i e . O k re ś la n o n i e k i e d y w ję z y k u p o ls k im zawód u c z e s t n i k a

c e re m o n ii k o ś c i e l n e j , t a k i j a k b e d n a r s , k a p e l u s n i k , s i o d l a r k a ,

k s i ą z n i k , k ra m a rs o r a z nazwy m ia s t i u l i c , n p . p l a t e a D łu g a , Ko-

s z i a . Z d a r z a s i ę ró w n ie ż c y to w a n ie typow o p o l s k i e j w e r s j i im io n

w ła s n y c h , j a k n p . M ary n a. Od polonizm ów w olne s ą t y l k o w p isy f r a n ­

c u s k ic h k s ię ż y M is jo n a r z y .

U l

2 . M etoda z a p i s u r e j e s t r u m e try k a ln e g o

P o s ta n o w ie n ia s y n a d a ln e zobow iązyw ały p o l s k i k l e r p a r a f i a l ­ ny do s y s te m a ty c z n e g o r e j e s t r o w a n i a u d z ie la n y c h , c h rz tó w i ś lu b ó w , w y m ie n ia ją c n ie z b ę d n e e le m e n ty z a p i s u . Z o s t a ł y one o s t a t e c z n i e sfo rm u ło w an e w l i ś c i e p a s t e r s k i m p ry m asa B e rn a rd a M a c ie jo w sk ie g o w 1607 r o k u . R e j e s t r c h r z t u m ia ł z a w ie r a ć r o k , d z i e ń i m ie s ią c o b r z ę d u ; i m i ę , n a z w isk o i s ta n o w is k o k o ś c i e l n e k a p ła n a u d z i e l a j ą ­ cego s a k ra m e n tu o r a z p e r s o n a l i a ro d z ic ó w i c h r z e s t n y c h . N a to m ia s t z a p i s ś l u b u - p r ó c z d a ty o b rz ę d u i d an y ch o k r e ś l a j ą c y c h k a p ła n a - p e r s o n a l i a now ożeńców , m ie js c e o b r z ę d u , im io n a i n a z w isk a św ia d ­ ków o r a z w iadom ość o o g ł o s z e n i u z a p o w ie d z i. Wprowadzono wówczas do r e j e s t r a c j i m e tr y k a ln e j s t y l i z a c j ę s u b ie k ty w n ą .

A n alizo w an e k s i ę g i m e tr y k a ln e w z a s a d z ie s p e ł n i a ł y p o l e c e n i a w ła d z k o ś c i e l n y c h .

P o s z c z e g ó ln e w p isy s ą dokonywane w o b r ę b ie r o k u , k t ó r e g o p o - c z ą t e k j e s t z a zn a o z a n y n i e k i e d y w sp o s ó b u r o c z y s t y 25 . D z ie ń i m ie­

s i ą c o b rz ę d u za p isy w a n o c y f r ą i nazw ą m i e s i ą c a lu b t e ż w y rażano wg k a l e n d a r z a k o ś c ie l n e g o p r z e z o k r e ś l e n i e d n i a w s to s u n k u do św ię t a k o ś c i e l n e g o . N ie k ie d y , j a k t o ma m ie js c e w k s ię g a c h ś w ię to k r z y s s k i c h , p o s z c z e g ó ln e w p isy r o z d z i e l a n o nazwą m i e s i ą c a , r e j e s t r u ­ j ą c w z a p i s i e t y l k o k o l e j n y d z i e ń . I t u , w p a r a f i i św . K rz y ż a n i e s p o ty k a s i ę w z a s a d z ie c h ro n o lo g ic z n e g o p r z e m ie s z a n i a w pisów ; s ą n a to m ia s t r e j e s t r y u z u p e ł n i a j ą o e , s p o rz ą d z o n e n a k a r t k a c h w k le ja ­ n y ch do k s i ą g pod o d p o w ie d n ią d a t ą lu b w p isa n e n a k a r t a c h o c h ro n ­ n y c h . I n a c z e j byw ało w p a r a f i i ś w i ę t o j a ń s k i e j . Można t u s p o tk a ć p a r t i e wpisów d ato w a n y ch f o rm u łą "eodem d i e " , co b u d z i w ą tp liw o ś ć w w ia ry g o d n o ś ć t a k i e j d a t a c j i . Z d a rz a s i ę r ó w n ie ż , że w p isy s ą

9 fi 97

p rz e m ie s z a n e c h r o n o l o g i c z n i e lu b w o g ó le n i e z a r e je s t r o w a n e ' . D la te g o nasuw a s i ę p r z y p u s z c z e n i e , że p i e r w o t n i e n i e zaw sze p r e c y ­ z y j n i e d a to w a n a r e j e s t r a o j a u d z ie l a n y c h sakram entów b y ł a czasem dokonyw ana n a lu ź n y c h k a r t k a c h , k t ó r e p ó ź n ie j n i e uporządkow ane c h r o n o l o g i c z n i e p rz e p is y w a n o do k s i ą g . W obu p a r a f i a c h rezerw ow ano n a t a k i e u z u p e ł n i a j ą c e w p isy c z ę ś c i s t r o n lu b o a łe k a r t y 28 .

P o c z ą te k w p isu c h r z t u form ułow ano w sp o s ó b n a s tę p u j ą o y : "Ego

- - b a p t i s a v i " l u b t e ż " B a p t i s a t u s e s t - Obok s p o ty k a s i ę n i e ­

typowy s p o s ó b r e j e s t r u , n p . " L a v a tu s e s t p u e r e f o n te s a o r o - -

p e r me Andream D ł u ż n ie v i th a " 29 , "S acram B aptism am s u s o e p i t i n f a n s

- - p e r me L a u re n tiu m a Z ak ro o zim " 30 l u b t e ż " S a c ra m e n to b a p tism a r- 11 i n l t i a t a e s t - - p e r me Andream Lanc" o r a z " I n l a v a c r o s o l u t i s e s t l a j v a ^ t a f o e m e lla - . Tego ty p u s fo r m u ło w a n ia , n ie zm ie­

n i a j ą c w a r to á o i w p is u , ś w ia d c z ą o in w e n o ji a u t o r a r e j e s t r u .

N ie k ie d y je d n a k p rz y s to s o w a n iu s t y l i z a c j i o b ie k ty w n e j o - p u s z c z a n o p e r s o n a l i a k a p ł a n a , o g r a n i c z a j ą c s i ę do i m i e n i a o c h rz ­ c z o n e g o . O k re ś la n o go sło w am i p u e r , i n f a n s , p u e r m a sc u lu s lu b m as- c u l i n i s e x u s , f o e m e ll a lu b p u e r s e x u s f o e m i n e i , a t a k ż e f i l i u s i f i l i a . Z azw y czaj je d n a k p ł e ć o c h rz c z o n e g o j e s t o k r e ś l a n a p o p r z e z nadaw ane mu im i ę .

N a s tę p n y e le m e n t r e j e s t r u c h r z t u t o im io n a ro d z ic ó w i n a z ­ w isk o o j c a , c z ę s t o z o k r e ś le n ie m r a n g i s p o ł e c z n e j , u r z ę d u l u b zar»

wodu o r a z m ie j s c a z a m ie s z k a n ia . W a n a lo g ic z n y sp o s ó b cytow ano p e r ­ s o n a l i a ro d z ic ó w c h r z e s t n y c h . P rz y tym r a n g ę s p o łe c z n ą w yrażan o sło w am i: f a m a tu s , h o n e s t u s , n o b i l i s , i l l u s t r i s , g e n e r o s u s , r e v e - r e n d u s i t p .

Z c h w ilą o g ł o s z e n i a p r z e z d z ie k a n a p a r a f i i św . J a n a r o z p o ­ r z ą d z e n i a o obow iązk u in fo rm o w a n ia , ozy d z ie c k o j e s t z ro d z o n e z praw ego z w ią zk u 32 , dodatkow o odnotowywano fo rm u łę " l e g i t i m i t h o r i " ,

" i l l i g i t i m i " lu b t e ż " le g itim o r u m p a re n tu m " , " o o n iu g i s l e g i t i m a e " . C z ę s to k r o ć , w z a l e ż n o ś c i od p o z y o ji s p o ł e c z n e j ro d z ic ó w d z ie c k a , dokonywano w p is u r o z w in i ę te g o l u b s k ró c o n e g o do mimimum.

Typowa fo rm a s k ró c o n e g o z a p i s u c h r z t u b rz m i: " B a p t i s a t u s e s t p u e r nom ine H e d v i g is , p a t e r e i u s fa m a tu s M a r tin a s b i b l i o p o l a , m a te r Do- r o t h e a . L e v a n te s fa m a tu s P a u lu s b i b l i o p o l a cum Anna Bdgoszowa" 33 l u b "Ego J o a n n e s L y d z b a rs k i v i c a r i a s b a p t i s a v i H e lis a b e th a m Lucae C l e t i , i m p r e s s o r i s lib r u m e t C a t h a r i n a e . P a t r i n i J u l i u s G i n t e r e t H e l i z a b e t h H e rle ro w a u x o r m u s io i P rz y k ła d e m z a ś r o z w in i ę ­ te g o r e j e s t r u j e s t w p is c h r z t u d z ie c k a P i o t r a E l e r t a , z a r e j e s t r o ­ wany w p a r a f i i św. J a n a pod d a t ą 22 I I I 1648: " I l l u s t r i s e t adm -

QodumJ r e v e r [e n d u s] d o m jin u s ] Adamus A le x a n d e r A la n s , p r a e p o s i t u s V a rs a v ( i e n s i s j , b a p t i s a v i t Josephum d o m in i P e t r i E l e r t , t y p o - g r a p h i SBM a c c i v i s V a r s a v i e n s i s e t E l i s a b e t h a e , oon. j i u g i s j l e g -

[itim a e ^ J. L e v a n te s fu e r u n t m a g n if ic u s a c g e n e ro s u s dom inus A le ­ x a n d e r de L u b om ierz L u b o m ie r s k i, suprem us s t a b u l i p r a e f e c t u s r e g - n i cum dom ina C a t h a r i n a , c o n s o r t e l e g i t i m a n o b i l i s P h i l i p p i H u t t i - n y , n o t a r i i d e c re to r u m S B M " . 35

Z d a rz a s i ę je d n a k , że r e j e s t r c h r z t u n i e z o s t a ł u k o ń c z o n y .

W pisano t y l k o im ię d z ie c k a i n p . t y l k o im io n a ro d z io ó w b ez podar-

143

n i a n a z w is k a o j c a i ro d z ic ó w c h r z e s t n y c h . Tego t y p u z a p is y s p o t y - k a s i ę w k s ię g a c h ś w i ę t o j a ń s k i c h J .

P o d o b n ie j a k c h r z t y , r e j e s t r y ślubów za p isy w a n o w s t y l i z a ­ c j i s u b ie k ty w n e j lu b o b ie k ty w n e j. Vf pełnym w p is ie p rz y o k r e ś l a n i u p e r s o n a lió w nowożeńców podawano wiadom ość o przeprow adzonym dowo­

d z ie s t a n u c y w iln e g o i s t o p n i u e w e n tu a ln e g o p o k re w ie ń s tw a o r a z o - g ł o s z e n i u z a p o w ie d z i. Z a z n ac z a n o ró w n ie ż m ie js c e c e re m o n ii, z w ła sz ­ c z a w te d y , gdy o d b y ła s i ę ona w domu pryw atnym l u b w innym n i ż p a­

r a f i a l n y k o ś c i e l e . P rz y k ła d e m t a k i e g o w p is u j e s t r e j e s t r ś lu b u H ia c y n ta F i l i p o w i c z a z 20 I I 1650 r . : "Eodem d i e e x a d m is s io n s m ei h e b d o m a d a rii r j e v e r e n d u s p [ a t e r j A l b e r t u s M azurkow io v l c a r - i u s e x s p e c i a l i c o n s e n s u p e r i l l u j s t r i s d jjo m ijn i S ig is m u n d i a Chyzow C h y zow sk i, p l o o e n s i s e t V a r s a v i e n s is o a n o n i c i , SHM s e c r e - t a r i i , i n lo c o o f f [ ło i a ] l i o o n s i s t o r i i V a r s a v i e n s is j u d i c i s s u - r r o g a t i , s u p e r b a n n a e t domum p r iv a ta m m atrim on ium i n t e r h o n e s to s H yaeinthum P h i li p o w i c i n t r o l i g a t o r e m de V a r s a v ia e t Annam M a ty s - c z a n k a de O lk u s z , p r i u s a f f i n i t a t i s c o n s a n g u i n i t a t i s e t a l l i s c a n o n io i s im p e d im e n tis d i l i g e n t e r e x a m i n a t i s e t non i n v e n t i s , c o n - f i r m a v i t . P r a e s e n t i b u s p ro a s s i s t e n t i a e t h u iu s a c t i s orn am en to c o n g r e g a t i s i l l u s t r i a c r j e v e r e j n d o d (omijjno S te p h a n o W ydzga, a b - b a to S i e o i e c h o v i e n s e , c o n t i o n a t o r e SEM, p e r ^ i l l u ] s t r i a c a d j m o j - dum r j j e j v jê r e n j do d [omijjno L u d o v ic o P a n t i n i , e o c j j l e s i a e j C o ll- [ ë g ia ta e j c u s t o d e , SHM s e c r e t a r i o , e x c e l e n t i b u s d [ôm ijno P h i l i p p o

H u t t i n o , d e c re to r u m SHM n o t a r i o e t e iu sd e m SHM s e c r e t a r i o e t P e t - r o E l e r t , ty p o g ra p h o a c SHM m u sio o , tum J o a n n ę T r e l p i n s k i , SEM t y - p o g ra p h e «37

Tego ty p u z a p i s n a l e ż a ł do r z a d k o ś c i i sto so w an y b y ł p r z e ­ w ażn ie p r z y r e j e s t r a c j i z a ś l u b i n p a t r y c j a t u w a rs z a w s k ie g o , s z l a c h ­ t y i osób z w ią z a n y c h z dworem k ró le w s k im . Z azw yczaj używano s k r ó ­ c o n e j form y w p is u , j a k t o n p . m ia ło m ie js c e p r z y r e j e s t r z e ś lu b u P aw ła P l u d z i c a w p a r a f i i św. J a n a : "Ego S e r a p h in u s Czerwonka v i - c a r i u s m atrim on ium i n t e r Paulum P lu d z io b ib lio p o la m e t M a rłannam Easkow na, civem V a rs o v ie n s e m . P r a e s e n t i b u s fa m a to M e lc h io re Wols­

k i b i b l i o p o l a V a r s a v ie n s e e t domino J a c o b o M ie so o v io p i c t o r e ,

e tia m c iv e V a r s o v le n s e " . J e s z c z e b a r d z i e j sk ró c o n y r e j e s t r s t o ­

s o w a ła p a r a f i a św . K r z y ż a , c z e g o p rz y k ła d e m może byś z a p i s ś lu b u

J a n a T a l a r a z 3 I I I 1631 r . : " C o p u l a t i s u n t J o a n n e s T a l a r a e t C a t-

h e r i n a , p r a e s e n t i b u s t e s t i b u s C h r is to p h o r u s R e g e n sk i e t A lb e r t u s

Rządkóws k i " .

Podobną m etodą z a p i s u sto so w a n o w obu p a r a f i a c h . Po c i e k a ­ w o s te k je d n a k n a le ż y s y s te m r a c j o n a l i z a c j i w pisów , z a sto s o w a n y p r z e z dwóch w ik a r iu s z y z p a r a f i i ś w i ę t o k r z y s k i e j , P aw ła C y b u ls k ie ­ go i Adama C z e g ło w ic z a . Z a r e j e s t r o w a l i o n i p ie r w s z y u d z ie l o n y p r z e z s i e b i e ś l u b w f o rm ie p e ł n e j , n a s tę p n e z a ś w p i s a l i s k ró c o n e do minimum4 0 .

G e n e r a ln ie n a le ż y s t w i e r d z i ć , że r e j e s t r y m e tr y k a ln e p a r a ­ f i i św. J a n a z a w i e r a j ą o w i e le w ię c e j wpisów r o z w i n i ę t y c h n i ż t o ma m ie js c e w k s ię g a c h ś w i ę t o k r z y s k i c h . D la te g o s ta n o w ią one b e z ­

cenne ź r ó d ł o w ied zy o m ie s z k a ń c a c h ó w c z e sn ej W arszaw y, o wykonywal­

n y c h p r z e z n i c h zaw odach i p e łn io n y c h f u n k c j a c h o r a z m ie js c u z a ­ m ie s z k a n i a , o i c h s y t u a c j i r o d z i n n e j , k r ę g u k o n ta k tó w zawodowych i t o w a r z y s k i c h . P rz y k ła d o w o zacy to w an o w yżej k i l k a r e j e s t r ó w do­

ty c z ą c y c h pracow ników k s i ą ż k i .

K s i ę g i ś w i ę t o j a ń s k i e s ą p o n a d to swego r o d z a j u k r o n ik ą k l ę s k e le m e n ta r n y c h . R e je s tr o w a n e s ą t u bowiem i n f o r m a c je o z a r a z a c h n a ­ w ie d z a ją c y c h W arszawę o r a z w iad o m o ści o p r z e b i e g u d z i a ł a ń w o jen ­ n y c h , k t ó r e b ez w ą t p i e n i a w dużym s t o p n i u u t r u d n i a ł y p ro w a d z e n ie p r a c y d u s z p a s t e r s k i e j n a t e r e n i e p a r a f i i 4 '1'.

3 . P i s a r z e k s i ą g m e tr y k a ln y c h

J a k w yżej w spom niano, p a r a f i a św. J a n a u sy tu o w a n a b y ł a p r z y k o l e g i a c i e 42 , k o ś c i e l e o n a jw y ż s z e j r a n d z e w a r c h i d i a k o n a c i e w ar­

szaw sk im 4 ^ . W s k ła d k a p i t u ł y k o l e g i a c k i e j , obok p r a ła tó w i k a n o n i­

ków o r a z pew nej l i c z b y d u c h o w ie ń stw a n i ż s z e g o , w c h o d z ił a r c h i d i a ­ k o n ; t u ró w n ie ż m i e ś c i ł a s i ę s i e d z i b a o f i c j a ł a g e n e r a ln e g o z k o n - s y s to r z e m . Głową k a p i t u ł y b y ł d z ie k a n . Jem u t e ż p o d l e g a ł z a r z ą d k o ś c i o ł a św . J a n a i r z ą d y d u s z p a s t e r s k i e p a r a f i i . P e ł n i ł j e p r z y pomocy w i k a r i u s z y , ang ażow an y ch n a p o d s ta w ie umowy i u trzym y w a­

n y c h z p r o w i z j i p ł a c o n e j z c z ę ś c i b e n e f ic ju m d z ie k a ń s k ie g o 4 4 . Zachowane m e tr y k i ś w i ę t o j a ń s k i e p o z w a la ją s t w i e r d z i ć , że d u s z p a s te rs tw e m w z a k r e s i e u d z i e l a n i a c h rz tó w i ślubów z a jm o w a li s i ę p ra w ie w y łą c z n ie w i k a r i u s z e 45 . Do n i c h t e ż n a l e ż a ł o p ro w ad ze­

n i e r e j e s t r ó w u d z ie l a n y c h sa k ra m en tó w . K o s i l i o n i p rz e w a ż n ie t y ­ t u ł " a d m i n i s t r a t o r s a c ra m e n to ru m " , co b y ło rów n o zn aczn e z p e ł n i e ­ niem p r z e z n i c h obowiązków p r o b o s z c z a p a r a f i i w c z a s i e je g o n i e ­ o b e c n o ś c i. N ie k tó r z y w i k a r i u s z e p a r a f i i św . J a n a u t r w a l i t y t u ł u

" v i c a r i u s p e r p e t u u s " . Czasem w ik a r iu s z y z a s t ę p o w a li m a n s jo n a r z e ,

a l t a r y ś c i i p s a ł t e r z y ś c i 4 ^ .

145

A u to rs tw o p o s z c z e g ó ln y c h wpisów m e tr y k a ln y c h w p a r a f i i ś w ię ­ t o j a ń s k i e j j e s t t r u d n e do u s t a l e n i a . N ie zaw sze w iadom o, k t o sp o ­ r z ą d z i ł t e k s t r e j e s t r u , a k t o t e n r e j e s t r w p i s a ł do k s i ą ż k i . S p ra ­ wa j e s t p r o s t a , gdy z a p i s sfo rm u łow any j e s t w s t y l i z a c j i s u b ie k ­ ty w n e j i p o d p is a n y p r z e z w i k a r i u s z a je g o im ien ie m i n a z w isk ie m z d od an iem f o r m u łk i " s u b s o r i p s i t manu p r o p r i a " /w s k r ó c i e " s s m p " /.

N ie u l e g a r ó w n ie ż w ą tp liw o ś o i a u to r s tw o t e k s t u z a p i s u w w ypadku, gdy k a p ła n w ym ieniony w r e j e s t r z e ja k o " v i e a r i u s h e b d o m a d a riu s "

a s y s t u j e p r z y c e re m o n ii dokonyw anej p r z e z w yższego r a n g ą duchow­

n e g o , n p . k a n o n ik a lu b b i s k u p a . Z d a rz a s i ę je d n a k , że r e j e s t r y p o d p is a n e p r z e z ró ż n y c h w ik a r iu s z y w p isa n e z o s t a ł y do k s i ę g i p r z e z je d n ą o so b ę 47 . Zapewne p o d p is w i k a r i u s z a p o t w i e r d z a ł w ia ry g o d n o ś ć z a p i s u , co o c z y w iś c ie n i e z n a c z y , że b y ł on r ó w n ie ż a u to re m t e k s ­ t u . N ie o o i n a c z e j w y g lą d a ła s y t u a c j a , o k t ó r e j n o t a t k ę w p i s a ł m ię­

dzy r e j e s t r a m i sam w i k a r i u s z : "Anno D om ini 1653 3 A p r i l i s ego S t a - n i s l a u s W ad aozew sk i, e c c l i ę s i a e j c o l i [ e g i a t a e j S .J o a n n is B a p t i s - t a e V a r s o v [ i e n s i s ¡ v i c a r i u s p e r p e t u u s , h a e c m a trim o n ia o o l l e g i e t a a huno lib r u m me t r i c e s c o p u la to ru m i n s c r i p s i " 2*'8 .

D la te g o m ożna z dużym praw d op odobieństw em p r z y j ą ó , że a u to ­ ra m i i p i s a r z a m i r e j e s t r ó w b y l i w szy scy u d z i e l a j ą c y sakram entów l u b to w a rz y s z ą c y c e r e m o n ii w i k a r i u s z e i z a s t ę p u j ą c y i c h n i e k i e d y m a n s jo n a r z e , a l t a r y ś o i i p s a ł t e r z y ś o i .

Spraw a j e s t m n ie j sk o m p lik o w a n a , j e ś l i c h o d z i o m łodą i w te ­ dy j e s z o z e m n ie j a t r a k c y j n ą p a r a f i ę św . K rz y ż a . W y stęp u jąo y w k s i ę g a c h m e tr y k a ln y c h p a r a f i a n i e t o p rz e d e w sz y s tk im d r o b n i m ie s z ­ c z a n i e , czasem s ł u ż b a dworów s z l a c h e c k i o h . W szyscy bowiem zamoż­

n i e j s i m ie s z k a ń c y t e j p a r a f i i , w tym o c z y w iś c ie m a g n a c i, k o r z y s t a ­ l i z u s ł u g k o l e g i a t y . W p a r a f i i ś w i ę t o k r z y s k i e j p r z e z k i l k a l a t d u s z p a s te rs tw e m zajm ow ał s i ę p rz e w a ż n ie je d e n w i k a r i u s z , r z a d k o w to w a r z y s tw ie p r o b o s z c z a p a r a f i i 49 . Zarówno s t y l i z a c j a w p is u , j a k i c h a r a k t e r p ism a p o z w a la s ą d z i ć , że k a p ła n u d z i e l a j ą c y s a k ra m e n tu b y ł je d n o c z e ś n i e a u to re m i p is a r z e m r e j e s t r u . I n a c z e j w y g lą d a ło t o w p a r a f i i św. J a n a , g d z ie ró w n o c z e ś n ie d u s z p a s te rs tw e m zajm ow ało s i ę k i l k u l u b k i l k u n a s t u w i k a r i u s z y .

Poziom z a p i s u - j a k wiemy - n i e j e s t rów ny. J e g o b a r d z i e j lu b m n ie j r o z w i n i ę t a fo rm a m iędzy in n y m i z a l e ż a ł a od p o z y c j i sp o ­ ł e c z n e j o h rz c z o n e g o l u b p o ś lu b ia n e g o i zapewne b y ł a z w ią z a n a z wy­

s o k o ś c i ą z ło ż o n e j o f i a r y . A le samo sfo rm u ło w a n ie r e j e s t r u , je g o

s t y l i u ż y te sło w n io tw o św ia d o zy o w y k s z t a ł c e n i u a u to ró w w pisów ,

o i c h z n a jo m o ś c i r e a l i ó w ów czesnego ż y c i a s p o łe c z n e g o i p o l i t y c z ­ n e g o . Znane s ą w l i t e r a t u r z e o p i n i e o n is k im p o z io m ie m oralnym i umysłowym k l e r u p a r a f i a l n e g o t e g o o k r e s u 50 • Wydaje s i ę je d n a k , że p r z y n a jm n ie j n i e k t ó r z y z w i k a r i u s z y obu p a r a f i i m i e l i w ię k s z e p rz y g o to w a n ie do p e ł n i e n i a p o w ie rz o n y c h im f u n k c j i n i ż t o s i ę p o w sz e c h n ie g ł o s i . Do t a k i c h n a le ż a ło b y z a li o z y ó p r z e d e w s z y s tk im w i k a r i u s z y , k t ó r z y p e ł n i l i f u n k c ję w ic e d z ie k a n a , a w ię c J a n a z G a rw o lin a , A n d r z e ja z D łu ż n ie w a 51 , J a n a z C zarn ow a, J a n a M ik o ła j o - w ic z a i Adama ze S i o p s k s . Do t e j g ru p y n a le ż y t a k ż e d o łą c z y ć z a ­ s tę p c ó w k u s t o s z a k a p i t u ł y k o l e g i a c k i e j : A n d r z e ja z B ł o n i a , A ndrze­

j a M a zu rk o w io z a , J a n a M e z d z i ń s k i e g o , J a n a z Z a k ro c z y m ia , S e r a f i ­ n a z J a s i e ń c a , S t a n is ł a w a D m ochow skiego, S t e f a n a P o z d z ie s z i A l­

b e r t a z C i e lą d z a . Ka uwagę z a s ł u g u j ą ró w n ie ż S t e f a n Z a r ę b a , k t ó r y b y ł n o t a r i u s z e m o f i c j a ł a w a r s z a w s k ie g o , S t a n is ł a w J a n Ł a n ty Wada- o z e w s k i, b a k a ł a r z s z t u k w yzw olonych i f i l o z o f i i o r a z r e k t o r s z k o ­ ł y św. D ucha, a t a k ż e W aw rzyniec z Z a k ro c z y m ia i A n d rz e j z L ę o z y - n a , a u t o r z y n ie ty p o w y c h r e j e s t r ó w o r a z z p a r a f i i św. K rz y ż a w ik a r ­ i u s z e " r a c j o n a l i z a t o r z y ” - P aw eł C y b u ls k i i Adam C z e g ło w io z .

D a ls z e b a d a n ia n ad s t r u k t u r ą s p o łe c z n ą i w y k s z ta łc e n ie m dusz, p a s t e r z y w a rs z a w s k ic h p a r a f i i p o zw o lą d o k ł a d n i e j sp re c y z o w a ć i c h w k ład w k s z t a ł t o w a n i e k s i ą ż k i p a r a f i a l n e j . P o ró w n a n ie n a to m ia s t w a rs z a w s k ic h r e j e s t r ó w p a r a f i a l n y c h z k s ię g a m i m e try k a ln y m i P o zn a­

n i a , g d z ie m i e ś c i ł a s i ę w ła d z a k o ś c i e l n a W arszaw y, Krakowa - daw­

n e j s t o l i o y i s i e d z i b y dw oru k r ó le w s k ie g o o r a z L u b lin a - m i a s t a sejmów u m o ż liw i i c h o cenę n a t l e ó w c z e sn ej k u l t u r y k a n c e l a r y j n e j p a r a f i i m i e j s k i c h .

Aneks I

Wykaz w a rs z a w s k ic h k s i ą g m e tr y k a ln y c h z l a t 1600-1655 P a r a f i a ów. J a n a C h r z c i c i e l a

LBJ 1 Ł a c . i p o i . 17 VI 1584 - 28 X 1 6 01. 1 9 ,5 z 1 4 ,5 cm. S . 3 5 0 . Pism o w i e l u r ą k . O pr. c a łk o w ic ie z n is z c z o n a .

K s ię g a o c h rz c z o n y c h w k o ś c i e l e k o le g ia o k im św . J a n a C h r z c i­

c i e l a w W a rsz a w ie, z ap ro w ad zo n a w 1584 r®

B rak k . t y t u ł o w e j i p ie r w s z y c h p i ę c i u z w p isam i m e tr y k a ln y ­ m i.

Znak wodny: h e r b J e l i t a n a b a ro k o w e j t a r c z y , z w ie ń c z o n e j

k o r o n ą . S i n i a r s k a —C z a p lio k a 364»

147

LSI 2 Ł a c . i p o le 22 VI 1602 - 14 I I 1 6 1 5 . 32 x 9 ,5 om. E . 1 . n l b S .2 5 6 .

Plam o w i e lu r ą k . O pr. p i s k . XIX w.

« L ib e r b a p ti s a to r u m c o m p a ra tu s p e r me Joannem C ia rn o w sk i v ice d e o a n u ra e o o l e s i a e o o l l e g i a t a e V a r s c h o u i e n s is . Anno Do­

m in i 16 0 2” .

Znak wodny: h e r b J e l i t a n a barokowym k a r t u s z u . S i n i a r s k a - C z a p lic k a 3 8 3 , 388.

LBJ 3 /1 6 1 5 - 1 6 3 2 / k s i ę g a z a g i n ę ł a w c z a s i e I I w ojny ś w ia to w e j.

LBJ 4 Ł a c . i p o i , 2 I I I 1632 - 27 X II 1 639. 1 8 ,5 x 1 5 ,5 cm. E .2 n l b S .3 0 0 E .2 n l b . Pism o w ie lu r ą k . O pr. p ł s k . XIX w.

E s i ę g a o c h rz c z o n y c h w k o ś c i e l e k o le g ia c k im św, J a n a C h r z c i­

c i e l a w W a rsz a w ie, z a ło ż o n a w 1632 r . S r a k t y t u ł u .

Znak wodny: o r z e ł w k o r o n i e . S i n i a r s k a - C z a p l i o k a 7 7 1 , 7 7 2 . Dwa in n e f i l i g r a n y n i e c z y t e l n e .

LBJ 5 Ł a c . i p o i . 1 I 1640 - 12 IV 1649. 19 x 1 5 ,5 cm. E .3 n l b 3 .3 9 0 E . 14 n l b . Pism o w i e lu r ą k . O pr. p e rg a m in c z ę śc io w o z ach o w an a, u z u p e łn io n a XIX w.

" L ib e r b a p ti s a to r u m c o m p a ra tu s p e r me Adamum a S lo p sk o p r o - tu n c v ice d e c an u m e o o l e s i a e o o l l e g i a t a e s . J o a n n is B a p t i s t a e V a r s a u i e n s i s . Anno Dom ini 1640*'.

Na k . t y t u ł o w e j im ię i m ie js c e p o c h o d z e n ia k a p ła n a o r a z słow o " Y ic e ” w p isa n o po s t a r c i u p o p r z e d n io u m ie sz c z o n y c h t u s łó w .

Znak wodny: dwugłowy o r z e ł . S i n i a r s k a - C z a p l i c k a 1 1 3 7 -1 1 4 1 . E . 1 -1 4 n l b z a w i e r a j ą wykaz o c h rz c z o n y c h w u k ł a d z i e m ie s ię c z nym n a r ę c z n i e w ykreślo n ym f o r m u la r z u . Pism o X V III w. j e d ­ n e j r ę k i .

Znak wodny: t a r c z a z w ie ń c z o n a k o ro n ą z herbem G d ańsk a, pod­

trzymywanym p r z e z dwa lw y . S i n i a r s k a - C z a p l i c k a 1 96.

LBJ 6 Ł a c . i p o i . 21 IV 1649 - 26 I I I 1 6 59. 31 x 9 ,5 cm. E .2 n l b S 316 E . 18 n l b . Pism o w ie lu r ą k . O pr. p ł s k . XIX w.

"IHS L i b e r b a p ti s a to r u m p ro e c c l e s i a c o l l e g i a t a s a n c t i J o ­

a n n i s B a p t i s t a e V a r s a u i e n s i s . Ab anno 1649. P e r me Joannem

L y d z b a rs k i r i c a r i u m e t p r o tu n o p r o c u r a to r e m u n i t i s c o l l e g i j

v i c a r io r u m c o m p a r a tu s " .

Znak wodny: l i t e r a W z w ie ń c z o n a k o r o n ą . M a le c z y ń s k a , r y c . 19.

K . l - 1 8 n l b z a w i e r a j ą wykaz o c h rz c z o n y c h z a ty tu ło w a n y :

" C a th a lo g u s b a p t i s a t o r u m . I n ho c l i b r o d e s c r i p to r u m p ro f a c i l i o r i modo q u a e r e n tiu m c o n c i n n a t o ''. Pism o X V III w. j e d ­ n e j r ę k i .

Znak wodny: fra g m e n t g ó r n e j p a r t i i , p r z e d s t a w i a j ą c y o r ł a n ad t a r c z ą . Może p a p i e r n i a T ę c z y ń s k ic h ? S i n i a r s k a - G z a p l i c k a 1 12 3.

LMJ 1 Ł a c . i p o i . 15 V 1583 - 29 XI 1 6 20 , 19 x 1 4 ,5 cm. K .3 n l b S 3 1 2 . Pism o w i e lu r ą k . O pr. p ł s k . XIX w.

"Anno 1583 mense a p r i l i . I n c i p i t l i b e r m a trim o n io ru m e x de­

c r e t a s c o n c i l i i T r i d e n t i n i , s e s i o n e 2 4 , cap ¡ J t u l o J de r e ­ fo rm j a t i one | " . K .3 r z a w ie r a t y t u ł k s i ę g i , pod nim w p isa n o r o z p o r z ą d z e n i e : "H a b e at p a ro c h u s lib r u m i n quo c o n iu c tu m e t t e s t i u m nom ina diem que e t locum c o n t r a c t ! m a tr im o n ii d e s ­ c r i b a ! quem d i l i g e n t e r apud se c u s t o d i a ! " .

K .1 zachow ana s z c z ą tk o w o , 2 . r z n a p ise m u g ó r y : "M atrim o—

nium e s t v i r i e t m u l i e r i s c o n i u c t i s in v id u a m v i t a e s o c i e t a - tem c o n t i n e n t i o " . Pod nim s e n t e n c j a : "Quos Deus c o n i u n x i t , homo n o n s e p a r a t " .

Znak wodny: w p i e r ś c i e n i u h e r b H abdank, n a k r y ty i n f u ł ą i p a s t o r a ł e m . S i n i a r s k a - G z a p l i c k a 2 7 1 .

LMJ 2 Ł a c . i p o i . 10 I 1621 - 9 V II 1 6 47. 1 9 ,5 x 15 cm. S. 3 00 . P ism o w i e lu r ą k O pr. p ł s k . XIX w.

K s ię g a p o ś lu b io n y c h w k o ś c i e l e k o le g ia c k im św. J a n a C h r z c i­

c i e l a w W arszaw ie zap ro w ad zo n a w 1621 r .

Z n a k i wodne: p o s ta ć d z i k a . B a d e c k i 23; k r z y ż w p i e r ś c i e n i u o dwóch p r z e c iw le g ł y c h b ie g u n a c h , z a k o ń cz o n y c h łu k ie m zw.

o ś l i g r z b i e t , nad jednym z n i c h z a r y s l i t e r y W /M ? / ; n a b a ro k o w e j t a r c z y h e r b T opór z o rłe m w k l e j n o c i e . S i n i a r s k a - C z a p lic k a 1 1 2 3 , 1 1 2 5 .

LMJ 3 / 2 6 V II 1647 - 27 XI 1 6 7 2 . S . 4 2 2 / K s ię g a z a g i n ę ł a po

1945 r . M a sz y n o p is k s i ę g i , o d c z y ta n e j p r z e z J . T u r s k ą - S t r a - s z e w s k ą , z n a jd u j e s i ę w A rc h . A r c h id ie c e z ja ln y m w W arsza­

w ie .

149 -

Archiwum XX M is jo n a rz y w K rakow ie

LBC 1 Ł a o . i p o i . 28 V II 1627 - 23 X I I 1648. 31 x 10 cm. K. 2 n l b , 7 1 , 2 n l b . Pism o w i e lu r ą k . O pr. p i s k . XIX w.

K s ię g a o o h rz o z o n y c h w p a r a f i i św. K rz y ż a w W a rsz a w ie , z a ­ pro w ad zo n a w 1626 r .

B rak k . t y t u ł o w e j o r a z 2 / ? / b i f o l i ó w z w p isam i z o k r e s u od 1626 - 27 V II 1627 i 23 XI 1627 - 10 IV 1 6 2 8.

Z n a k i w odne: n a m a łe j / 2 , 5 x 2 om/ re n e s a n s o w e j t a r o z y h e r b Ł o d z ią ; p o s ta d lw a n a g o t y c k i e j t a r c z y , z w ie ń c z o n e j k o r o n ą . B r i q u e t 1 0 5 8 2 -1 0 5 8 8 ; gło w a J a n a E w a n g e lis ty n a u p r o s z c z o n e j w r y s u n k u t a r o z y r e n e s a n s o w e j. M a le o z y ń s k a , r y o . 2 1 ; l i t e r a W z w ie ń c z o n a k o r o n ą . M a le o z y ń s k a ,r y o . 1 9 . Znak wodny k a r t o o h ro n n y c h : s ła b o c z y t e l n y sym bol l i t e r o w y - ■ X 1 E " / ? / .

Na k . 7 1 v pod r e j e s t r a m i m e try k a ln y m i w p is : aI s t e l i b e r b a p t i s a t o r u m o o n t i n e t nom in a b a p ti s a to r u m a b an n o 1627 d i e 28 a p r i l i s / p r z e k r e ś l o n o " a p r i " i d o p is a n o " p o a " / u s q u e ad a n n u a 1648 i n o l u s i u e , s e d a l i q u a e x o i d e r u n t " .

Ha p r z e d o s t a t n i e j k .o e h r o n n e j w p is : "Konozy s i ę . B adoa He­

r o Id y i , d y r e k t o r k a n o e l a r y i z p o l e o e n i a p r e z y d y i H e r o ld y i p r z e j r z a w s z y t ę k s ią ż k ę żad n y o h p r z y l e p io n y c h m e try k n i e - z n a l a z ł s z y / s i o ! / , m ie js c a p ró ż n e l i n i a m i o p a t r z y ł i z a - o p a t r z y ł swoiem p o d p ise m . W W arszaw ie d p u ia j 8 /2 0 s i e r p ­ n i a 1841 r . M a tu s z e w s k i" . Pod tym w pisem z le w e j s t r o n y o d c i ś n i ę t a d u ż a p ie o z ę ć o k r ą g ł a z r o s y j s k im godłem p a ń stw o ­ wym i n i e c z y te ln y m n a p is e m w o to k u . Po p ra w e j s t r o n i e pod­

p i s : "M .K om ow lński, po d s j_Q5 c r e ta r s J k l f a s y j I I " . Ha v e r s o t e j sam ej k a r t y : " K s ię g a n i n i e j s z a u r o d z e ń z a w ie r a w s o b ie z a lio z b o w a n y o h i z a p a ra fo w a n y o h l i c z b ę k a r t s i e d e m d z i e s i ą t j e d e n , No 7 1 . W a rsfza w al 1 /7 p .8 ] 5 4 " .

LBC 2 /Ł a o . i p o i . 1648 - 1 6 6 6 / K s ię g a d o ty c h c z a s n i e o d n a le z io n a / p r z e d s c a le n ie m z a s o b u ak tow ego XX M is jo n a rz y w K rakow ie k s i ę g a t a z n a jd o w a ła s i ę w k a n c e l a r i i p a r a f i a l n e j św . K rzy­

ż a w W a rs z a w ie /.

IMC 1 Ł a o . i p o i . 21 IX 1626 - 14 X 1 6 5 7 . 31 x 10 om. K .2 n l b , 6 5 . Pism o w i e l u r ą k . O p r. p e rg a m in .

■ L ib e r m a t r i m o n i a n s s e u m a t r y m o n i a l l t e r c o p u la to ru m e c o l e -

s i a e p a r o o h i a l í s s a n o ta e C r u o is i n s u b u r b i o C r a o o u ie n s i o i -

v i t a t i s V a r s o u i e n s i s . Sub r e o t e r e e iu s d e m o e e l e s i a e p r o tu n o v e n e r a b i l i A n d re a L u b a n io , m a e ío n a r io e o c l e s i a e o o l l e — g i a t a e Y a rs o u ie n s ie ® l a &nno D o a in i mi 11©gimo s e x c e n té s im o v ig é s im o s e x t o , p r a e s i d e a t e tu n o i n e p l s o o p a t u P o s n s n i e n s i i l l u s t r i s s i s o e t r e v e r e n c i e s i a o i n C h r i s t o P a t r e e t Domino dom ino J o a a n e W ężyk, d i l i g e n t e r n o t a t u s e t o b s e r v a t n s . 16 2 6 * .

Znak wodny; e le m e n ty r o ś l i n n e w p i e r d o l e n i u , n ad nim z a r y s l i t e r y E .

Na d o le k . t y t u ł o w e j n a p ia s " P a t r o n i e e t o o l l a t o r i b u s s i u s — dem a o o l e s i s e a o f u a d a t o r l b u s v [ i t e j e l i j c e t s p e o t a b i l i b u s P a u lo Z e m b rzu sk i K lu c z n ik e t H e le n a o o n iu g ifc u s s u p e r s t i t i - b u s " .

E. 65 n a d o le pod w p is a n i m e try k a ln y m i a p i s : * I s t e l i b e r m a trim o n io ru m o o a t i n e t om nia m a tr im o n ia o o n t r a o t a i n e o o l e - s i a p a r o c h i a l i s i a a o t a e j C ru o is V a r s a u i e n s i s a b a a n o 1626 21 s e p ta m b r i s ad a a n o 1657 14 o o to b ris ® K s ię g a n i n i e j s z a sz lu b ó w z a w ie r a w s o b ie s a llo z b o w a n y o h i p a ra fo w a n y c h lic z « , bę k a r t s z e ś ć d z i e s i ą t p i ę ć No 55« W arsa faw aj 1 /7 1854 r . B.

Aneks I I

P i s a r z e k s i ą g m e tr y k a ln y c h p a r a f i i św . J a n a w W arszaw ie

W i k a r i u s z e

1 . S e b a s t i a n u s a C iechanów . . . 1 5 3 4 -1 5 9 8 2 . B a rth o lo m e u s N i e z d z i n s k i . . . 1 5 8 4 -1 6 0 1 3 . S e r a p h i n J a s i e n i t i u s . . . 1 5 8 4 -16 03 4« J o a n n e s a Z ak ro o zim . . . 15 84-15 94 5« S t a n i s l a u s a C r o t o s s i n . . . 1 5 8 4 -1 5 8 6

6 . J o s e p h u s a G a rw o lin • 158 7-159 7

7 . S t a n i s l a u s S k u l s k i ... . . . 1587

8« A n d re a s D l u z n i s v i t h a • 1 5 3 7 -1 60 1

9 . L a u r e n t i u s a Z ak ro o zim • • • • • » • • « • • • • • 1 5 8 8 -15 9 5 1 0 . S e b a s ti a n u s a H o g i l n io a ... • « • . . . « . 158 8-1 5 90 1 1 . M a th ia s C e rv in u s J e lo w s k i . . . 15 89-1590 1 2 . S e b a s t i a n u s S zonow ski . . . o . . . . . . 1589

13« M a r tin u s R a c z u ls k i . . 158 9 -1 5 9 0

1 4 . S e b a s t i a n u s B o rz e w sk i . . . . . . 1 5 8 9 -1 590

1 5 . A n d re a s G ro d z ie c . . . ... 159 3-159 7

151

1 6 . N io o la u s a p l o n s k . . . 1594—1601 1 7 . P a u lu s & G ralew o . . . ... 15 95-16 25 1 8 . S t a n i s l a u s Pteoohowski . . . 1 5 9 6 -1 6 01 1 9 . A l b e r t u s G r i s i u s . . . 1597 -1 59 8 2 0 . S t a n i s l a u s S a rg b a . . . 1 5 9 9 -16 09 2 1 . A l b e r t u s T ro s y n . . . . . . 15 99-16 02 2 2 . J o a n n e s Zębrow . . . 1599 -1 61 1 2 3 . A l b e r t u s a M ilanów . . . . . . 1599-1605

2 4 . J o a n n e s P o m o rsk i 1 6 0 0 -16 01

2 5 . J o a n n e s a W ąssosee . . . 1 6 0 2 -1 6 2 6

2 6 . J o a n n e s C z a rn o w sk i 16 0 2-1 62 3

2 7 . S t a n i s l a u s a G a rw o lin . . . 16 02 -1 609 2 8 . M a th ia s G ro d z ie o z . . . . . . 1 6 03-1607 2 9 . M a th ia s D re p ie o a . . . 160 3 -16 06

3 0 . S t a n i s l a u s C z e m e n s l s 16 0 3-1 60 4

3 1 . A n d re a s B lo n e n s is . . . 1 6 05-1655 3 2 . J o a n n e s G ro d z ie o ... . . . 16 05-1607 3 3 . A n d re a s L ą n e z i n e n s is . . . 16 06-1607

34« M a th ia s S a w ic k i 1606

3 5 . M a th ia s S a n n ik i . . . 16 07-16 12 3 6 . J o a n n e s P r ą t n i c z k i . . . 1608 -1 61 1 3 7 . M ath eu s K u b e r s k i . . . . . . o » » 1608-1615 3 8 . B arth olo m ew s B lo n e n s is » . . . 1 6 0 9 -16 1 2 3 9 . J a o o b u s d s J a z g a rz e w • » . • • . . . • • • • • « 16 11 -16 1 2 4 0 . S t a n i s l a u s O s t r i b o r . . . o . . . . 1 61 1-161 4 4 1 . Adamus a S lo p s k . . . 1 61 2-1644 4 2 . P e t r u s S te p h a n id e s . . . 1612-1615

4 3 . J o a n n e s a f y d g o s o z a • 16 13 -16 1 4

4 4 . J o a n n e s Bobow ski • 1613-1615

4 5 . J o a n n e s a P ło o k • 1614-1615

4 6 . A le x a n d e r K u szew sk i . . . 1621

4 7 . J a o o b u s C z e r n ie v iu s 1 621-1622

4 8 . B o s la n u s f f o l s c i u s . . . 1621-1655 4 9 . S t a n i s l a u s M aeonovius . . . 1 6 2 2 -1 62 6 5 0 . J o a n n e s M lk o ła io w io z . . . 16 22 -16 3 6

5 1 . Thomas P a ie w s k i 162 6-1631

5 2 . J o a n n e s W itu n s k i • 1628

5 3 . Sim on H s c o n o v ith a . . . 1629

5 4 . A l b e r t u s a C z e lą n d z ... . . . 1629-1655

55« S e r a p h i n a Czerw onka • • . • » ... • • • 1 6 32 -1 6 4 4 5 6 . A n d re a s M azurkow ioz . . . • • • • • • • • • • • • 1632—1655 5 7 . A n d re a s B ą b s k i . . . . . . 1 6 3 3 -1 6 34 5 8 . M a th ia s B i a ł l o b r z e s k i ... 1 6 3 3 -1 6 3 4 5 9 . J a c o b u s S a w ie ło w io a G ą b in . . • • • • • • • • • • 1638—1639 6 0 . H a r t i n u s Z a w o ls k i . . . . . . • • • • • • . . . • 163 9-1 6 40 6 1 . Adamus S ta o z e w s ld • • • • • . • • • • • • • . • • 1 6 3 9 -1 6 4 4 6 2 . J o a n n e s I y d z b a r a k i . . . . . . 1 6 3 9 -1 654

6 3 . A le x a n d e r J a s t r z ę b s k i 1641

6 4 . S t a n i s l a u s K o ry c k i . . . . . . 1 6 4 1 -1 6 4 3 6 5 . S te p h a n a s P o z d z ie s z o w io . . . o . . . 1642—1655 6 6 . S t a n i s l a u s J o d ło w s k i . . . 1 6 4 3 -1 6 4 4 6 7 . M a th ia s Z& rankow ski ... 16 47 -16 5 5 6 8 . S t a n i s l a u s C a n tiu s V ad ao zew sk i . . . 1 6 4 7 -165 5 6 9 . S t a n i s l a u s M okreo k i . . . . . . 1 6 4 9 -16 50 7 0 . Sim on T y l i ń s k i . . ... 1655 P s a l t e r s y ś o i , m anaj o n a r s e i a l t a r y ś o i

1 . A n d re a s B i j s s e v i t h a - a l t . • • • « • • • • « • . . 158 4-1 5 87 2 . S t a n i s l a u s a S & rw olin - p a a l . ... .... • 1 5 8 9 -1 6 0 1

3 . A n d re a s K a l i ń s k i - 160 7 -16 15

4 . Thomas L u b e r a e z k i - " • • • . . « • • • • • 1 6 1 3 -1 61 4 5 . G r e g o r iu s Laohow ioz - " , m ans. . . . 1 6 3 2 -1 63 6

6 . L u c a s C hlebow ioz - 1633

7 . Adamus M ire k - 1 6 3 3 -1 6 3 4

8 . W ic o la u s MI lk o w s k i - " 1635

9 . J a c o b u s K ozlow io W arka - " . . . . . . 1 6 3 7 -16 4 4

P i s a r z e k s i ą g m e tr y k a ln y c h p a r a f i i św . K rz y ż a w W arszaw ie

1 . P a u lu s C y b u ls k i - r l o a r i u s ... . . 1 62 6-163 0 2 . Adamus C z e g ło w ic z - " . . . 1 6 3 1 -1 63 6 3 . J o a n n e s Z a j d l i o z - p r a e p o s i t u s . . . . • • • • « . 1 637 -1 6 3 9 4 . M a th ia s B i a ł l o b r z e s k i - T i c a r i u s . . . 1 6 3 9 -1 6 4 3 5 . S t a n i a l a u s K u b ie lo w io - " . . . 1 64 2 -1 6 4 6 6 . P a u lu s D u n k iew icz - " ... 1 6 4 4 -1 6 5 2 7 . P a u lu s W ą b rz e sk i ~ ■ ... 1646

8 . M a th ia s K ą k o ls k i - " . . . 1 647 -1 6 4 8

9 . Adamus T l a d i s l a u s S ie ń k ie w io z - v i o a r i u s . . . 1648

1 0 . S t a n i s l a u s C z e r n ia w s k i - " ... 1648

- 153 -

1 1 . M a th ia s P o p o w sk i - v i o a r i u s . . . 1 6 4 9 -1 6 54 1 2 . G u llle lm u s Besdam es - p a ro c h u s . . . 1 6 5 4 -16 5 7 1 3 . J o a n n e s P r o b o ło w s k i - v i o a r i u s . . . 1654—1657

P r z y p i s y

1 N i n i e j s z y a r t y k u ł j e s t r e z u l t a t e m p ie rw s z e g o e t a p u b a d a ń n a d k u l t u r ą p i ś m i e n n i c z ą k s i ą ż k i k a n c e l a r y j n e j , w y tw o rz o n e j w War­

s z a w ie w p i e r w s z e j p o ło w ie XVII w. p r z e z o r g a n i z a c j e k o ś c i e l n e , o rg a n y w ład zy m i e j s k i e j o r a z a d m i n i s t r a c j ą t e r y t o r i a l n ą i p a ń stw o ­ w ą.

o S .C z a r n o w s k i, K u l t u r a , W arszaw a 1 9 5 9 , s . 5 .

3 A n a l iz a m e try k p a r a f i a l n y c h z X V I-X V III w. w P o ls c e w a s ­ p e k c ie i c h p r z y d a t n o ś c i do b a d a ń d e m o g ra fic z n y c h z o b . I . G i e y s z t o - ro w a , W stąp do d e m o g r a f ii s t a r o p o l s k i e j , W arszawa 1 9 7 6, s . 1 9 8 - 2 6 0 .

* J .N o w a c k i, A r c h i d i e c e z j a p o z n a ń s k a w g r a n io a o h h i s t o r y c z ­ n y ch i j e j u s t r ó j , t . I I , P o z n a ń 1 9 6 4 , s . 5 8 7 . P o r . S .f io s e , P ró b a sz ac u n k o w ej oceny l i c z b y l u d n o ś c i p a r a f i i św. K rz y ż a w W arszaw ie w l a t a c h 1626-1800 n a p o d s ta w ie k s i ą g m e tr y k a ln y c h , P r a c a m ag is­

t e r s k a n a p is a n a pod k ie r u n k ie m p r o f . S .H e r b s t a , 1969. Archiwum UW s y g . WH/SZH 2521 2 .

S .C h o d y ń s k i, M e try k i k o ś c i e l n e , ws E n c y k lo p e d ia K o ś c i e l n a , t . XIV, W arszaw a 1 8 8 1 , s . 2 2 4 -2 3 1 . O bow iązek r e j e s t r a c j i z m a rły c h wprowadzony z o s t a ł w P o ls c e w 163 1 r . , z o b . 3 . Kumor, M e try k i pa­

r a f i a l n e w a r c h iw a c h d i e c e z j a l n y c h , » K w a rta ln ik H i s t o r i i K u ltu r y M a t e r i a l n e j " , R .1 4 : 1 9 6 6 , a , 6 5 - 6 ? . N a jw c z e ś n ie js z e zachow ane k s i ę g i z m a rły c h p a r a f i i św . J a n a p o c h o d z ą z X V III w . , p a r a f i i św.

K rz y ż a - z d r u g i e j połow y XVII w.

8 8l i b r i duo e m a n tu r i n ą u ib u s b a p ti s a to r u m nom ina e t eorum q u i i n f a o i e e o o l e s i a e m atrim o n iu m c o n tr a h u n t s o r i b a n t u r iuxfca formam t r a d i t a m I n syno d o g n e s n e n s i L o v l t i i A .B .1593 c e l e b r a t o " . J . S a w i c k i , C o n c i l i a P o l o n i a e , t . V . W arszawa 1 9 5 0 , s . 1 7 8 .

7 Z ob. Aneks I .

8 S .S i n i a r s k a - C z a p l i o k a , F i l i g r a n y p a p i e r n i p o ło ż o n y c h n a

o b s z a r z e R z e c z y p o s p o l it e j P o l s k i e j od p o c z ą tk u XVI do połowy

X V III w ie k u , W rocław 1 9 6 9 , s . 1 0 .