274
RECENZJE wiele problemów prześledzić w rozwoju dyna-micznym, np. liczba szkół, nauczycieli, ucz-niów, sprawy finansowe. Lepszą orientację w czytanym tekście ułatwiłoby niewątpliwie sporządzenie spisów tabel, map i wykresów, których w książce brak.Niewielkiej korekty wymagają także Tabe-le nr 20 b (NauczycieTabe-le według stażu pracy powy-żej 3 lat) i 20 с (Liczba nauczycieli zakonnych); są w nich błędy w obliczeniach sumujących. Tekst książki wzbogaca 48 czarno-białych fotografii, chociaż numerowane są tylko do 45.
Praca wzbogacona jest także w aneks (s.405-449), który składa się z różnorodnych materiałów: 7 tabel (obejmujących wykazy sióstr przełożonych, nauczycieli świeckich i za-konnych pracujących w szkołach nazaretań-skich), a także różnych dokumentów, kore-spondencji, wizytacji, harmonogramów uro-czystości i przykłady tematów pisemnych eg-zaminów maturalnych. Książkę dodatkowo
urozmaica 12 kolorowych ilustracji, zawiera również wykaz skrótów i bardzo przydatny in-deks osobowy.
O walorze naukowym książki stanowi bogaty aparat naukowy. W zamieszczonej na stronach 395-404 bibliografii widać, że autor-ka wykorzystała materiały źródłowe z Archi-wum Akt Nowych, Urzędu do Spraw Wyznań, Episkopatu Polski, Wydziału Spraw Zakon-nych, oraz z licznych archiwów państwowych i diecezjalnych.
Należy podkreślić, że książka s. Barbary Gromady oparta na szerokiej podstawie źródło-wej, stanowi bardzo użyteczną monografię szkół nazaretańskich w okresie powojennym okresie. Jest bardzo ważnym przyczynkiem do dziejów prywatnego szkolnictwa zakonnego w Polsce po drugiej wojnie światowej.
Alicja Puszka
Tadeusz Filipkowski, Nauczyciele polscy w Nien s. 135 Aneksy. Mapa.
Problemy szkolnictwa polskiego w Niem-czech stanowiły i nadal stanowią przedmiot zainteresowania wielu historyków, w szczegól-ności historyków oświaty. Praca Tadeusza Fi-lipkowskiego wydana w cyklu „Rozprawy i Ma-teriały Ośrodka Badań Naukowych im. Woj-ciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie" pod nume-rem 126 dokonuje przeglądu kondycji zawodo-wej i społeczno-politycznej nauczycieli pol-skich, pracujących w Niemczech w latach 1919-1939. Jest częścią drugą większej całości, kon-tynuacją wcześniej wydanej (w 1989 r.) przez autora rozprawy zatytułowanej W obronie
pol-skiego trwania, zawierającej biogramy 108
na-uczycieli polskich związanych działalnością oświatową z Warmią, Mazurami i Powiślem.
Recenzowaną pracę można podzielić na dwie zasadnicze części. Pierwszą, czteroroz-działową, próbę monografii problemu i część drugą- aneks z krótkimi biografiami nauczycie-li oświaty powszechnej pracujących w Niem-czech w okresie międzywojennym. W aneksie zamieszczone są też kserokopie kilku tekstów źródłowych związanych z tematem rozprawy.
1919-1939. Portret zbiorowy. Olsztyn 1992,
Korzystanie z książki ułatwia mapka obra-zująca rozmieszczenie szkół polskich w Niem-czech, uporządkowana bibliografia i indeks osób.
Praca jest pomyślana jako typowe, kowe kompendium wiedzy traktujące o nau-czycielach polskich, pracujących w Niemczech w latach 1919-1939.
Część monograficzna rozprawy dostar-cza odpowiednią ilość faktów i wydarzeń, poz-walających czytelnikowi wytworzyć obraz kondycji nauczyciela polskiego nauczającego w Niemczech.
Rozdział pierwszy wprowadza w ogólno-historyczne uwarunkowania problemu. Infmuje: dla kogo, na jakich zasadach i gdzie or-ganizowane było nauczanie polskie w Niem-czech. Szeroko i wnikliwie omawia autor za-równo źródła jak i sposoby finansowania szkolnictwa polskiego w Niemczech. Rozdział drugi zapoznaje z problemem kształcenia nau-czycieli szkół powszechnych dla potrzeb oś-wiaty polskiej w Niemczech. Autor szczegóło-wo zajmuje się wymaganiami formalnymil sta-wianymi nauczycielom przez władze niemiec-kie z jednej strony, a wymaganiami moralnymi
RECENZJE
275
i patriotycznymi stawianymi przez stronępol-ską z drugiej.
Rozdział trzeci, najobszerniejszy, zaty-tułowany Kształtowanie się zespołu
nauczycie-li polskich w Niemczech podejmuje
zagadnie-nia praktycznego funkcjonowazagadnie-nia nauczycieli i zespołów nauczycielskich w warunkach nie-mieckich. Poruszane są tu, między innymi, problemy urlopów i oceny nauczycieli przez władze polskie. Ponadto rozdział ten zawiera wiele tabelek porównawczych, zestawiają-cych: pochodzenie regionalne nauczycieli, struk-t-urę wieku, wykształcenie itp.
Podjęty jest też problem uposażeń nau-czycielskich w zestawieniu z uposażeniem na-uczycieli uczących w szkołach niemieckich. Znaczną część rozdziału trzeciego zajmuje za-gadnienie zwolnień nauczycieli ze szkół.
Ostatni rozdział, napisany naj klaro-wniej, obrazuje szeroko .rozumianą działal-ność kulturalno-oświatową nauczycieli - poza-lekcyjną i pozaszkolną.
Autor dowodzi tutaj, że szkoły polskie na terenach Niemiec międzywojennych były przede wszystkim placówkami polskości, sca-lającymi i oświecającymi Polaków pragnących pozostać Polakami, a z różnych przyczyn mieszkających poza ojczyzną. W szkołach ist-niały świetlice prowadzące działalność arty-styczną,propagującą tradycje kultury polskiej. Szkoły polskie prowadziły biblioteki z książ-kami polskimi. Dzięki szkołom rozwijać się mógł polski sport i harcerstwo, integrowały się środowiska polonijne.
Zaletą pracy T. Filipkowskiego jest to, iż stanowi ona uporządkowany zbiór faktów będący źródłem wiedzy o pracy polskich nau-czycieli w Niemczech w czasach międzywojnia.
Autorowi nie udało się jednak ustrzec wielu nieścisłości, a co najważniejsze - trudno jest odczuć historyczność, czy może lepiej,
dziejowość faktów i wydarzeń w niej omawia-nych. Nie da się bowiem zaprzeczyć, że dwu-d7iestclecie międzywojenne to burzliwy okres w dziejach nie tylko Polski, ale i Niemiec. Osa-dzenie omawianej problematyki w rzeczywi-stości historycznej tamtych lat dałoby przecięt-nemu czytelnikowi jaśniejszy obraz uwarunko-wań pracy polskich nauczycieli w Niemczech.
Generalnie, rozprawa T. Filipkowskiego nie tworzy całości obrazu sugerowanego w pod-tytule jako „portret zbiorowy". Gmatwanina faktów i dat czyni wywód mało czytelnym. Nie umniejsza to jednak znaczenia książki jako na-ukowego opracowania fragmentu dziejów oś-wiaty polskiej w Niemczech. Praca nie tylko ukazuje problem nauczycieli uczących w pol-skim szkolnictwie w Niemczech, ale i uzasad-nia tezę, iż nauczyciel polski zawsze był straż-nikiem tożsamości narodowej. Sądzę, że warto dziś zapoznać się bądź przypomnieć zmagania nauczycieli o zachowanie tej tożsamości.
Znajomość przedstawionych przez auto-ra faktów, mocno udokumentowanych źródła-mi, stanowi dla starszych pokoleń nauczyciel-skich podstawę do dumy zawodowej, młod-szym zaś może dostarczyć wiele wzorów do naśladowania, do rozwijania twórczych ambi-cji i dążeń, aby własną pracą pomnażać doro-bek poprzednich generacji.
Książka prowokuje do szerszej dyskusji nad rolą polskich placówek oświatowych na obczyźnie nie tylko w przeszłości. Uświada-mia jak ważny i wciąż aktualny jest problem oświaty dla mniejszości polskiej w najwięk-szych skupiskach polonijnych świata.
Pracę Tadeusza Filipkowskiego można za-tem polecić zarówno historykom oświaty, nauczy-cielom, studentom jak i tym wszystkim, którzy interesują się dziejami Warmii, Mazur i Powiśla.
Teresa Jaroszuk
Tadeusz Jałmużna, Zakłady kształcenia nauczycieli w Łodzi w latach 1918-1998, Łódź 2001. Tadeusz Jałmużna w książce pt. Zakłady
kształcenia nauczycieli w Łodzi w latach 1918-1998 przedstawia dzieje łódzkich średnich szkół
pedagogicznych kształcących nauczycieli. Książka dzieli się na dwie części. W pierwszej części autor charakteryzuje dwa seminaria nau-czycielskie działające w Łodzi w dwudziestoleciu
międzywojennym. Druga część poświęcona zo-stała czasom powojennym i opisuje historię li-ceum pedagogicznego, studium nauczycielskie-go oraz kolegium nauczycielskienauczycielskie-go.
Książka ma układ problemowy i chrono-logiczny. Składa się z czterech rozdziałów, z któ-rych każdy poświęcony został jednemu typowi
