WIESŁAW KACZANOWICZ
,, ... ASPEKTY
$ ? £ & IDEOLOGICZNE
X IW W RZYMSKIM MENNICTWIE j LAT 235-284N.E.
Uniwersytet Śląski Katowice 1990
ASPEKTY IDEOLOGICZNE
W RZYMSKIM MENNICTWIE
LAT 235#284 N.E.
Prace Naukowe
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
nr 1102
WIESŁAW KACZANOWICZ
ASPEKTY IDEOLOGICZNE W RZYMSKIM MENNICTWIE
LAT 235*284 N.E.
U n iw e r s y te t Ś lą sk i
Redaktor serii: Historia Maria Wanatowicz
Recenzent Stanisław Mrozek
iu
N
P r o j e k t o k ł a d k i H a l i n a L e r m a n
R e d a k t o r
K a z i m i e r a C z a p lo w a
R e d a k t o r t e c h n i c z n y M i r o s ł a w G ą s o w s k i
K o r e k t o r
B arbara K uźniarow ska
C op yrigh t (g ) 1990 b y U n iw e r s y te t Ś lą sk i
W szelk ie p raw a zastrzeżon e
W ydaw ca
U n iw e r sy te t Ś lą sk i
u l. B a n k o w a 14, 40-007 K a to w ice
W ydanie I. N akład: 200+38 egz. A rk. druk. 8,0.
A rk. w y d . 13,0. O ddano do d ru k arn i w e w r z e śn iu 1989 r. Skład rozp oczęto w październiku 1989 r. P odp isano do druku i druk u kończono W sty czn iu 1990 r. P apier k l. III, 80 g, 70X100.
Zam . 762/89 Cena zł 1950, —
D ru k arn ia U n iw e r s y te tu Ś lą sk ieg o u l. 3 M aja 12, 40-096 K a to w ice
IS S N 0208-6336 IS B N 83-226-0296-0
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów bibliograficznych
e
6Wstęp
o
7Lata 235—238 • 17
Lata 238—244 • 28
Lata 244— 249 • 36
Lata 249—253 • 45
Lata 253—268 • 55
Lata 268—275 • 77
Lata 275—276 • 91
Lata 276—284 • 103 ideologii cesarskiej w latach 235—284 • 116 Spis reprodukcji monet • 124
Резюме • 126
Summary • 127
WYKAZ SKRÓTÓW BIBLIOGRAFICZNYCH
ANEW
BN BSFN CENB Damerau Elmer
JRS MONG NC NZ QT PLRE
RIC RIN RN SHA SM WN
— Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Geschichte und Ku ltu r Roms im Spiegel der neueren Forschung. Ed.
H. T e m p o r i n i . Berlin—New York 1972 nn.
— „Biuletyn Num izm atyczny” [Warszawa].
— „Bulletin de la S ociśtś Franęaise de Num ism atique”
[Paris].
— „Bulletin du Cercie d’Etudes N um ism atiques” [Bruxelles],
— P. D a m e r a u : Kaiser Claudius II Gothicus (268—270 n.
Chr). „Klio” 1934. Bd. 33. Beiheft.
— G. E l m e r : Die MUnzpragung der Gallischen Kaiser in Koln, Trier und Mailand. „Bonner Jahrbiicher” 1941, Nr. 146.
— „Journal of Roman Studies” [London].
— „Mitteilungen der Osterreichischen Num ism atischen G esell- schaft” [Wien],
— „Numismatic Chronicle” [London].
— „Num ism atische Zeitschrift” [Wien].
— „Quaderni Ticinesi. Num ismatica e Antichita Classische”
[Lugano],
— A. H. M. J o n e s , J. R. M a r t i n d a l e , J. M o r r i s : The Prosopography of the Later Roman Empire. T. 1.
Cambridge 1971.
•— The Roman Imperial Coinage. Ed. H. M a t t i n g l y et alii. London 1923 nn.
— „Rivista Italiana di Num ism atica e Scienze A ffin i” [Mi
lano].
— „Revue Num ism atique” [Paris].
— Scriptores Historiae Augustae. Ed. E. H o h 1. Leipzig 1971.
— „Schweizer Miinzblatter (La Gazette Num ism atique Suisse)”
[Basel],
-— „Wiadomości Num izmatyczne” [Warszawa].
WSTĘP
J e s t w ręcz truizm em tw ierdzenie, iż b ad ania n a d ideologią jakiegoś o r
ganizm u politycznego, g ru p y społecznej czy jed n ostki stanow ią bardzo isto tn y w kład w poznanie sfer życia d anej epoki. Nie inaczej m a się rzecz, jeśli idzie o C esarstw o R zym skie w III stuleciu. Owe dociekania mogą być w ty m przy p ad k u frapujące, poniew aż Im p eriu m przeżyw ało podówczas pow ażny s tru k tu ra ln y k ry z y s1, co w ynikało m .in. z tego, że p aństw em rzym skim bądź jego częścią rządziło — n a ogół kró tk o — aż kilkudziesięciu rozm aitych cesarzy i uzurpatorów . K ażdy z nich po
siadał określoną osobowość i pragnienia, k tó re z ra c ji spraw ow ania w ła dzy mógł sw obodnie propagow ać. Szeroko rozum iane dzieje R zym u b yły ponadto w ow ym czasie niezw ykle burzliw e, co dodatkow o sp rzyjało pow staw aniu incy d en taln y ch idei. W reszcie atm osfera epoki, w k tó rej przeżyło się w iele tra d y c y jn y c h w artości, zm uszała do w ypełn ienia istn ie
jących p u stek now ym i koncepcjam i.
W konsekw encji nasuw a się zatem k ilk a p ytań: Czy ów czesny ośrodek w ładzy, a więc każdorazow y im p erato r, dostrzegał potrzebę propago
w ania w yznaw anych idei? Czy p rzy k ład ał do tego odpow iednią w agę?
J a k ie b y ły p rio ry te ty kolejny ch cesarzy i u zurpatorów ? Czy o b serw u
jem y zasadnicze różnice w ideologii długiego pocztu w ładców? W reszcie, czy m ożna mówić o jak im ś specyficznym w izerunku cesarskich idei w dobie k ry zy su Im p eriu m Rzym skiego? K w estiom ty m poświęcona jest niniejsza rozpraw a.
P rzed e w szystkim należy sprecyzow ać źródła będące podstaw ą rozw a
żań, ocenić ich w artość inform acyjną. Czasy k ry zy su C esarstw a w III stu leciu (235— 284) nie doczekały się, niestety, szerszego om ów ienia przez
1 Ostatnio na ten temat R. R e e c e : Third Century, Crisis or Change, in:
The Roman West in the Third Century. Contributions from Archaeology and History. Ed. A. K i n g , M. H e n i g . T. 1. Oxford 1931, s. 27—38; L. de B i o is : The Third Century Crisis and the Greek Elite in the Roman Empire. „Historia”
1984, t. 33, s. 358—377; T. K o t u l a : Z nowszych badań nad III w iekie m Cesarstwa Rzymskiego. „Przegląd H istoryczny” 1987, t. 78, s. 269—277; i d e m : Trzeci w iek Cesarstwa Rzymskiego: K r y z y s czy przemiany? „Meander” 1987, t. 42, s. 229—236.
dziejopisarzy antycznych, co zresztą należy uznać za objaw dekadencji.
Je d y n y m ź r ó d ł e m h i s o r i o g r a f i c z n y m , k tóre obszerniej n a w iązuje do tego okresu, są tzw. Scriptores Historiae A ugustae (biografie cesarzy i u zu rpato rów z la t 117— 284). Ów tek st pow stał najp ew n iej w końcu IV w. i jest bardzo k o n tro w ersy jn y 2, jeśli chodzi o zaw arte w nim treści. W dodatku pom ija on lata 244— 259 (rządy F ilipa A raba, w ażne panow anie Decjusza, a także T reboniana G alla z W oluzjanem , E m iliana oraz niem al cały okres rządów W aleriana). Pozostałe źródła są nie dość, że późne, to jeszcze na dom iar złego u jm u ją w ydarzenia III -wieczne w sposób encyklopedyczny, a więc niezw ykle skrótow y3.
Można więc stw ierdzić, iż antyczne tek sty n a rra c y jn e w niew ielkim stopniu in fo rm u ją o ideologii ówczesnych władców.
Podobnie m a się rzecz ze ź r ó d ł a m i e p i g r a f i c z n y m i odno
szącym i się do rzym skich cesarzy. P rzed e w szystkim zachow ało się n iezby t w iele ow ych inskrypcji, szczególnie z drugiej połow y III w.4 P o
nadto nie w szyscy im peratorzy up am iętnili sw oją działalność w postaci trw ałego n ap isu 5.
Pozostaje trzecia k atego ria źródeł, p rzy d a tn y ch do badań nad rz y m ską ideologią państw ow ą w III stuleciu, tzn. m o n e t y . P rzedm iotem prezentow anych analiz będą em isje m o n etarn e w y b ite w złocie i srebrze, k tó ry m to m ennictw em zaw iadyw ali cesarze. U w zględnione zostaną ró w nież coraz rzadsze w lata ch 235— 284 m onety brązow e, w y tw arzan e — form alnie rzecz biorąc — z polecenia tracącego znaczenie se n a tu 6.
W p rak ty c e pow ielały one jed n ak hasła um ieszczane na em isjach cesar
skich. Godzi się p rzy okazji nadm ienić, iż ów k o m peten cyjny podział nie dotyczy, oczywiście, rów nież uw zględnianych w pracy m onet uzu rpa- torskich. Nie są także ro zp atry w an e idee propagow ane przez au to n o m iczne m ennictw o na B ałkanach i na W schodzie, k tó re zresztą w ciągu
2 Stan badań w tym zakresie podsumował K.-P. J o h n ę : Kaiserbiographie und Senatsaristokratie. Untersuchungen zur Datierung und sozialen Herkunft der Historia Augusta. Berlin 1976, s. 11—65.
3 Na przykład Aureliusz Wiktor (IV w.), Eutropiusz (IV w.), Orozjusz (V w.) czy Zosimos (V/VI w.). Należy żałować, iż nie zachował się do naszych czasów fragm ent w artościowych, generalnie rzecz biorąc, Dzie jó w Ammiana Marcelina, traktujący m.in. o latach 235—284 n.e. Zob. A m m i a n u s M a r c e l i n u s : Res Gestae. Ed. W. S e y f a r t h . Leipzig 1978.
4 T. K o t u l a : Ideologia dyn astyczn a w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Stu dia z d zie jó w starożytnego Rzymu. Red. А. К u n i s z. K atowice 1988, s. 83.
5 Zob. пр. I. К o n i g: Anhang: Die Inschriften der gallischen Usurpatoren.
In: i d e m : Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus. Munchen 1981, s. 189—224.
6 Na tem at m ennictwa tej epoki zob. głów nie V. P i c o z z i : La monetazione imperiale Romana. Roma 1966, s. 14—21; J.-P. С a l l u: La politique monetaire des empereurs romains de 238 a 311. Paris 1969; А. К u n i s z: Denar i antoninian.
Z pro ble m aty ki obiegu monetarnego w Cesarstwie R z y m sk im w III w.n.e. „Studia H istoryczne” 1973, t. 16, s. 171—194.
III w. stopniow o zam ierało, by ulec likw idacji w trzeciej ćw ierci owego stu lecia7. Je d y n ie oficyna alek san d ry jsk a p rze trw a ła do czasów D iokle
cjana (284— 305)8. E m isje autonom iczne zaw ierały treści odnoszące się, generalnie rzecz biorąc, do danego regionu; nie m iały c h a ra k te ru ogólno- państw ow ego.
M onety są niezw ykle w ażnym źródłem do bad ań n a d ideologią k r y zysu C esarstw a Rzym skiego. P rzede w szystkim należy zaakcentow ać, iż antyczne em isje m o n etarn e b y ły jed n ym z narzędzi k ształtow an ia ów czesnej świadom ości społecznej9. Pozw ala to w glądnąć bezpośrednio w in ten cje k o lejnych em itentów .
7 Zob. E. S c h o n e r t-G e i s s: Das Ende der Provinzialpragung in Thrakien und Mosien. „Klio” 1969, t. 50, s. 251—256; M. S a l a m o n : P rzy c zy n y zaniku
mennic miejskich w A z ji Mniejszej w drugiej połowie III w.n.e. WN 1970, t. 14, s. 146—162.
11 Por. S. S k o w r o n e k : P ew ne asp e k ty propagandy politycznej na mone
tach Aleksandrii egipskiej. WN 1966, t. 10, s. 144— 152; i d e m : On the Problems of the Alexandrian Mint. Allusion to the Divinity of the Sovereign Appearing on the Coins of Egyptian Alexandria in the Period of the Early Roman Empire:
1st and Hnd Centuries A .D . Warszawa 1967; i d e m : Przedstawienia kultowo- -religijne na monetach Aleksandrii egipskiej I—III w.n.e. Kraków 1978; i d e m : Mennictwo Aleksandrii w okresie cesarstwa rzymskiego. Kraków 1982.
9 Zob. np. M. G r a n t : Roman Coins as Propaganda. „Archaeology” 1952. t. 5.
s. 79—85; A. A 1 f б 1 d i: The Main Aspects of Political Propaganda on the Coinage of the Roman Republic. In: Essays in Roman Coinage presented to H. Mattingly.
Ed. R. A. G. C a r s o n , С. H. V. S u t h e r l a n d . Oxford 1956; С. H. V. S u t h e r l a n d : The Intelligibility of Roman 'Imperial Coin Types. JRS 1959, t. 49, 46—55; S. S k o w r o n e k : Pew ne aspekty..., s. 144— 152; W. D. H o r r: Political Aspects of Roman Coin Reverses. „Num ismatics International”. August 1972, s. 29—32; G. G. B e l z o n i : Monete romane e propaganda. Impostazione di una problematica complessa. In: I canali della propaganda nel mondo antico.
Ed. M. S о r d i. Milano 1976, s. 131—228; W. K a c z a n o w i c z : Propaganda r z y m skiej p o lityk i podbojów na monetach epoki Trajana. WN 1976, t. 20. s. 158— 173;
i d e m : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e.
K atow ice 1985, s. 22—26, 85— 108; i d e m : A s p e k ty ideologiczne w mennictwie rz y m s k im III w.n.e. (w druku); B. L i c h o c k a : Monety a propaganda. Funkcje monet w Cesarstwie Rzymskim. „Mówią W ieki” 1976, t. 19, s. 1—5; R. Mac M u 1- 1 e n: Roman G overnm en t’s Response to Crisis A. D. 235—337. N ew Haven—London 1976. s. 24—47; A. К u n i s z: La propagandę d ’ideologie monachique sur les mon- naies romaines du UeT siecle de n.e. In: Actes du colloque international sur Video- logie monarchique dans Vantiquity. Cracovie—Mogilany, au 23 au 26 octobre 1977 Ed. J. W o l s k i . W arszawa—Kraków 1980, s. 135— 141; i d e m : Program Klodiusza Macera, p rzy w ó d c y powstania w A fry ce w 68 r.n.e. W: Studia z d zie jó w staro
ży tnego Rzymu..., s. 39—64; W. O’N e a l : The Denarius and Mythology: Tools of Propaganda. „Archaeological N ew s” [Tallahassee] 1977, t. 6, s. 89—92; L. M o r a - w i e c k i : Propagandowe aspekty m ennictwa starożytnego. WN 1980, t. 24, s. 1—21;
i d e m : Political Propaganda in the Coinage of the Late Roman Republic. Wro
claw —Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1983; M. H. C r a w f o r d : Roman i m perial Coin Types and the Formation of Public Opinion. In: Studies in Numis
matic Method presented to Philip Grierson. Ed. C. N. L. B r o o k e , В. H. I. H. S t e- w a r t , J. G. P o l l a n d . T. R. V o l k . Cambridge 1983, s. 47—64.
Rzeczą isto tn ą jest rów nież fakt, iż ze w zględu na sw oje ekonom iczne fu nk cje m on ety docierały po pierw sze — do n a jb a rd zie j odległych z a k ą t
ków Im perium , po w tó re — do w szystkich g ru p społecznych i zaw o
dow ych tego państw a. P osiadały one zatem k ap ita ln e w ręcz znaczenie w lansow aniu rozm aity ch koncepcji politycznego centrum . Żaden inny sposób p rzekazu nie m ógł podówczas k onkurow ać w ty m w zględzie z ow ym specyficznym środkiem inform acji. Nic też dziwnego, iż cesarze rzym scy bardzo chętnie zam ieszczali na swoich m onetach różne p re fe row ane przez nich idee. Na aw ersach m ożna więc znaleźć prócz w ize
r u n k u w ładcy w zględnie jego rodziny ty tu la tu rę cesarską z p rzy do m kam i zw ycięskim i włącznie. O w iele b ardziej różnorodne są n ato m iast rew e rsy rzym sk ich m onet czasów Im perium . Um ieszczano na nich bo
w iem in fo rm acje o bieżących w ydarzeniach, np. toczonych w ojnach i od
noszonych w nich sukcesach, a głów nie o cnotach panującego, p re fe re n cjach relig ijny ch . Ze w zględu n a bogactw o zaw arty ch treści owe re w e r
sy stanow ią podstaw ę b ad ań nad ideologią poszczególnych im peratoró w czy całych epok. Zróżnicow anie typologiczne rzym skich m onet z la t 235— 284 jest w ręcz im ponujące. T aki stan rzeczy w y d aje się rokow ać pom yślne prognozy w u sta le n iu szczegółów oraz generalnego w izerunk u ideow ych koncepcji interesu jąceg o nas okresu.
Istn ieją jed n ak u w aru n ko w an ia silnie ograniczające m ożliwości zgłę
bienia w ielu niuansów rzym skiej pro pagandy państw ow ej w latach 235—
284, realizow anej poprzez em isje m onetarne. P rzed e w szystkim trzeb a stw ierdzić, iż w przededniu epoki k ry zy su p ań stw a m ennictw o cesar
skie m iało już za sobą ponad ćw ierć tysiąca la t bogatej historii. Był w ięc czas na pow stanie k an o n u idei lansow anych głów nie na rew ersach ówczesnych m onet. D otyczyły one przede w szystkim ogólnikow ych w a r
tości o w ym iarze ponadczasow ym (np. P ax, V ictoria, Fides, Concordia, Felicitas, V irtu s)10. W ręcz naiw nością byłoby zatem sądzić, iż szybko zm ieniający się w III w. cesarze i u zu rp ato rzy każdorazow o p recyzyjnie u stalali zestaw haseł na swoich em isjach m onetarn ych . N iestety, b rak inform acji n a te m a t u stro ju w ew nętrznego IH -w iecznych w arsztatów m enniczych. Nie ulega jed n a k w ątpliw ości, iż zarządzający nim i u rzę d nicy m usieli posiadać pew ien zakres sam odzielności w doborze idei, n a j
częściej o ch arak terze ogólnoludzkim , prezentow an ych n a użyty ch ste m plach rew ersów . Uw aga ta m a k a p ita ln e znaczenie. Pod pojęciem a s p e k t y i d e o l o g i c z n e , um ieszczonym w ty tu le m onografii, ro zu m iem y bow iem analizę koncepcji ideow ych św iadom ie dobranych i p ro pagow anych w czasie panow ania jednego lub k ilk u władców.
Chodzi zatem o w yodrębnienie i zin terp reto w an ie tych m onet, któ re noszą na sobie treści inspirow ane w olą danego im p e rato ra w zględnie ów
10 Zob. F. G n e с с h i: Le personificazioni allegoriche sulle monete impeńali.
RIN 1905, t. 18, s. 349—358; B. L i c h o c k a : Personifikacja cnót cesarskich na monetach rzymskich. BN 1972, t. 8, s. 149— 152.
czesnej elity w ładzy. Poza kręgiem zainteresow ań pozostają n ato m iast stereotypow e, m echanicznie pow ielane hasła, a więc pozbaw ione ja k ie j
kolw iek w artości dla b adań n ad in d y w id u aln y m i koncepcjam i ideologicz
n y m i k o lejn ych cesarzy i u zurpatorów , aczkolw iek n iejed n o k ro tn ie p rz y j
dzie napom knąć o em isjach m o n etarn y ch noszących topiczne slogany.
Istn ienie w rzy m skim m ennictw ie doby k ry zy su Im periu m długich serii m onet z m onotonnie po w tarzający m i się ogólnikow ym i legendam i n a rew ersach zniechęciło w ielu badaczy do w ykorzy styw ania em isji m o
n e ta rn y c h w bad aniach n a d ideologią owego okresu. M iary niechęci dopełniła zapew ne niem ożność podbudow ania hipotez (opierających się w praw dzie na bardzo obfitym , lecz zarazem niezw ykle enigm atycznym m ate ria le num izm atycznym ) sk ro m ny m i i po części dość bałam u tn y m i źródłam i h istoriograficznym i oraz epigraficznym i. K onsekw encją takiego sta n u rzeczy jest więc b rak w dotychczasow ej lite ra tu rz e przedm iotu kom pleksow ego opracow ania zagadnień rzym skiej ideologii państw ow ej w Iii-w ieczn y m Im perium . Tylko H. T h ie rfelder naw iązał do owego pro blem u, dokonując — głów nie za pośrednictw em m onet -— odpow iedniej an alizy la t 193— 23811.
Znam y w praw dzie w iele opracow ań na tem at poszczególnych m o
tyw ów , w ystęp u jący ch na rew ersach rzym skich m onet12, dotyczą one
11 H. T h i e r f e l d e r : Die Rómische Reichspolitik von Septim ius Severu s bis zu m Senatskaisertu m (193—238 n.Chr.) im Spiegel der Miinzen. „W issenschaft- liche Zeitschrift der K arl-M arx-U niversitat Leipzig”. G esellschafts-und Sprach- w issenschaftliche Reihe 1956/57, t. 6, s. 257—284; por. P. V. H i l l : Notes on the Coinage of Septimius Severus and his Family, A. D. 193—217. NC 1964. S. 6, t. 4, s. 169— 188.
12 Na przykład H. P. L ’ О r a n g e: Sol Invictus Imperator. Ein Beitrag zur Apctheose. „Symbolae O sloenses” 1935, t. 14, s. 87—114; M. P. C h a r l e s w o r t h : Providentia and Aeternitas. „Harvard Theological R eview ” 1936, t. 29, s. 107—132;
A. R. B e l l i n g e r , M. A. B e r l i n c o u r t : Victory as a Coin Type. New York 1962; M. A. H a l e v y : A propos des soi-disant program mes de gouvernement, en general, et, specialement, de la signification de P A X dans les legendes des monnaies imperiales. In: Acta Antiqua Philippopolitana. Studia Historica et Philo- logica. Ed. B. G e r o v , V. V e l k o v , V. T a p k o w a - Z a i m o v a . Sofia 1963, s. 177-—185; M. A m it : Propagandę de succes et d ’euphorie dans I’em pire romain.
„Iura” 1965, t. 16, s. 52—75; R. H. S t o r c h : The Coinage from Commodus to Constantine: Some T ype s that Mirror the Transition from Principale to Absolute Monarchy. SM 1973, t. 23, s. 95— 103; B. L i c h o c k a : Justitia sur les monnaies imperiales romaines. Varsovie 1974; e a d e m : Personifikacje pomyślności na m o
netach rzymskich. BN 1974, t. 10, s. 1—4; e a d e m : Bonus Eventus sur les mon
naies romaines. „Etudes et T ravaux” 1975, t. 8, s. 237—261; e a d e m : Pudicitia sur les monnaies romaines. „Etudes et T ravaux” 1976, t. 9, s. 159— 168; e a d e m : A s p e k ty kultu Pudicitii na monetach Plotyny. WN 1979, t. 23, s. 139— 142; M. M a n - s o n: Quelques remarques sur le ty p e PIET A S A V G de Postume (Elmer 13 em is
sion, 264 apres J.-C.). BSFN 1974, t. 29, s. 652—657; i d e m : La Pietas et le senti
m ent de I’enfance a Rome d’apres les monnaies. „Revue Beige de Num ism atique”
1975, t. 121, s. 21—80; B. L e v i c k : Concordia at Rome. In: Scripta N u m m a n a Romana. Essays presented to Humphrey Sutherland. Ed. R. A. G. C a r s o n , С. M.
jed n ak po pierw sze — dłuższych przedziałów czasow ych w historii tego państw a, przy czym III w.n.e. potraktow an o w n ich najczęściej m arg i
nalnie, po w tó re — opracow ania takie w znacznym stopniu k o n c e n tru ją sw oją uw agę na kw estiach form alnych, zm ianach w sposobie p rezen tacji danej postaci, p u n k tac h odniesienia w działach sztuki itd. P rzedstaw ione we w spom nianych opracow aniach re z u lta ty badań bardziej są zatem p rz y d atn e h istorykow i sztuk plastycznych niż historykow i idei.
Coraz liczniejsze n ato m iast m onografie (szczególnie odnoszące się do drugiej połow y III stulecia) poszczególnych w ładców , przede w szystkim jed n ak uzurpatorów , siłą rzeczy o pierają się na — częstokroć niem al je d y n y ch — źródłach num izm atyczn ych 13. N iektóre spośród owych m ono
grafii zaw ierają p rzy ty m głów nie w ykazy zachow anych egzem plarzy m onet danego im p erato ra oraz re je s try znalezisk m onet, w m niejszym nato m iast stopniu p ró b u je się w nich powiązać w y stępujące na owych em isjach legendy z fak tam i historycznym i, k tó re zaistniały bądź m ogły zaistnieć za rządów danego w ładcy. Z p u n k tu w idzenia naszych z a in te resow ań m onografie te posiadają więc ty lk o ograniczoną w artość.
W spom niane opracow anie H. T h ierfeld era w znacznej m ierze w y znacza dolną cezurę czasową pod jętej przez nas analizy. T rzeba pod
kreślić, że la ta 235— 238 zostały p o trak to w an e przez tego a u to ra bardzo skrótow o i pobieżnie14. A by w ypełnić pow stałą lukę, obejm ującą w p ra w dzie k ró tki, ale in te resu jąc y w aspekcie ideologicznym okres, rozpoczę
K r a a y. London 1978. s. 217—233; A. A r n a l d i : Is m otivo dell’ Uberitas (Uber- tas) Augusti nella monetazione tardo-imperiale. RIN 1979, t. 81, s. 115— 125: e a d e m : Motivi di celebrazione imperiale su monete ed epigrafi. RIN 1980, t. 82. s. 85— 107;
A. W a 11 а с e-H a d r i 11: The Em peror and his Virtues. ..Historia” 1981, t. 30, s. 298—323; R. T. S c o t t : Providentia Aug. „Historia” 1982, t. 31, s. 436—459;
R. A. P h i l p o tt: Annona and Roman Coinage. „Galata” Winter 1985, s. 4— 6.
13 Zob. E. M a n n i: L ’impero di Gallieno. Contributo alia storia del III secolo.
Roma 1949; H. M a t t i n g l y : The Coinage of Macrianus II and Quietus. NC 1954, S. 6, t. 14, s. 53—61; J. F i t z: Ingenuus et Regalien. B ruxelles 1986; Р. В a s- t i e n : Le monnayage de bronze de Postume. W etteren 1967; A. K r z y ż a n o w s k a : Macrianus, usurpateur du te m ps des Guerres Perses dans les emissions monetaires. RN 1969. S. 6, t. 12, s. 293—296; S. B. P o m e r o y : The Revolt of Saturninus. SM 1969, t. 19, s. 54— 56; R. G o b i : Regalianus und Dryantilla, Doku- mentation, Miinzen, Texte, Epigraphisches und Geschichte. Wien 1970; H. R. B a 1- d u s: Uranius Antoninus, Miinzpragung und Geschichte. Bonn 1971; M. S a l a m o n : Na marginesie n owej monografii Regaliana i Dryantilli. WN 1973, t. 17, s. 138— 153; J. S c h w a r t z : L. Domitius Domitianus: etude numism atique et papyrologique. B ruxelles 1975; L. de B I o is : The Policy of the Emperor Gal- lienus. Leiden 1976; I. K o n i g : Die gallischen Usurpatoren...; В. S c h u l t e : Die Goldpragung der gallischen Kaiser von Postumus bis Tetricus. Aarau—Frank
furt am Main—Salzburg 1983; W. K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa...
14 H. T h i e r f e l d e r : Die Rómische Reichspolitik..., s. 282—284; por. O. Th.
S c h u l z : Vom Prinzipat zu m Dominat. Das Wesen des rómischen Kaisertums des dritten Jahrhunderts. Padeborn 1919. s. 68—76.
liśm y rozw ażania od m o m en tu p rzy jęcia p u rp u ry przez M aksym ina T raka, tzn. od 235 г., a skończyliśm y n a 284 r., w k tó ry m w ładzę objął D ioklecjan, początkując epokę tzw. dom inatu w dziejach C esarstw a R zym skiego15. In n e b y ły podówczas podstaw y i c h a ra k te r rządów k o le j
nych im peratorów . W czasach D ioklecjana rozpoczęto rów nież s tru k tu ra ln ą refo rm ę m en n ic tw a 16. D otyczyła ona nie tylko sfery nom inałów i m etrologii, lecz także haseł, k tó re propagow ano za pośrednictw em m o
n et. Nowa sy tu acja, ta k różna od poprzedniej, w ym agałaby więc o d ręb nego opracow ania idei w y stępu jący ch na późnorzym skich em isjach m o
n e ta rn y c h 17.
W yrażone uprzednio obiekcje co do w artości in fo rm acyjnej III-w iecz- ny ch m onet n ak azu ją bliżej przedstaw ić założenia m etodologiczne tej pracy. A by w yodrębnić in ten cjo naln e m otyw y n a ów czesnych em isjach, co pozwoli sprecyzow ać ideologiczne źródła p rio ry te tó w rzym skich w ładców la t 235— 284, p rzy jęliśm y pięć k ry te rió w analizy rozpatryw anego m ate ria łu num izm atycznego:
1. Kryterium odrzucenia, a więc sy tuacja, w k tó re j określony ce
sarz pom ija hasło czy hasła lansow ane przez bezpośredniego poprzed
nika. Można dom niem yw ać, iż owo odrzucenie było rez u lta te m św iado
m ej chęci zerw ania z w cześniejszą ideologią, a więc w ynikiem głębszej re fle k sji danego im p eratora.
2. Kryterium kontynuacji, op ierające się n a założeniu, iż w ładca św iadom ie p rag n ą ł naw iązać do poglądów bezpośredniego lu b któregoś z w cześniejszych poprzedników . T rzeba jed n ak bardzo mocno zaakcen
15 Na ten tem at przede w szystkim zob. W. S e s t o n : Diocletien et la tetrar- chie. Т. 1: Guerres et reform es (284—300). Paris 1946.
16 Por. K. P i n k : Die Goldprdgung des Diocletianus und seiner Mitregenten (284 bis 305). NZ 1931, t. 64, s. 1—59; L. C. W e s t : The Coinage of Diocletianus and the Edict of Prices. In: Studies in Roman Economic and Social History m Honour of Allan Chester Johnson. Ed. R. С о 1 e m a n -N о r t o n . Princeton 1951, s. 290—302; С. H. V. S u t h e r l a n d : Denarius and Sestertius in Diocletian's Coinage Reform. JRS 1961, t. 51, s. 94—97; D. S p e r b e r : Denarii and Aurei in the Time of Diocletian. JRS 1966, t. 56, s. 190—195; K. E r i m , J. R e y n o l d s , M. C r a w f o r d : Diocletian’s Currency Reform, a n ew Inscription. JRS 1971, t. 61, s. 171—177; J. G u e y : Note sur la r if o r m e m onet air e de Diocletien et le m u tuum. BSFN 1972, t. 27, s. 260—264; J., J a h ri: Zur G eld-und Wir tschaftspolitik Diokletians. „Jahrbuch fiir Num ism atik und G eldgeschichte” 1975, t. 25, s. 91—
105; J. L a f a u r i e : Reformes monetaires d ’Aurelien et de Diocletien. RN 1975.
S. 6, t. 17, s. 107—131; G. L e i n e r , W. L e i n e r : Kleinmiinzen und ihre Werte nach d em Preisedikt Diokletians. Ein Liisungsvorschlag auf statistischer Basis.
„Historia” 1980, t. 29, s. 219—241. Do niektórych aspektów owej reformy ostatnio nawiązał rów nież J. 1 1 u k: Ekonomiczne i polityczne asp e k ty cyrkulacji złota w pó źn ym Cesarstwie R zym skim . Gdańsk 1988, s. 17—19.
17 Por. J.-P. С a 11 u: Genio Populi Romani (295—316). Contribution d une histoire numism atique de la Tćtrarchie. Paris 1960; M. S a l a m o n : O poznawcze}
wartości ikonograficznej monet późnorzym skich (IV^—V w.). „Sprawozdania PA N”
1975, t. 19, s. 1.
tować, iż owa m etoda może być badawczo zawodna. T ru dn o bowiem z ab so lutn ą pew nością w ykluczyć, że nie n astąpiło m echaniczne pow ie
lenie w cześniej stosow anego m otyw u, zwłaszcza jeśli takie zjaw isko ob
serw u jem y w p ro d u k cji tej sam ej m ennicy. Daleko n ato m iast b ardziej pew na jest ta m etoda w p rzy p ad k u n aw iązań do oryginalny ch i rz a d kich legend n a m onetach cesarzy, k tó rzy panow ali w odleglejszych cza
sach, aczkolw iek i wówczas należy dokonyw ać zabiegów in te rp re ta c y j
n y ch z dużą ostrożnością.
3. Kryterium innowacyjności, polegające na w yo drębnieniu ty ch em i
sji z m ennictw a in teresującego nas w dan ym m om encie w ładcy, k tó re pro p ag u ją nowe, dotychczas nie stosow ane hasła. Ostrożności w ym aga zaś form ułow anie w niosków opierających się na św ieżych kom pozycjach ikonograficznych, dopełniających stosow ane już legendy rew ersów . No
w ato rsk ie rozw iązania graficzne m ogły bow iem w ynikać po p ro stu z in w en cji a rty sty c z n e j ry tow nika.
4. Kryterium pierwszej emisji (bądź pierw szych em isji). B adania nad typologią m onet n iek tó ry ch cesarzy pozw oliły n a u stalenie chronologii w zględnej (niekiedy rów nież bezw zględnej) ow ych num izm atów . P rz y ję to założenie, iż jest możliwe, by im p erato rzy w łaśnie na pierw szych em i
sjach, pełniących fu nkcję „m anifestu program ow ego”, w y rażali głów ne idee, typow e dla o kresu ich panow ania. N ależy jedynie żałować, iż zde
cydow ana większość m onet pochodzących z owej epoki nie zaw iera żad
ny ch elem entów d atujących. N ajczęściej więc nie jesteśm y, n iestety , w stanie ustalić nie tylko em isji inicjującej, ale także zbadać ew e n tu al
ny ch przem ian w ideologii danego w ładcy. N ależy przy ty m mocno za
akcentow ać, że cesarze i u zu rp ato rzy doby k ry zy su Im p eriu m z reg u ły rządzili bardzo krótko. Oczywiście, ów fa k t dodatkow o u tru d n ia analizę e w en tu aln ej d ynam iki ideologicznych p rio ry tetó w określonego im p e ra tora. D latego bardzo oszczędnie, z konieczności, op eru jem y w niniejszej p rac y dokładniejszą d atacją.
5. K ry te riu m m etalu , w y n ik ające z przekonania, że treści szczególnie p refero w an e przez cesarza um ieszczano na okazjonalnych m edalionach czy m onetach, k tó re em itow ano w złocie. Nie należy jed n ak ry g o ry stycznie tra k to w a ć stw ierdzenia, że zawsze im droższy i szlachetniejszy m etal, ty m godniejsza i w pełn i p rzem yślana idea. Czasam i przecież w zględy propagandow e nak azy w ały um ieszczenie in ten cjo n aln y ch haseł w łaśnie n a em isjach zdaw kow ych, docierających do najszerszych m as odbiorców (np. m otyw y m ilita rn e n a pospolitych m onetach, w ypuszczo
nych dla opłacenia w ojska). U w arun k o w an ia takie, jeśli to możliwe, sta ra m y się uw zględniać.
P rzed staw io n ych pięć k ry te rió w postępow ania badaw czego nie da się, niestety, jednocześnie zastosować w odniesieniu do m ennictwa w szyst
kich rzymskich cesarzy i uzurpatorów lat 235— 284. Wydaje się jednak,
iż owe k ry te ria d a ją ty le m ożliwości in te rp re ta c y jn y ch , że m ożna się w końcu pokusić o sprecyzow anie in ten cjo n aln y ch idei w m ennictw ie epoki k ry zy su Im perium .
K rótkiego k o m en tarza w ym aga k o n stru k c ja przedstaw ianego opraco
w ania. A naliza m ate ria łu num izm atycznego w ypełnia osiem rozdziałów, w k tó ry c h zastosow ano zasadę chronologiczną, a nie tem atyczną. Taki zabieg pozwolił na bardziej w yraziste osadzenie ideologii danego im p e
r a to ra w określonych rea lia c h historycznych. P rzy jęcie k ry te riu m te m a tycznego w ym agałoby nato m iast po pierw sze, ciągłego, szerokiego n a w ią zyw ania do w y d arzeń k o n sty tu u jąc y c h d any m otyw , w zw iązku z czym opracow anie straciło b y n a spójności, niepo trzebnie n ato m ia st zyskało na objętości; po w tóre, u stalen ia tem atów a priori (np. ideologia religijna, społeczna), czyli utw orzenia sztyw nego k w estionariusza badan ych p ro blem ów , dającego m ało m iejsca na zagadnienia o ch ara k te rz e p e ry fe ry jn y m . Owe kw estie m usielibyśm y wówczas um ieścić w przypisach, ro zb ijając ty m sam ym tok rozw ażań.
K ażdy rozdział rozpoczyna k ró tk a c h a ra k te ry sty k a rządów danego im p e rato ra w zględnie im peratorów . P rzedstaw ion a fak to g rafia je st ściśle podporządkow ana potrzebom rozw ażań n a d ideologią określonego w ła d cy. Owe rozw ażania nie m ają n ato m iast stanow ić, co należy z całą mocą zaakcentow ać, ilu stra c ji ówczesnych w y d arzeń przy pom ocy źródeł m o
n e ta rn y c h . D latego też nie każda, n a w e t rzadka, legenda rew ersó w p rze d staw ionych em isji znajdzie tam sw oje om ówienie, poniew aż n a jis to tn ie j
szy jest ideologiczny w izerun ek cesarzy la t 235— 284, a nie fak to g ra ficzne n iuanse. K olejno om ówiono więc: ideow e asp ekty w m ennictw ie M aksym ina T raka i w ładców z nim zw iązanych (235— 238), okres p ano w ania G ordiana III (238— 244), rzą d y F ilip a A raba (244— 249), ideologię D ecjusza propagow aną za pośrednictw em m onet, a także zagadnienia dotyczące m en nictw a efem erycznych cesarzy zw iązanych z D ecjuszem (249— 253), bezsprzecznie szczególny okres w dziejach kry zy su Im perium Rzym skiego, tzn. czasy rządów ojca W aleriana i syna G alliena (253— 263), zagadnienie ideologii na m onetach cesarzy illiry jsk ich — K laudiusza II Gockiego i A urelian a (268— 275), specyficzny, in d yw id ualny prog ram ideow y T acyta i k ró tk ie panow anie F lo rian a (275— 276), a sp ek ty ideolo
giczne w m ennictw ie kolejnego w ładcy illiryjskiego P ro b u sa oraz epigona doby k ry zy su Im p eriu m K aru sa (276— 284). W idać więc w yraźnie, że m ate ria ł uporządkow ano zgodnie z czterem a zasadniczym i k ry te ria m i;
są to:
— okres panow ania danego w ładcy;
— la ta rządów cesarzy spokrew nionych ze sobą;
— okres panow ań im perato ró w ściśle pow iązanych w ydarzeniam i;
— w spólnota idei k o lejn y ch władców.
W m onografii zrezygnow ano z opisow ych ty tu łó w w nagłów kach poszczególnych rozdziałów , pop rzestając n a sprecyzow aniu d a t ro z p a try
wanego fra g m en tu ideologii, zgodnie z podanym i k ry teriam i. Różnorodność treści w y stęp u jących w w yróżnionych podokresach nie pozw ala bowiem na celne, a jednocześnie lap id arn e p rzedstaw ienie zaw artości danego rozdziału.
P odstaw ow y k orpus w y k o rzy sty w any ch w opracow aniu źródeł n u m izm atycznych d ają kolejne tom y w ydaw nictw a The R ow an Im perial Coinage. O dpow iednie w olum iny opublikow ano w praw dzie w latach 1927— 194918, zaw ierają jedn ak w m iarę k o m pletny katalog podstaw o
w ych ty p ó w analizow anych m onet. Późniejsze opracow ania u jaw n iły is t
nienie rozlicznych w ariantów , odm ian czy m u tacji zasadniczych typów em isji m o n etarn y ch będących przedm iotem naszych rozw ażań19. Owe p ublikacje nie dostarczyły n ato m iast tak ich m ateriałów źródłow ych, k tó re n akazały by d iam etraln ie zw eryfikow ać w yróżnione tu ta j poglądy.
Poza analizą pozostają, oczywiście, rozm aite m onety o w ątpliw ej a u tentyczności, a także pojedyncze h y b ry d y (egzem plarze próbne? błędnie w ykonane?) oraz em isje nieczytelne i ew identnie „zbarbaryzo w ane” . W przy p ad k u ty ch ostatnich nie m a pewności, czy by ły one prod uk tem oficjalnej m ennicy, a więc kon trolow an ej przez w ładzę, czy raczej n a leżałoby je zaliczyć do m en n ictw a nieoficjalnego, funkcjonującego poza ad m in istracją suw erena.
W c h a ra k te ry sty c e ikonografii ro zp atry w an y ch m onet zrezygnow ano z opisów n ieisto tn ych detali, jak np. kieru n ek, w k tó ry m zw rócona jest sylw etka cesarza, szczegóły u zbrojenia czy ubioru, podobnie jak nie uw zględniono rów nież rozm aitych ab rew iacji przytaczan ych legend.
K ażdy rozdział kończą w nioski. M ają one n a celu przedstaw ienie s u m ującej c h a ra k te ry sty k i p rio ry te tó w ideow ych konkretnego władcy.
O drębne Z akończenie m onografii zaw iera uogólniającą reflek sję na te m at w izeru n k u rzym skich idei la t 235— 284, w ystęp u jący ch na ówczes
n ych em isjach m onetarnych.
18 RIC IV/2-1939. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d ; IV73-1949. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d ; V/l-1927. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. W e b b ; V/2-1933. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. W e b b . Reedycja w szystkich cytow anych w olum inów nastąpiła w 1968 r., w niniejszym opracowaniu powołujem y się w łaśnie na ową reedycję dzieła.
19 Bardzo rzadko zdarza się odkrycie rzym skiej m onety z oryginalną legendą rewersu, wybitej w III w.n.e. Zob. R. A. G. C a r s o n : Internuntius Deorum.
A N ew T y p e for Postumus and its Place in the Series. In: Congres International de Numismatique. Paris 6— 13 juillet 1953. T. 2: Actes. Paris 1957, s. 259—271;
H. V o l k m a n n : Internuntius Deorum. „Gymnasium” 1963, t. 70, s. 137—141;
N. C r n o b r n j a : Antoninjan Filipa II iz vr emena njegove samostalne vladavine 249 godine. „Numizmatićar” 1984, t. 7, s. 137—141.
LATA 235—238
U sch y łk u swego panow ania cesarz Aleksander Sewer (222— 235) przedsięw ziął w y praw ę m ającą na celu po
skrom ienie plem ion germ ańskich, coraz częściej p rz e k ra czających lim es R enu i coraz dotkliw iej pustoszących pograniczne ru b ieże Im p eriu m R zym skiego1. Owa ekspe
dycja, podobnie zresztą jak i w cześniejsza przeciw ko sassanidzkim Persom , prow adzona była opieszale, nie za
p ew niając b łyskotliw ych sukcesów. T aki sposób p ro w a
dzenia w o jn y nie sp rzyjał, oczywiście, u m acnianiu się w śród żołnierzy a u to ry te tu m łodego w ładcy, ty m bardziej że jego dotychczasow e rząd y m iały dosyć fo rm aln y c h a ra k te r. W istocie o sp raw ach p aństw a decydow ały bo w iem podówczas kobiety, n a jp ie rw babka cesarza Ju lia Meza, a później jego m atk a Ju lia M am m ea, k tó ra zresztą tow arzyszyła A leksandrow i w germ ańskiej w ypraw ie.
N iezadow olenie w ojska znalazło ujście w postaci u d a nego zam achu na życie w ładcy w m arcu 235 r. pod M o
g u n cją2.
R ezultatem zabójstw a A leksandra Sew era było w y niesienie do w ładzy M aksym ina T raka (235— 238), do
tychczasow ego dowódcy now ozaciężnych żołnierzy bio
rąc y c h udział w toczącej się w ojnie z G erm an am i3. N o
1 H.-J. K e l l n e r : Ein neuer Miinzschatz beim Kastell Gunzenhausen und der Fali des raetischen Limes. „Germania” 1953, t. 31, s. 168—177.
2 J. S c h w a r t z : Les steles de Terenouthis et la mort d ’Alexandre Severe.
„Chronique d’Egypte” 1955, t. 30, s. 124— 126; J. F. G i l l i a m : The Death of Alexander Severu s and the Stelae from Terenouthis. „Chronique d’Egypte” 1956, t. 31, s. 149— 151.
3 Na temat tego cesarza zob. przede w szystkim G. M. B e r s a n e t t i : Studi s u l l imperatore Massimino il Trace. Roma 1940; X. L o r i o t : Les premieres annees de la grande crise du IIIе siecle: De Vavenement de Maximin le Thrace (235) d la mort de Gordien III (244). ANRW II/2, 1975, s. 666—713; K. D i e t z: Senatus contra principem. Untersuchungen zur senatorischen Opposition gegen Kaiser Ma
xim inus Thrax. Munchen 1980.
2 A spekty., 17
w y cesarz, pow ierzchow nie tylko zrom anizow any m iesz
kaniec T racji, rozpoczął służbę w arm ii rzym skiej za czasów Septym iusza Sew era (193— 211). M aksym in n ie w ątpliw ie zawdzięczał k a rie rę w ojskow ą swoim p re d y s
pozycjom fizycznym , a więc ogrom nej sile i spraw ności, jak rów nież dużej sam odyscyplinie. T rudno zatem dzi
wić się, iż człowiek będący przeciw ieństw em niezdecy
dow anego i uległego m atce A leksandra Sew era zdobył sobie popularność w śród legionistów , co w w aru n k ach fru s tra c ji w ojska dało ow em u w ysokiej ran g i oficerow i p u rp u rę cesarską.
W zakresie po lity ki zew nętrznej przed M aksym inem T rakiem stanęło zadanie k o n ty n u ac ji k am p anii g e rm a ń skiej poprzednika. K o nsekw entnie realizow ane ty m r a zem działania w ojenne doprow adziły do zabezpieczenia granicy na Renie, a n aw et pacyfikacji n iek tó ry ch obsza
rów W olnej G erm anii. C esarz z powodzeniem , jak się zdaje, w alczył rów nież w obronie lim esu nad d u n ajsk ie- go4.
W dziedzinie sp raw w ew n ętrzn y ch M aksym in T rak prefero w ał politykę zarządzania Im perium „tw ard ą r ę k ą ”. Takie postępow anie m usiało w zbudzać opory, szcze
gólnie w śród senatorów , coraz bardziej odsuw anych od rządów . W yrazem opozycji wobec w ładcy stały się więc k o lejne p ró b y zam achu stanu. Jed en z nich, spowodo
w an y bezw zględną polityką fiskalną cesarskiego u rzę d nika, doprow adził w konsekw encji do b u n tu n a teren ie prow in cji A fryki, gdzie p u rp u rą obdarzono w m arcu 238 r. prok o nsu la tej p ro w incji Gordiana oraz jego syna o ty m sam ym im ien iu 5.
Ród G ordianów szczycił się genealogią n aw iązującą do cesarza T ra ja n a (98— 117) i braci G rakchów (II w.
p.n.e.). B ezpośredni n ato m ia st przodkow ie obu w ładców osiągnęli konsulat, podobnie zresztą jak i starszy z G o r
dianów . Nic też dziwnego, iż rzy m sk i se n a t bez oporu n ad ał im ty tu ł augustów , dostrzegając ry su ją c ą się p e rs pekty w ę zastąpienia dotychczasow ego reżim u w ojskow e
go rząd am i rep re z en ta n tó w sw ojej w arstw y . Owe nad zie
je okazały się jed n ak płonne. A kcja K apeliana, n a m ie st
4 Por. E. S i e n a : Le guerre germaniche di Massimino il Trace. „Rivista di Filologia e di Istruzione Classica” 1955, t. 33, s. 267—285.
5 Zob. T. K o t u l a : L’insurrection des Gordiens et VAfrique romaine. „Eos”
1959—1960, t. 51, s. 197—211; i d e m : U źródeł afrykańskiego separatyzmu w III w.
W rocław 1961.
nika pro w in cji N um idii, w iernego M aksym inow i T rak o wi, zakończyła bow iem krótkie, bo niespełna m iesięczne panow anie obu G ordianów . M łodszy z nich poniósł klęskę i zginął w b itw ie z K apeiianem , a starszy na wiadomość 0 ty m popełnił sam obójstw o.
Śm ierć prosenacko nastaw ionych G ordianów nie znie
chęciła senatorów do podjęcia ponow nej p ró by odsunię
cia od w ładzy M aksym ina T raka. W yrazem owej dąż
ności stał się w ybór w końcu m arca lub w początkach k w ietnia 238 r. kolejn ej p a ry cesarzy — Balbina i Pu- piena. Tym razem owej elekcji, rzecz charak tery sty czn a, sen at dokonał we w łasn y m gronie6.
Nowi, zaaw ansow ani w lata ch augustow ie m ieli duże dośw iadczenie w zakresie adm in istracji i wojskowości, co stw arzało pom yślne p e rsp e k ty w y rządów . A by za
pew nić ciągłość w ładzy, obw ołano cezarem , a więc sw e
go ro d zaju „następcą tro n u ” , kolejnego G ordiana, ty m razem liczącego zaledw ie kilkanaście la t w nuka pierw sze
go z cesarzy o ty m im ieniu.
Zadaniem , k tó re stanęło przed P u pienem , było roz
p raw ien ie się z M aksym inem Trakiem , k tó ry m aszero
w ał na czele podległych sobie oddziałów w ojska z p ół
nocy, aby skończyć z panow aniem senatorskich cesarzy.
Nim jed n ak doszło do bezpośredniego starcia m iędzy n i
m i, M aksym in T rak i jego syn M aksym stracili życie w zam achu, którego dokonali na nich late m 238 r. żoł
nierze podczas nieudanego oblężenia w iern ej B albinow i 1 P upienow i Akwilei. Pan ow an ie senatorskich cesarzy nieznacznie tylko p rzetrw ało M aksym inow e rządy. Tegoż bow iem la ta 238 r., w atm osferze niesnasek m iędzy Bal- binem i P upienem , p reto ria n ie zam ordow ali obu cesarzy, w ynosząc do w ładzy będącego cezarem G ordiana.
A nalizę w yrażonego za pośrednictw em m onet p ro g ra m u politycznego Maksymina Traka w y pada rozpocząć od stw ierdzenia c h a ra k te ry sty c z nej opozycji w stosun k u do idei propagow anych przez jego poprzed
nika Aleksandra Sewera. W yrazem ow ej różnicy, co już zauważono
6 A. T h e o d o r i d e s : Les viginti viri consulares ex s. с. rei publicae cu- randae en 238. „Latomus” 1947, t. 6, s. 31— 43; H. G. M u l l e n s : The Revolt of the Civilians A .D . 237—238. „Greece and Rome” 1948, t. 17, s. 65—77;
P. W. T o w n s e n d : The Revolution of A .D . 238. The Leaders and their Arms.
„Yale Classical Studies” 1955, t. 14, s. 49—105.
w lite ra tu rz e przedm iotu7, sta ła się rezy g n acja w M aksym inow ym m en- nictw ie ze stosow ania typów ABVNDANTIA AVG, ANNONA AVG, SALVS PV B LIC A i SECVRITAS PV BLICA , w ystęp u jący ch reg u la rn ie na rew ersach m onet ostatniego z Sew erów . N ależy zgodzić się z opinią, iż ta k znam ienna rezygn acja odzw ierciedla an ty sen ato rsk i i przeciw ny rzy m sk im trad y cjo m c h a ra k te r rządów M aksym ina T ra k a 8. Do tego spo
strzeżenia m ożna dodać inne, a m ianowicie, iż b ra k w śród em isji m one
tarn y c h owego cesarza także ty p u ROMAE AETERNAE, w ystępującego już w cześniej, rów nież u A lek san d ra S ew era9. P rzypuszczam y, iż pom i
nięcie w m ennictw ie M aksym ina T raka, k tó ry był przecież słabo zw iąza
n y z rzy m sk ą trad y cją, tak w yb itn ie patriotycznego m otyw u także było świadom e. Z n a jd u je m y więc w ty m p rzy pad ku dodatkow y, a zarazem bardzo w ym ow ny a rg u m en t w spierający przytoczoną w cześniej tezę a n gielskich badaczy.
N iew ątpliw ie in ten cjo n aln y c h a ra k te r m iało posłużenie się przez M ak
sym ina T rak a legendą LIBER A LITA S AVGVSTI (rów nież AVG). U m iesz
czono ją, rzecz znam ienna, n a brązow ym m edalionie tego w ładcy, a także n a rew ersach jego m onet złotych, sreb rn y ch i brązow ych. Godna odno
tow ania jest także bogata ikonografia tow arzysząca ow em u napisow i, szczególnie w p rzypad k u unikatow ego m edalionu. W yobraża on siedzą
cego n a podw yższeniu cesarza w tow arzystw ie p refe k ta gw ardii p reto ria ń - skiej (?), trzech żołnierzy, osoby cyw ilnej, a także person ifik acji L ibera- litas, trz y m ają ce j abacus i róg obfitości. Na podw yższeniu staw ia nogę k o lejn y cywil, a w pobliżu ry to w n ik um ieścił jeszcze tró jk ę legionistów i trz y inne postacie, w ty m jed ną z dzieckiem 10.
Złote i sre b rn e m onety ty p u LIB ER A LITA S AVG zaw ierają podobną, aczkolw iek uboższą ikonografię rew ersó w 11, n ato m iast brązow e sesterce i asy cechuje, w ram ach analogicznej kom pozycji ry su n k u , uboższa r e p rezen tacja osób cyw ilnych (tylko jedna), natom iast okazała — w ojsko
w ych (siedem postaci)12.
Tak różnorodna w zakresie nom inałów i bogata w sferze ikonografii g ru p a em isji ty p u LIB ER A LITA S AVGVSTI (czy AVG) bezsprzecznie pochodzi z początkow ej fazy panow ania M aksym ina T raka, jeśli w ogóle
7 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : Maximinus I. In: RIC IV/2, s. 135.
8 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : Maxi
minus I..., s. 135; X. L o r i o t : Les premieres annees..., s. 676—677; E. D ą b r o w ą : Victoriae Senatus Romani. Senat a cesarze w latach 235—260. W: „Historia i W spółczesność”. T. 3: Problem y schyłku św iata antycznego. Red. A. К u n i s z.
K atow ice 1978, s. 34.
3 RIC IV/2 (Severus Alexander), s. 84, nr 175; s. 118, nr 602—607.
10 Ibidem (Maximinus I), s. 150, nr 111, ...< ,
,, 11 Ibidem, s. 140, nr 9—10.
12 Ibidem, s. 144, nr 48; s. 145, nr 49—53.
