1
SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI
I./l. Relacja
I./2. D okumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora
‘I./3. Inne materiały dokum entacyjne dotyczące relatora
"II. M ateriały uzupełniające relację J^C . / [/ j 3 / I ~ A t ) I I I ./l. M ateriały dotyczące rodziny relatora —""
III./2. M ateriały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. *—
1II./3. M ateriały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. M ateriały dotyczące ogólnie okresu po 1945
III./5. In n errr*
IV. Korespondencja
VI Fotografie V. Nazw iskowe k
2
3
„ M iecz i P ł u g " p o w s t a ł w 1939 r o k u w W a r s z a w i e , a d z i a f/4
ł a l n o ś c ią p i e r w o t n i e o b e j m o w a ł , p o z a W a r s z a w ą , L u b e l s k i e i P o m o r z e G d a ń s k i e . W s p ó ł o r g a n i z a t o r e m i p o l i t y c z n y m p r z y w ó d c ą b y ł ks. L e o n P o e p l a u z R o lb ik a , w p o w ie c ie c h o j n i c k i m , g d zie j e g o o jciec b y ł n a u c z y c i e l e m , a n a s t ę p n i e z K o ń c z e w i c ko ło C h e ł m ż y , d o k ą d r o d z i n a P o e p l a u ó w się p r z e n i o s ł a . P o u k o ń c z e n i u s e m i n a r i u m d u c h o w n e g o b y ł o n w i k a r y m w p i e r w w G o lu b iu , p o t e m w G d y n i - O k s y w i u . J e s i e n i ą 1935 r o k u p r z e n ió sł się do W a r s z a w y , g d z ie p o d j ą ł s t u d i a n a w y d z i a l e m a - t e m a t y c z n o - f i l o z o f i c z n y m t a m t e j s z e g o u n i w e r s y t e t u . W e w r z e ś n i u 1939 r o k u b y ł k a p e l a n e m w j e d n e j z j e d n o s t e k g r u p y g e n . K l e e b e r g a . P o j e j k a p i t u l a c j i p o d K o c k i e m w r ó c i ł do Warszawy; T u , w r a z z K r y s t y n ą K a r j e r i m j r S t e f a n e m ( p r a w d o p o d o b n i e F e r d y n a n d T r ó j n i c k i ) s t w o r z y ł g r u p ę k o n s p i r a c y j n ą . G r u p a t a w li s t o p a d z i e 1939 r o k u z a c z ę ła w y d a wać k o n s p i r a c y j n ą g a z e t k ę „M iecz i P ł u g ” , k t ó r a d a ł a p o c z ą t e k n a z w i e o r g a n i z a c j i . Id e o lo g ic z n ie , s z c z e g ó ln ie w o k r e s i e p o c z ą t k o w y m , „M ie c z i P ł u g ” w y k a z y w a ł p o d o b i e ń s t w o do r a d y k a l n e g o n u r t u w k a t o l i c y z m i e f r a n c u s k i m . W i o s n ą 1940 r o k u o r g a n i z a c j a t a z g ło s iła a k c e s do, u t w o r z o ń e g o z i n i c j a t y w y K o m e n d y O b r o ń c ó w P o ls k i, K o m i t e t u P o r o z u m i e w a w c z e g o O r g a n i z a c j i N ie p o d le g ło ś c io w y c h .
K P O N s k u p i a ł 11 o r g a n i z a c j i i g r u p k o n s p i r a c y j n y c h . M i ę d z y i n n y m i n a l e ż a ł y do n iego: „ P o l s k a N i e p o d l e g ł a ” , P o l s k i e S iły Z b r o j n e , Z w i ą z e k L u d o w y , P o l s c y S o c ja liś c i z N o r b e r t e m B a r l i c k i m n a czele. K o m i t e t u z n a w a ł p o ls k i r z ą d e m i g r a c y j n y , b y ł n a t o m i a s t w o p o z y c j i do Z W Z . Ż y w o t te g o t w o r u n i e b y ł d łu g i. J u ż w s i e r p n i u 1940 r o k u p r z e s t a ł istn ie ć . P r z y c z y n ą b y ł y n i e p o r o z u m i e n i a w e w n ę t r z n e , p o d s y c a n e p r z e z Z W Z , o ra z a r e s z t o w a n i a w n i e k t ó r y c h o r g a n i z a c j a c h . Z „ M ie c z a i P ł u g a ” z o s t a ł w ó w c z a s a r e s z t o w a n y m i ę d z y i n n y m i p o l i t y c z n y k i e r o w n i k te j o r g a n i z a c j i , ks. L e o n P o e p l a u , k t ó r e g o h i t l e r o w c y z a m o r d o w a l i w O ś w ię c im iu . B e s t i a l s k i m o r d i b o h a t e r sk ą p o s t a w ę ks. P o e p l a u a o p is a ła je g o w s p ó ł p r a c o w n i c z k a w k o n s p i r a c j i , Z o fia K o s s a k , w k s ią ż c e „ G o l g o t a ” , w y d a n e j w e w r z e ś n i u 1942 r o k u w W a r s z a w i e p r z e z k o n s p i r a c y j n e W y d a w n i c t w o F r o n t u O d r o d z e n i a P o lsk i.
P o a r e s z t o w a n i u części z a ło ż y c ieli o r g a n i z a c j i „M iecz i P ł u g ” k i e r o w n i c t w o te j o r g a n i z a c j i zaczęli s t o p n i o w o p r z e j m o w a ć : A n a t o l S ł o w i k o w s k i ps. „ A n d r z e j N i e z n a n y ” , p r a w n i k i d z i a łacz g o s p o d a r c z y p r z e d w o jn ą , p o l i t y c z n i e z w i ą z a n y ze S t r o n n i c t w e m N a r o d o w y m , o r a z d r Z b i g n i e w G r a d ps. „ D o k t ó r Z b y s z e k ” , h i s t o r y k z a a n g a ż o w a n y w p o l s k i m w y w i a d z i e .
80
4
Z c zasem n a d a w a li o n i o rg a n iz a c ji b a r d z ie j p ra w ic o w y i n a c jo n a lis ty c z n y k ie r u n e k p o lity c z n y . N o w e k ie ro w n ic tw o „ M ie cza i P łu g a ” p o d ję ło , p o d k o n ie c 1941 r o k u , ro z m o w y z K G Z W Z (A K ) n a te m a t sc a le n ia . Ich in ic ja to r e m b y ł g en . G r o t- -R o w e c k i. W tr a k c ie p e r t r a k t a c j i S ło w ik o w s k i w y s u n ą ł s w o je k o n tr p r o p o z y c je , k tó r e n ie z o s ta ły p r z y j ę t e p rz e z K G Z W Z i do s c a le n ia n ie d oszło.
W m a ju 1942 ro k u z in ic ja ty w y M iecza i P łu g a ” z o sta ło u tw o r z o n e Z je d n o c z e n ie O rg a n iz a c ji, w . s k ła d k tó re g o p o c z ą t
k o w o o p ró cz o r g a n iz a c ji — in ic ja to r a w c h o d z iły ty lk o O r g a n i
z a c ja W o jsk o w a „ W ilk i” i o d ła m K o m ite tu O b ro ń c ó w P o lsk i.
P ó ź n ie j d o sz ły in n e , z k tó r y c h n a js iln ie js z ą b y ło Z b r o jn e P o g o to w ie N a ro d u . O s ta te c z n ie p r z y ję ła się n a z w a : Z je d n o c z o n e O rg a n iz a c je R u c h u „M iecz i P łu g ” ; g łó w n y m i lid e ra m i b y li A n a to l S ło w ik o w s k i i Z b ig n ie w G ra d . W io s n ą 1943 r o k u p r z y s tą p io n o do o rg a n iz o w a n ia g r u p p a r ty z a n c k ic h Z O R M iP z w a n y c h o d d z ia ła m i s a m o o b ro n y . Z r a m ie n ia Z a r z ą d u G łó w n e g o Z O R M iP o r g a n iz a c ją ty c h o d d z ia łó w z a jm o w a ł się B o g u s ła w H ry n k ie w ic z ps. A le k s a n d e r , do w o jn y d z ia ła c z a k a d e m ic k ie j o rg a n iz a c ji „ Ż y c ie ” , a n a s tę p n ie K P P . W d r u g ie j p o ło w ie 1943 r o k u c z ło n k o w ie c e n tr a ln e g o k ie r o w n ic tw a Z O R M iP z a c z ę li p o d e jrz e w a ć , że S ło w ik o w s k i i G r a d u t r z y m u j ą k o n ta k ty z g e s ta p o . G d y p o d e jr z e n ie to z o sta ło p o tw ie r d z o n e — S ło w ik o w sk i i G r a d z o s ta li 18 w rześnia* z a s tr z e le n i. O w y k o n a n iu w y ro k u z je d n o c z e n ie p o in fo r m o w a ło w o r g a n ie p ra s o w y m „M iecz i P łu g ” z 25 w rz e ś n ia 1943 ro k u , w y r a ż a ją c je d n o c z e ś n ie g o to w o ść w s p ó łp ra c y z D e le g a tu r ą R z ą d u i A rm ią K ra jo w ą .
N a P o m o rz u G d a ń s k im k o m ó rk i „ M ie c z a i P łu g a ” p o w s ta ły ju ż w k o ń c u p a ź d z ie r n ik a 1939 r o k u , k ie d y to je d e n z d z ia ła czy te j o rg a n iz a c ji, k tó r y p r z y b y ł z W a rs z a w y , n a w ią z a ł k o n t a k t z A u g u s ty n e m T r a g e r e m , z n a n y m m u je s z c z e z o k re s u p rz e d w o je n n e g o . W lis to p a d z ie i g r u d n iu te g o s a m e g o ro k u z o rg a n iz o w a n o k o m ó rk i ..M iecza i P ł u g a ” w G d y n i, G r u d z ią d zu, T u c h o li i W ą b rz e ź n ie . K to b y ł ta m ich in s p ir a to r e m — m e w ia d o m o . Z n a n y je s t ty lk o ;"akt, że w lis to p a d z ie i g r u d n iu 1939 r o k u o k re s o w o p r z e b y w a ł n a P o m o rz u G d a ń s k im ks.
L eon P o e p ia u , k tó r y z a tr z y m a ł się u s w o ic h ro d z ic ó w w K o ń c z e w ic a c h s k ą d w y je ż d ż a ł do w y ż e j w y m ie n io n y c h m ie js c o w ości. P ó ź n ie j p o w s ta ły k o m ó rk i .M iecza i P łu g a ” ró w n ie ż w in n y c h m ie js c o w o ś c ia c h P o m o rz a , m ię d z y in n y m i w P u c k u , a ta k ż e w śró d ro b o tn ik ó w p r z y m u s o w y c h w E lb lą g u i M a lb o r
k u .
W d o k u m e n ta c h p ie rw s z ą w z m ia n k ę o „M ieczu i P łu g u ” n a 6
— Życie i śmierć bohatera81
5
Poeplau Leon, pseud. Wolan, Wolanin (1910—
1940), ksiądz, szef konspiracyjnej organizacji
«Miecz i Pług». Ur. 14 VI we wsi Rolbik (pow.
Chojnice) w wielodzietnej rodzinie, był synem Wojciecha, nauczyciela miejscowej szkoły, i Klary z Makowskich. Uczył się w szkole powszechnej w Rolbiku i Kończewicach (pow. Toruń), a potem w gimnazjum w Chełmży, gdzie uzyskał maturę w r. 1928. Następnie wstąpił do Seminarium Diecezjalnego w Pelplinie, po którego ukończeniu otrzymał święcenia kapłańskie dn. 17 XII 1932, po czym ok. pół roku był wikarym w Golubiu n/Drwęcą. Stamtąd został przeniesiony do parafii Gdynia-Oksywie, gdzie rozwinął działalność spo
łeczną wśród młodzieży. W r. 1933 w zastępstwie kapelana s/s «Kościuszko» odbył rejs do Stanów Zjednoczonych. Mianowany wikariuszem kate
dralnym w Pelplinie, wkrótce potem, od r. akad.
1935/6, studiował matematykę na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Warsz. Pod
czas studiów był przewodniczącym (przez 2 kaden
cje) Komisji Naukowej Kola Matematyczno-Fi
zycznego Słuchaczów tej uczelni i kierownikiem II koła uniwersyteckiego «Iuventus Christiana*.
W czasie wojny polsko-niemieckiej 1939 r.
jako kapelan-ochotnik P. wziął udział w wal
kach Samodzielnej Grupy Operacyjnej «Polesie»
6
i pod Kockiem dostał się do niewoli, z której zo
stał zwolniony w Radomiu. Wrócił do Warszawy, gdzie poczynił pierwsze kroki dla zawiązania tajnej organizacji niepodległościowej. Jeszcze w paź
dzierniku 1939 udał się na Pomorze, łącząc pobyt u rodziny z wyjazdami do wielu miejsco
wości dla zainicjowania pracy i łączności kon
spiracyjnej. Następnie w Warszawie sfinalizo
wał zabiegi nad powołaniem do życia tajnej organizacji, bazującej w walce o nową, lepszą Polskę na katolickich założeniach ideowych typu Jeunesse Ouvriere Chretienne. Ka
płańsko ustabilizowany przy kościele Św.
Zbawiciela, wszystkie swe siły i czas poświęcił konspiracji jako szef organizacji o nazwie «Miecz i Pług». Założył i współredagował (korzystając m. in. ze współpracy Zofii Kossak) czasopismo 0 tym samym tytule. Prowadził narady i odprawy, wyjeżdżał do miejscowości podwarszawskich i na Lubelszczyznę, a na przełomie 1. 1939/40 ponow
nie był na Pomorzu i w kaplicy Elżbietanek w Chełmży odprawił mszę z patriotycznym kazaniem. Kierowana przez P-a organizacja opowiadała się za linią reprezentowaną w pod
ziemiu przez Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych i wśród sygnatariuszy za
wiązanego przy tym ugrupowaniu w kwietniu 1940 Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Niepodległościowych znalazł się również P.
Ponadto współpracował z niektórymi, konspira
cyjnymi, pięcioosobowymi grupami «Juventus Christiana*. Dn. 3 VII 1940 w trakcie masowych aresztowań P. został uwięziony i osadzony na Pawiaku, 14 VIII t.r. wywieziono go do obozu koncentracyjnego do Oświęcimia. Dn. 28 VIII 1940 został tam zamordowany. Rodzinie zezwo
lono na zobaczenie zwłok i przysłano następnie urnę z prochami P-a, którą pochowano w gro
bowcu rodzinnym w Chełmży.
Postawę P-a w obozie oświęcimskim przed
stawiła Zofia Kossak w konspiracyjnie wydanej broszurze pt. „Golgota” (W. 1942 s. 8—9).
Brat P-a A r t u r (ur. 28 II 1914 w Rolbiku) był oficerem zawodowym 34 p. piechoty w Białej Podlaskiej. W czasie okupacji niemieckiej pod przybranym nazwiskiem Jan Raczkowski działał w Lubartowie, najpierw w ramach «Miecza i Płu
ga*, następnie jako zastępca komendanta obwodu Armii Krajowej. Aresztowany 6 X 1942, został osadzony w Oświęcimiu (nr obozowy 80134 1 zginął rozstrzelany pod ścianą śmierci 25 I 1943.
F ot. w zbiorach red. PSB ; — O ls z e w ic z , Lista s tr a t k u ltu ry poi., (mylnie jako P eplan); — B a r t o s z e w s k i W ., W arszawski pierścień śm ierci, W yd. 2, W. 1970 (jako Peplau); C a b a n J ., M ańkowski Z., Związek W alki Zbrojnej i A rm ia K rajow a w Okręgu Lubelskim 1939— 1944, L. 1971 (Leon P. jako W ola
nin, A rtu r P. jako Raczkowski Ja n ); C ie c h a n o w s k i K., Życie i śm ierć b o h atera. Józef Dam bek założyciel kierow nik TOW „G ryf Pom orski”,
P O E P L A U L E O N
Gd. 1980 s. 80; J a c e w i c z W ., Woś f . , M artyrolo
gium polskiego duchow ieństw a rzym skokatolickiego pod okupacją hitlerow ską w latach 1939— 1945, W. 1977— 8 z. I— III, W. 1981 z. V; K a c z m a r z y k D., D uszpasterstw o akadem ickie w okresie okupacji,
„W ięź” 1970 nr 10 s. 59, 65— 6; M ęczeństwo duchow ie
ństw a pomorskiego 1939— 1945, Pelplin 1947 (błę
dna d a ta śmierci); S z o ł d r s k i W., M artyrologium duchow ieństw a polskiego pod okupacją niem iecką w latach 1939— 1945, w: Sacrum Poloniae M illennium, Rzym 1965 X I; T o k a r z A., Ś. p. ksiądz Leon Poeplau, w: Kościół K atolicki na ziem iach Polski w czasie II wojny św iatow ej. M ateriały i studia, W . 1973 z. 1 s. 253—8; T u r l e j s k a M., Polska po wrześniu 1939. (5) Początek konspiracji, „ P o lity k a ” 1964 n r 54 s. 11; — B a r t o s z e w s k i W ., Z Zofią K ossak w podziemiu, „Tyg. Powsz.” 1968 n r 24 s. 2.;
Elenchus Om nium Ecclesiarum necnon Universi Cleri Dioecesis Culmensis pro Anno Domini 1929—- 1939; Sprawozdanie z działalności K ola M atem a
tyczno-Fizycznego Słuchaczów U niw ersytetu J . Pił
sudskiego w W. za r. 1936, 1937; Z a s a d a W ., Przez Paw iak, Oświęcim i D achau do wolności, (II),
„Za i Przeciw ” 1968 n r 16 s. 14; — „ Iu v e n tu s Chri
stia n a ” 1939 nr 5 s. 77; „Mies. Diec. Chełm ińskiej”
1935 s. 449, 545, 798; „O rędow nik Diec. Chełmiń
skiej” 1948 s. 339 (sprostow anie d a ty śm ierci P-a); — C entr. Arch. KC P Z P R : sygn. 78/111— 38: K o s s a k Z., Co wiem o prasie podziem nej; P aństw . Muz. w Oświę
cim iu: sygn. M at/517 t. 36, lista tra n sp o rtu z dn.
14 V III 1940; — List do a u to ra z dn. 24 IX 1975; — Inform acje rodzeństw a P-a; — Bibliografia do b ra ta P -a A rtu ra: G a r l i ń s k i J ., Oświęcim wat- czący, Londyn 1974; G ło w a c k i L., D ziałania wo
jenne n a Lubelszczyźnie w r. 1939, L. 1976 (m ylnie Poeplan); — „Zesz. Oświęcimskie”, Kr. 1957 z. 1.
A dam Tokarz
- _______________ ______ r ---
— P O E T E V I N U S J A N . ..
203
7
8
P OEPLAU L eon ps. „Wolan”, „Wolanin" (1 9 1 0 -
- 1 9 4 0 ) , kapłan, działacz narodowy, urodził się 14 VI 1910 r. w miejscowości Rolbik w powiecie chojnickim w wielodziet
nej rodzinie nauczycielskiej. Z Chełmżą L. Poeplau związał się po przeniesieniu ojca na stanowisko kierownika szkoły powszechnej w Kończewicach koło Chełmży
W Chełmży ukończył gimnazjum, gdzie był prymusem wykazu
jącym się szczególnymi zdolnościami matematycznymi. Po maturze zamierzał studiować właśnie ten kierunek na politechnice w Gdań
sku. Jednak po wakacyjnym pobycie u ciotki w Wąbrzeźnie zmienił zdanie i postanowił wstąpić do Seminarium Duchownego w Pelpli
nie. Święcenia kapłańskie otrzymał 17 XII 1932 r. Następnie ks. Po
eplau był przez pół roku wikarym w Golubiu. Młody ksiądz zdobył jednak sympatię biskupa chełmińskiego ks. dra St. W. Okoniewskie
go, który doceniając jego wybitne zdolności matematyczne, widział go w pracy w szkolnictwie. Rozmijało się to z zamiarami ks. Po- eplaua, który pragnął pracować „na parafii” , wśród młodzieży. Prze
niesiono go więc do G dyni-0ksyw ie, gdzie m.in. rozwinął działal
ność Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży.
W tym czasie odbył też jako kapelan rejs do Nowego Jorku na statku „Kościuszko”. W 1935 r. biskup chełmiński - mimo próśb parafian - odwołał ks. Poeplaua z Gdyni i skierował go na studia matematyczne na uniwersytet do Warszawy. Z w ielką energią po
święcił się ks. Poeplau nowym zadaniom. Na czwartym roku stu
diów prowadził ćwiczenia dla studentów, a jego praca magisterska została bardzo wysoko oceniona. Poza tym wygłaszał kazania poza Warszawą a swego rodzaju niespodziankę dla biskupa protektora
9
6 4 ______S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y C h e ł m ż y i o k o l i c
miał być planowany przez niego doktorat z filozofii. Przeszkodził temu jednak wybuch II wojny światowej 1 IX 1939 r. K siądz Po
eplau został kapelanem wojskowym w SGO „Polesie” gen. F. K le
eberga, gdzie służył aż do ostatniej bitwy pod Kockiem, po której dostał się do niewoli. Zwolniono go w Radomiu, skąd natychmiast wrócił do Warszawy i zamieszkał na Mokotowie. Rodziców na Po
morzu odwiedził w tym czasie dwukrotnie. Pierwszy raz w paździer
niku 1939 r., kiedy to przywiózł pieniądze i listy do rodzin jeńców pochodzących z tych stron, drugi raz natomiast na Boże N arodzenie
1939 r. Wówczas to, na początku stycznia 1940 r. odprawił w Chełm
ży mszę św., podczas której wygłosił kazanie, którego treść i ton wzbudziły obawy represji ze strony Niemców. Tak też się stało.
W marcu 1940 r. gestapowcy przeprowadzili rewizję w domu rodzin
nym ks. Poeplaua w Kończewicach, natarczywie dopytując się o nie
go. W,tym czasie ks. Poeplau był już w Warszawie, gdzie żył w b ar
dzo ciężkich w arunkach m aterialnych, w zw iązku z czym brat Bronisław przywiózł mu zapasy żywnościowe, informując jed n o cześnie o zainteresowaniu Niemców jego osobą. Ks. Poeplau był zaś zajęty organizowaniem konspiracji antyhitlerowskiej, czemu pośw ię
cał się od świtu, po odprawieniu rannej mszy św. w kościele Zbaw i
ciela aż do godziny policyjnej. Organizacja założona przez ks. Po
eplaua nazywała się „M iecz i Pług” i była liczącą się siłą na polskiej scenie konspiracyjnej. A zaczęło się od wydawania podziemnego pisma o tej samej nazwie. Z pismem tym współpracowała m.in. zna- s--.j na pisarka Zofia Kossak-Szczucka, która tak wspominała ten okres:
„Równocześnie [w końcu października 1939 r. - przyp. D.M.] mło
dy, nieprzeciętnie zdolny ksiądz Poeplau z Pomorza założył pismo
„Miecz i Pług”. Ideą pisma było stworzenie polskiego radykalnego ruchu katolickiego [trochę w rodzaju J. O. C. — „Jeunesse Ouvrie Chretienne” - przyp. D.M.]. W spółredaktorkąpisma była Krysia K a
rier z Juventus Christiana. Współpracował z n ią Witold Bieńkow
ski. Pismo miało dobre oblicze. Dawałam do niego artykuły od cza
su do czasu...”
10
Poeplau Leon
6 5Stopniowo organizacja „Miecz i Pług” bardzo się rozwinęła, licząc na pocz. 1943 r. od 15 do 32 tys. Członków. Była organizacją ogólnopolską nastawioną na wywiad, propagandę i partyzantkę, m.in.
od grudnia 1939 r. działał XIII Pomorski Okręg Ruchu „Miecz i Pług”, któremu w 1943 r. podporządkowała się nie scalona AK część TOW „Gryf Pomorski” pod dowództwem J. Dambka. Zresztą „Miecz i Pług” nigdy nie podporządkował się ZWZ/AK, a o jego sile od
działywania niech świadczy fakt, że on sam podjął akcję scalenio
w ą której efektem było podporządkowanie sobie części Komendy Obrońców Polski, części Organizacji Wojskowej „Wilki” i Zbrojne
go Pogotowia Narodu. Równie imponująco przedstawia się osiągnię
cia organizacji w dziedzinie propagandy: 42 tytuły centralne i re
gionalne, odezwy, ulotki, znaczki poczty podziemnej, książki, w tym wydrukowany w 1942 r. w nakładzie 2 tys. egzemplarzy „Dywizjon 303” A. Fiedlera. Na negatywny obraz „Miecza i Pługa” wpłynął fakt utworzenia agentury gestapo w gronie ścisłego kierownictwa organizacji, nota bene trzech agentów zlikwidowano 18 IX 1943 r.
Jest to już jednak zupełnie inna historia.
Ten, który stworzył organizację, ks. L. Poeplau został areszto
wany przez gestapo w Warszawie już 3 VIII 1940 r. i osadzony na Pawiaku. Mimo wielu starań - interweniować przyjechał nawet oj
ciec księd za-m .in . poprzez volksdeutskę o nazwisku Bederke, któ
rą odwiedzał gestapowiec z Alei Szucha, ks. Poeplaua nie udało się uratować. Był to jego świadomy wybór. Jak wynika z przysłanych z więzienia grypsów odrzucił on możliwość uratowania się, odma
wiając proponowanego mu przyjęcia Volkslisty. Trafił więc, jako jeden z pierwszych do Oświęcimia, gdzie zginął 28 VIII 1940 r. po dwóch tygodniach pobytu w obozie. Przekazaną przez władze obo
zowe urnę z prochami księdza Poeplaua rodzice pochowali w rodzin
nym grobowcu w Chełmży.
Warto na koniec przytoczyć słowa Z. Kossak-Szczuckiej, która w wydanej w okresie okupacji książce pt. „Golgota” tak opisywała śmierć ks. Leona Poeplaua: „Niemniej żywą pamięć zostawił po so
11
6 6 ______S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y C h e ł m ż y i o k o l i c
bie młodziutki ks. Poeplau z diecezji pomorskiej, co nie zw ażając na razy w ychodził w czasie apelu z szeregu, by pochylić się nad konającym towarzyszem, udzielić mu ablucji... miał śmierć piękną, której nie wolno przemilczeć. Ulubioną rozrywką Esesów je st p rzy muszanie księży do śpiewania bluźnierczych, pornograficznych n ie mieckich piosenek... Zdarzyło się jednak, że czy piosenka była w y
jątkowo bluźniercza, czy rozkaz stanowił zbyt otwartą prow okację
— ks. Poeplau odmówił śpiewu: „Jestem księdzem i podobnych słów nie wypowiem ”. Niewykonanie rozkazu w obozie nie może mieć innej konsekwencji niż śmierć. W obecności wszystkich zaczęła się egzekucja. Kilku rosłych, silnych drabów biło zagłodzonego chu
dzinę. N a tle ich tęgich postaci jakże zdawał się słaby i bezbronny.
Jednak z nieugiętą m ocą powtarzał: „Śpiewać nie będę”. A oni n a
legali. Chcieli nie tylko go zabić, ale przed śmiercią załamać. B ili bykowcem, pałkami gumowymi, kopali podkutymi obcasami. U czy
nili z jego ciała jed n ą ranę, połamali żebra, odbili wnętrzności. Po każdej nawałnicy uderzeń stawiali go pod ścianą i podpierając bez
władny strzęp ciała drągiem krzyczeli: „Śpiewaj!” „Nie mógł ju ż mówić i trząsł tylko głową przecząco. Tak zginął...”
Dariusz Meller
R ela cja B r o n isła w a P o ep la u a z 1975 r , odpis w zbiorach Pow iatow ej i M iejsk iej B iblioteki Publicznej w Chełmży; K o ssa k Z., „Co w iem o prasie podziem nej” , o d p is w zbiorach P iM B P w Chełm ży; K o m o ro w sk i K ., Konspiracja pomorska 1 9 3 9 -1 9 4 7 , Gdańsk 1993, s. 9 8 -1 0 0 ; K o ssa k Z., G olgota, Warszawa 1942, s. 8 -9 ; W ila m o w sk i J., Honor, zdrada, kaźń. A fery Polski Podziem nej 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Warszawa 1999, s. 1 3 4 - - 1 3 5 ; „ G a ze ta C h eh n ż y ń s k a ” 1997 VI.
12
Poeplau Leon ps. „Wolan” (1910-1940), ksiądz, założyciel, polityczny przywódca i Pre
zes Rady Naczelnej organizacji „Miecz i Pług”.
U rodzony 14 V I 1910 r. w Rolbiku, pow.
Kościerzyna; syn Wojciecha i Klary. Miał siedmioro rodzeństwa. W rodzinie nazywany był „Leszkiem” (podobno drugie imię brzmiało Jan). Rodzina Poeplau była podchodzenia fran
cuskiego. Ich przodek - żołnierz napoleoński - po wycofaniu się wojsk francuskich, osiedlił się na pograniczu dawnego powiatu Człuchów—
-Chojnice. Ojcec Leon był nauczycielem.
Poeplau ukończył szkołę powszechną w Rolbiku i w Kończewicach. W czerwcu 1928 r.
uzyskał maturę w Państwowym Gimnazjum w Chełmży. Zamierzał studiować na Politechni
ce Gdańskiej, ale podczas wakacji zmienił decyzję i wstąpił do Seminarium Duchownego w Pelplinie (na decyzję Leona być może miał wpływ jego stryj - ksiądz). W dniu 17 XII 1932 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Pierwszą mszę św. odprawi! 25 XII 1932 r. w kościele parafialnym w Chełmży. Od stycznia 1933 r. pracował jako wikariusz w Golubiu nad Drwęcą, a od lipca 1933 r. do 1935 r. w Gdyni-Oksywiu. Miał liczne kontakty z młodzieżą zwłaszcza
13
Gdyni-Oksywiu. Miał liczne kontakty z młodzieżą, zwłaszcza robotniczą.
W 1933 r., w zastępstwie kapelana, odbył rejs do USA na s/s „Kościuszko”. Był wikariuszem katedralnym w Pelplinie. Był zwolennikiem równouprawnienia społecznego i materialnego. Wzorował się na postawie księży francuskich, sprawujących opiekę duszpasterską wśród robotników. Z inicjatywy biskupa ordynariusza diecezji chełmińskiej - Wojciecha Okoniewskiego rozpoczął stu
dia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego.
W przyszłości miał być nauczycielem w szkole średniej przy Kurii Biskupiej w Pelplinie. Podczas wakacji często jeździł z młodzieżą na obozy letnie. Cieszył się opinią pracowitego i sumiennego studenta. Był członkiem organizacji „Ju- ventus Christiana”. Przygotowywał pracę magisterską ale wybuch wojny unie
możliwił mu ukończenie studiów. Podczas kampanii jesiennej 1939 r. walczył jako ochotnik w Samodzielnej Grupie Operacyjnej „Polesie” pod dowództwem gen. F. Kleeberga. Zamierzał przedostać się do Rumunii, ale przeszkodziły temu oddziały radzieckie. Po zakończeniu walk znalazł się w niewoli niemieckiej.
Przebywał w obozie w Radomiu, skąd został zwolniony. W czasie okupacji był kapłanem w parafii Św. Zbawiciela w Warszawie.
Po powrocie z niewoli (około 20-25 X 1939 r.) przystąpił do działalności konspiracyjnej, zakładając organizację „Miecz i Pług” (symbol walki i pracy).
Był jej duchowym i politycznym przywódcą. Używał pseudonimu „Wolan”. Do pracy podziemnej zaangażował grupę oficerów i podoficerów służby czynnej i rezerwy, jak również osoby o orientacji chadeckiej i endeckiej, a także człon
ków „Juventus Christiana”. Z jego inicjatywy w październiku 1939 r. rozpo
częto nawiązywanie pierwszych kontaktów organizacyjnych w Warszawie i w terenie. W październiku i w grudniu 1939 r. przyjechał na Pomorze. Podczas pierwszej bytności udawał się w różne rejony Pomorza, zawożąc listy i paczki rodzinom oraz krewnym żołnierzy polskich przebywających w niewoli niemiec
kiej. Przywoził także wiadomości o poległych. Był wówczas w Grudziądzu, Toruniu, Wąbrzeźnie i Tczewie. Być może dotarł również do innych miejsco
wości. Odprawił też mszę św. w Chełmży, wygłaszając patriotyczne kazanie.
Dokonał także rozeznania możliwości tworzenia tam struktur konspiracyjnych.
Po raz drugi przyjechał na Pomorze przed świętami Bożego Narodzenia 1939 r.
W noc sylwestrową 1939/1940 r. odprawił mszę św. w Kończewicach, w kapli
cy u Sióstr Elżbietanek. Tam też i w kazaniu noworocznym odwoływał się do uczuć narodowych i religijnych. Często wyjeżdżał do Bydgoszczy, Torunia, Tucholi, Malborka i Elbląga. Wyjazdy te miały związek z budowaniem zaląż
ków organizacyjnych „Miecza i Pługa”, gdyż w pierwszych tygodniach 1940 r.
powstały tam komórki tej organizacji. Po 6 I 1940 r. powrócił do Warszawy ze swym bratem Bronisławem, który pełnił funkcję łącznika na Pomorze.
W Warszawie ks. Poeplau współpracował m.in. z Zofią Kossak-Szczucką i Krystyną Karier (przedwojenną działaczką „Juventus Christiana”). W jego mieszkaniu przy ul. Chocimskiej odbywały się spotkania konspiracyjne. Pomoc okazywali mu także dwaj bracia: wspomniany już Bronisław i Artur (pierwszy,
1 10
14
niezależnie od spraw pomorskich, był łącznikiem i kolporterem prasy podziem
nej w Warszawie i Radomiu, drugi zaś organizował komórki „MiP” w Lubarto
wie, dotarto też do Częstochowy).
W okresie 1939-1940 r. ks. Poeplau wszedł do ścisłego kierownictwa „Mie
cza i Pługa”. Na jego wniosek Anatol Słowikowski („Andrzej Nieznany”) został kierownikiem do spraw wojskowych i cywilnych. Po utworzeniu Rady Naczel
nej jej Przewodniczącym mianowano ks. Poeplau Był jednym z założycieli Ko
mitetu Porozumiewawczego Organizacji Niepodległościowych (KPON), do którego przystąpił „Miecz i Pług” (oprócz Tajnej Armii Polskiej, Komendy Obrońców Polski i innych organizacji). W KPON reprezentował konspiracyjne koła „Juventus Christiana”, „MiP” oraz zajmował się wysiedleńcami z Pomorza, którzy znaleźli się w Warszawie. Przypuszczalnie miał też kontakt z Janem Czarneckim („Kruk”) - dziennikarzem i fotoreporterem przedwojennego
„Dziennika Bydgoskiego”, który reprezentował w Warszawie pomorski „Miecz i Pług”.
W kwietniu 1940 r. został ostrzeżony przez brata Bronisława, który wrócił z Pomorza, o rewizji przeprowadzonej w końcu marca tr. w rodzinnym domu Poeplau w Kończewicach. Rewizja była niespodziewana i przeprowadzona bardzo dokładnie. Gestapo żądało adresu księdza i zabrało jego zdjęcie. Poeplau nie oba
wia! się jednak aresztowania, gdyż dysponował informacjami od pracowniczki warszawskiego gestapo (NN), prowadzącej kartotekę osób poszukiwanych przez policję. Osoba ta ostrzegła księdza o założeniu jemu i innym księżom takiej kar
toteki, ale miała go powiadomić o ewentualnym niebezpieczeństwie. Do ostrzeże
nia jednak nie doszło.
Aresztowano go 3 VII 1940 r. o godz. 500 przy ul. Chocimskiej (tego dnia aresztowano w Warszawie ośmiu księży, z których sześciu zwolniono). Począt
kowo gestapo zamierzało zabrać Bronisława, uznając go za poszukiwanego Poeplaua. Po wyjaśnieniach zabrano jednak księdza. Więziony był na Pawiaku i przesłuchiwany przy Alei Szucha. W więzieniu odwiedzał go brat Bronisław. On też zawiadomił telegraficznie ojca o całej sprawie. Jednak z listu pisanego do ojca z Pawiaka przebijał optymizm i nadzieja na szybkie zwolnienie. Nie zdawał sobie sprawy z powagi sytuacji. Wielokrotnie namawiano go do podpisania volkslisty.
Po kategorycznej odmowie został wysłany pierwszym transportem z Warszawy do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (14 VIII 1940 r.). Tam ponawiano żądanie podpisania volkslisty, na co się nie zgodził.
Zmarł w obozie oświęcimskim 28 VIII 1940 r. W podziemnym wydawnic
twie „Golgota”, pióra Z. Kossak-Szczuckiej z 1943 r., zawarto opis jego śmier
ci. Do końca zachował godną postawę kapłana.
Urnę z prochami przewieziono na cmentarz w Chełmży, gdzie spoczęła w rodzinnym grobie Poeplaów.
Brat Artur (1914-1943) był oficerem służby stałej piechoty, działał w „MiP”, potem w AK, pełniąc funkcję zastępcy Komendanta Obwodu Lubartów.
Aresztowany 6 X 1942 r. i rozstrzelany w Oświęcimiu. Drugi brat Bronisław (ur.
111
15
1912 r.) - przedwojenny pracownik Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe (GAL) także działał w „MiP”. Miał kontakt z Konsulatem Szwedzkim i organizował przerzuty do Szwecji. Zmarł w latach siedemdziesiątych w Gdańsku.
IPN-KŚZpNP, SWMW, Akta Mariana Bogacza i innych, sygn. 742-745; AMSt., Akta „Miecza i Pługa”, sygn. Z—IT—16—4, Akta gestapo, sygn. Z -II-1 6 -2 ; IPN - OKŚZpN P—L, Akta gestapo Radom, sygn. 221; Dokumenty rodziny Poeplau (materiały A. Tokarza); B a r t o s z e w s k i W., Warszawski pierścień śmierci 1939-1944, Warszawa 1970, s. 119 (tutaj podano błędnie: Peplau); B r o d z i e j W. , F r i s z k e A., K u n e r t K. A., Polska Podziemna 1939-1945, Warszawa
1991, s. 364 (tutaj błędna informacja o pełnieniu funkcji komendanta „MiP”);
C h r z a n o w s k i B., Miecz i Pług..., passim; D o m a ń s k a R., Pawiak. Więzienie gestapo. Kronika 1939-1944, Warszawa 1978, s. 81 (tutaj podano błędnie: Peplau);
G a r 1 i ń s k i J., Oświęcim walczący, Londyn 1974 (dotyczy brata Artura, podano:
Peplau); K o m o r o w s k i K„ Leksykon..., s. 98-99 (tutaj błędna data śmierci: 28 X 1940 r.); (Kossak-Szczucka Z.), Golgota, Wyd. Front Odrodzenia Polski (W arszawa 1943), s. 8-9; K u n e r t K. A., Ilustrowany Przewodnik po Polsce Podziemnej 1939-1945, Warszawa 1996, s. 20, 533; t e n ż e , SI. Biogr..., s. 137—
138 (tu obszerna bibliografia i sprostowania); t e n ż e , Rzeczpospolita Walcząca.
Wrzesień— grudzień 1939. Kalendarium, Warszawa 1993, s. 137-138 (tutaj podano pseudonim: „Wolanin”, zakwestionowany przez A. Tokarza); T o k a r z A., Leon Poeplau, PSB, t. XXV, s. 202-203; t e n ż e , Odczyt o śp. Leonie Poeplau (1910- 1940), Biuletyn Informacyjny Akademii Teologii Katolickiej 1974, nr 2, s. 44-45;
S.P. Ksiądz Leon Poeplau (szkic bibliograficzny), w: Kościół Katolicki na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Materiały i Studia, pod red. ks. F. Stopniaka, W arszawa 1973, z. 1, s. 253-258; W a n a t L ., Za nuirami Pawiaka, wyd. 5, W arszawa 1972, s. 533 (tu mylna data aresztowania: 1 IV 1942 r.);
W i l a m o w s k i J., K o p c z u k W., Tajemnicze wsypy. Polsko-niem iecka wojna na tajnym froncie, W arszawa 1990, s. 245-246 (tu podano Peplau, Poeplau oraz błędną datą aresztowania: 3 VIII 1940 r. w Rolbiku i błędną datą śmierci: 28 X
1940 r. oraz błędna informacja o pobycie księdza na Pomorzu od wiosny 1940 r. - faktycznie bywał tam jego brat Bronisław); Z a k r z e w s k i B„ Leon Poeplau (1910-1940), w: Zasł. Pomorzanie..., s. 155-157; Z a s a d a W., Przez Pawiak, Za i Przeciw 1968, nr 16; Zofia Kossak, pr. zb., Warszawa 1992; IH PAN, Biografia ks. L. Poeplau opracowana przez A. Tokarza, sygn. A 666/77; Kossak Z., o ks.
Leonie Poeplau (mps, zbiory K. Ciechanowskiego), rei. B. Poeplau (zbiory K.
Ciechanowskiego); rei. B. Poeplau i siostry (zbiory A. Tokarza).
B o g d a n C hrzanow ski
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
. Poeplau Leon (1910—1940) działacz ruchu oporu, ksiądz
U rodził się 14 VI 1910 r. w R olbiku w pow iecie chojnickim . Po ukończeniu Seminarium D u ch ow nego i uzyskaniu święceń kapłańskich w G olubiu-D obrzy- niu został wikariuszem parafii w G olubiu, następnie G dyni-Oksywiu. Zdecydow ał się na dalsze studia, które podjął w 1935 r. na W ydziale M atem atyczno- Przyrodniczym Uniw ersytetu W arszawskiego. W cza
sie studiów związał się z członkam i „Juventus Chri
stiana” . W ybuch wojny nie p ozw olił mu już obronić ukończonej pracy dyplomow ej. W okresie okupacji hitlerowskiej, zasłużony działacz patriotyczny ruchu oporu. Aresztowany przez gestapo, przebywał na Pawiaku i p o krótkim pobycie został wywieziony z transportem w ięźniów do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie 28 X 1940 r. zmarł.
L. W anat, B yli wśród nas. Z więziennej kraty, „Z a i przeciw” ’ 1975, n r 46(973).
B. Zakrzewski, Leon Poeplau (1910— 1940) (w :) Zasłużeni Pomorzanie w latach / / wojny światowej, G T N „Pom orze G dańskie” 1984, nr 16, s. 155— 157.
