Joanna Stojer-Polańska(autor korespondencyjny)
drnaukprawny ch
joanna.stojer @gm ail.com
MarekLisowicz
biegłysądowySądu OkręgowegowGliw icachzzak resuweryfikacjiwyznaczonegoobszaruterenudziałaniaw celuustalenia
miejscaukryciazwłokiprzedstaw ieniapropozycjidoboruwłaściwychmetodposzuk iwaw czych orazśrodkówtechnicznych,
WydziałPoszukiwańSpecjalnych Jan Gołębiowski
biegłysądowySądu Okręgowegow Warsz aw ie, CentrumPsychologiiKryminaln ej
Krym
inalistyczne
aspekty poszukiwania
zwłok
Str
eszc zen
i
e
Artykuł poświęconyjest zagadnieniu poszuk iwan iazwłokludzkich.Poszukiwania takie prowadzisię w przy-padku podejrzenia popełnian ia zabójstwa, samobójst wa lub też niewyjaśn ionego zaginięcia osoby, kiedy z okoliczności sprawy wynika,żeosoba najprawdopodobniej nieżyje. Opisane zostały następuj ące metody poszukiwań : użycie psa specjalistycznego, metoda georadarowa, metoda fosforanowa, metoda sonarowa,
metoda wykopów kontrolnych,metodyposzukiwańw wodzie.Omów ionozagadnienieprofilowaniasprawców zabójstw,bowiemsposób postępowania ze zwłokami oraz miejsce ich ukryciastanowiąistotne wskazów ki wykrywczeoraz dowodowe.Przedstawionezostały takżeaspektyzwiązanezews półpracąinterdyscyplinar
-nąw przypadku niewyjaśnionych spraw, w których istnieje podejrzenie popełn ienia zabójstwa, chociaż nie udało się ujawni ć zwłok,takiejakwspółpracazprofilerem,atakżezbiegłymi zróżnychdziedzin nauki. Słowakluczoweposzukiwaniezwłok, zabójstwo,przewod nikpsasłużbowego , georadar
Nie maciała,nie ma zbrod ni?
Powszechnieuważa się, żejeżel i nie znaleziono ciała ofiary,tozewzględu na brakcorpus delictinie można mówi ćozbrodni.Tezatakaniejestjednakprawdziwa.
W Polsce toczy się wiele postępowań, w wypadku których nie jest znane miejsce ukrycia zwłok ofiary zabójstwa lub innego przestępstwa przeciwko życiu, natomiast organa ścigania są przekonane o zbrodn i-czym spowodowaniu śmierci ofiary. Często w takich sprawach oskarżony o zabójstwo nie chce wskazać miejsca ukrycia zwłok. Dotyczy to spraw, w których ofiarauważanajestzazaginioną, jednocześniejednak
istniejeuzasadnione podejrzen ie,że osoba zaginiona
nie żyje, a oskarżony jest bezpośrednim sprawcą zagin ięcia. Oskarżony może przypuszczać, że do
-póki nie zostaną znalezione zwłoki, nie poniesie on odpowiedzialności karnej. Często przedstawia taką argumentację i na braku odnalezienia ciała ofiary bu-duje linię obrony. Należy jednak zauważyć, że w pol-skich sądach pojawiają się skazania za zabójstwo
PROBLEMYKRYM INALIS TYKI289(3 )2015
w sprawach,w których nigdy nie udało się odnaleźć zwłok'. W takich prawo mocn ie zakończo nych spra
-wach skazany może utrzymywać, że jest niewinny albo wręcz informować organa ścigan ia czy wymiaru sprawiedliwości , że szczątki ofiary nigdy nie zostaną odnalezione. Jest to z pewnością sytuacja niekom-fort owa dlawymiaru sprawied l iwości, zaś dlarodziny ofiaryniezwykletraumatyczna.
Celem artykułu jest wskazanie możliwości, jakie daje użycie psa do wyszukiwaniazwłok ludzkich oraz stosowaniemożl iwościtechnicznych do poszukiwan ia zwłokludzkich. Dla organów ścigania iwymiaruspra -wied l iwości szansą na wyeliminowanie wątpliwości dotyczących zdarzenia bez ujaw nionych zwłok, ska-zanie oskarżonego oraz zminimalizowanie liczby za-bójstwjestwykorzystywan iecoraz tonowszychmetod i zdobyczy techni ki w celu ustalenia miejsca ukrycia
zwłok. Szansą dla procesu wykrywczego może być także współpraca z profilerem, czyli psychologiem,
E. Ornacka, Tajemn ice zbrodni, Prószy ński i S-ka, Warszawa 2011,s.172.
ZPRAKTYKI
który dokona profilowaniasprawcy zabójstwa na pod-stawie sposobu ukryciazwłokipostępowaniazciałem
ofiary.
Pies specjalistyczny do wyszukiwania zapachu zwłokludzkich
Najstarszą metodą jest poszukiwanie zwłok przy użyciu psa. Psy specjalistyczne "do wyszukiwan ia i lokalizacji zapachu zwłok ludzkich", zwane też psami zwłokowymi, przechodzą specjalne szkolenie w ośrodkach policyjnych. W Polsce ośrodkiem szko -lącympsy do wyszukiwaniailokalizacji zwłokludzkich jestZakład Kynologii Policyjnej w Sutkowicach ",W tej jednostce szkolisię psa pod kątem wyszukiwania za-pachu zwłok ludzkich, zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Szkolenie psa i jego przewodnika obejmuje 85 dni tresury". Zarówno pies, jak i jego przewodnik
nabywają niezbędne umiejętności iwiedzę dotyczącą pracy w terenie. Pies musi charakteryzować się do-skonałym węchem, instynktem łowieckim , chęcią do samodzielnej pracy i podporządkowaniem. Psy takie
są szczególnie starannie wyselekcjonowane, prze-chodzą specjalne testy. Odnotowan ia wymaga fakt, że coraz częściej spotykamy się w praktyce z przy-padkami, w których zwłoki zostają ukryte w sposób
uniemożliwiającypsu ich odnalezienie.
Należy przypuszczać,że sprawcy ukrywający ciało wiedzą,jak tozrobi ć ".Takie informacjemożnaniestety uzyskać, przeszukując internet. Istnieją urządzenia techniczne , możliwe do zastosowania w sprawach, w wypadku których okoliczności eliminująużycie psa. Równieżtak ukryte zwłoki można inależyznaleźć.
Użyciegeoradaru
Georadar jest stosowany w geologii oraz inżynierii budowlane]' , Urządzenie to ma także szerokie za-stosowanie w archeologii. Archeolodzy zajmują się "poszukiwaniem miejsca zdarzenia",bowiem potrzeb-na jest im znajomość miejsca , aby móc wnioskować
2 h
ttp://www.csp.edu.pl/csp/pion-dydaktyczny/10.Zaklad--Kynologii-Policyjnej.htm/ (datadostępu20 maja 2014).
3 Dz.U. KGp, Decyzja nr 400 Komendanta Głównego
Policji z dnia 8 październ ika 2014 roku zmieniająca
decyzję w sprawie programu kursu specjalistycznego
dla przewodników psów służbowych do wyszukiwania
zapachuzwłokludzkich.
4 Zob. tzw. efekt copycat, I. Marsh, G. Me/ville, Crime justice and the media, Paperback, Abingdon 2009, s.
22-24;J.Stojer,Efekt szkoleniowy serialikryminalnych, "Edukacja Prawnicza"2011, nr1, s.28-32.
5 J.Karczewski,Ł.Ortyl,M.Pasternak,Zarys metody geo -radarowej,Wydawnictwa AGH,Kraków 2011,s.39.
4
o samym zdarzeniu"; stosują różne metody poszuki-wania miejsca?
Technika georadarowa to metoda geofizyczna, w której do wykrywania obiektów podpowierzchnio -wych są stosowanefaleelektromagnetyczne.Metoda ta jest skutecznym ,łatwymwużyci uistosunkowo nie-drogim sposobem odwzorowania połączeń pomiędzy materiałami podpowierzchniowymi o różnych stałych
dielektrycznych. Zasadniczo system georadarowy składa się z jednostki kontrolnej X3M, elementów anteny (nadajnik i odbiornik w ekranowa nej obudo-wie) i monitora lub zewnętrznego komputera, który przetwarzaodbieranysygnałi tworzy graficzne przed-stawienie danych. Nadajnik wysyła powtarzające się krótkotrwałe sygnały elektromagnetyczne w kierunku ziemi,podczas gdy antena porusza się po powierzch-ni. Fale elektromagnetyczne są odbijane z powrotem do odbiornika poprzez złącza pomiędzy materiałami o różnych właściwościach dielektrycznych. Cechy podłoża pod powierzchniowego, które mogą powodo-waćtakie odbicia,to naprzykład :
- obiekty wytworzone przez człowieka, w tym obiekty użyteczności ze wszystkich rodzajów materiałów,takichjak plastik,żeliwosferoidalne, terakota, beton, podziemne zbiornik i, budowa fundamentów,granicewykopu, odpady;
- naturalnewarunkigeologiczne, takie jak zmiany w składzie gleby, warstwy wspornikowe , lód, poziom wód gruntowych,podłożeskalne,głazy,
bruk,wolna przestrzeń itp.
Przy użyciu georadarumożna stwierdzić obecność infrastruktury podziemnej, istnienie korytarzy czy pu-stych pomieszczeń pod ziem ią, a także miejsc , któ -rych struktura warstw przypowierzchniowych gruntu została naruszona. Z tego faktu można wnioskować,
że jest to miejsce, które powinno zostać poddane dokładniejszymbadaniom. W miejscu ukrycia zwłok,
sprawca narusza strukturę warstw przypowierzchnio -wych.Przyużyciugeoradaru można stwierdzićrozmiar takiegowykopu,rozpoznaćjego strukturęiznajdujące
się w nim przedmioty. Dzięki szerokiemu spektrum działaniageoradarmoże służyć nie tylko do szukania zakopanych zwłok, ale również zwłok zabetonowa-nych lub umieszczozabetonowa-nychprzezsprawcęw specjalnych skrytkach.
W konsekwencji użycia georadaru udało się przy-kładowowskazać miejsce ukrycia zwłokzakopanych w pobliżu domu na terenie posesji położonej w miej-scowości S. w 2012 roku, jak również zakopanych w piwnicy beczek, w których ujawniono przedmioty pochodzącezkradzieży,w tym amunicjędo broni pal-nej, a także fałszywe dokumenty, pieczątki i dowody
6 P. Konczewski, Archeologia sądowa w praktyce, [w:] Archeologiasądowaw teorii i praktyce,red.M.Trzciński,
J.Kawecki, Lexa Wolters Kluwer business,Warszawa 2013,s.117.
7 Ibidem,s. 118-158.
rejestracyjne schowane najprawdopodobniej przez domniemanegosprawcęzabójstwa ikradzieży".
Użycie georadaru umożliwia odnalezienie zwłok zakopanych niedawno,przed tygodniem czyteżprzed miesiącem, aletakże zwłokosób,które zginęływ cza -sie II wojny światowej, a nawet ciał o wiele wcześniej
pochowanych, np. z czasów Wikingów9• W 2014 roku w miejscowości Kałuszyn przeprowadzono pomiary georadarowe, na podstawie których ustalono miejsca pochówku 26 zwłok ludzkich pochodzących najpraw -dopodobniej z okresu przemarszu wojsk Napoleona w trakcie wojny zRosją w 1812 roku.
Przyużyciugeoradarumożliwejesttakżewskazanie miejsc ukrycia szczątków noworodka lub płodu ludz-kiego oraz drobnych przedmiotów. Podczas badania takich zdarzeń równieżstosowano georadar,w wyniku czego w 2014roku na terenie posesjipołożonejw mie j-scowości K. udało się wskazać miejsce zakopania przez sprawcę reklamówki zawierającej płód ludzki. Problemem medyczno-sądowym mającym znaczenie prawne pozostaje w takich sytuacjach określenie,czy dziecko urodziło się żywe, czy martwe oraz jaka była przyczyna
zqonu
'
".
Jako spektakularny przykład zastosowania geo-radaru można wskazać ujawnienie miejsca ukrycia zwłokkobiety idwóch mężczyzn. Zwłoki odkopano po 15 latach od śmierci ofiarna prywatnej posesjiw rejo -nie Warszawy. W tej sprawie nikt nie zgłosił zaginięcia, a ofiary miały powiązaniaze zorganizowanymi grupami przestępczymio charakterze zbrojnym. W dole, nagłę bokościok.
1,7
m, w pobliżu domu ujawniono szczątki posypane wapnem i zalane betonem, co spowodo -wało, że początkowo trudno je było zidentyfikować, gdyż przeobraziły się w tłuszczowosk. Zwłoki zostały ujawnione w miejscowościSz. w 2014 roku. Zdarzenia tego typu pokazują, że ciemna liczba zabójstw z całą pewnościąistnieje,zaś liczba zdarzeń może być wyż sza niżliczbazgłoszonych zaginięć.Przy wykorzystaniu badań georadarowych naj-większym wyzwaniem jest interpretacja wyników radarogramów na bieżąco. Okoliczności prowadzenia
8 Zdarzeniaopisane w artykule poddano anonimizacji ze względu na dobro toczących się postępowań karnych.
Odwołaniasięwtekście artykułudo konkretnychdziałań
poszukiwawczych przyużyciugeoradaru lub psa spec ja-listycznegoodnoszą się do spraw prowadzonych przez biegłegoSO Marka Lisowicza.
9 P. Konczwewski, op. cit., s. 117; B.N. Damiata, J.M. Steinberg, D.J.Bolender,G.Zoeqa, Imaging skele-tal remains with ground-penetrating radar: comparative results over two graves from Viking Age and Medieval churchyards on the Stóra-Seyla farm, northern leeland, "Journal ot Archaeological Science" 2013, nr 40, s.268-278.
10 A. Gałęska-Śliwka, Dzieciobójstwo. Analiza karno-me-dyczna,Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,Toruń 2012, s. 90.
PROBLEMY KRYMINALISTYKI289(3)2015
czynności zwykle nie pozwalają na wnikliwe analizo -wanieuzyskiwanych materiałów. Dziejesiętak w sytu-acji,kiedy domniemany sprawca jest obecny podczas prowadzenia czynności, zaś szybkie odstąpienie od zakończenia czynności przed ujawnieniemzwłok może
spowodować, że sprawca przeniesie zwłoki w inne miejsce. Problemem jest więc zdecydowanie zbyt krótki czas na przeszukanie dużego obszaru. Takie utrudnienia istniałym.in.w sprawie,w której konieczne było zdobycie dla sądu dowodów, aby tymczasowo aresztować kobietę, która najprawdopodobniej zako-pała zwłoki noworodka w ogrodzie.Ograniczony czas zatrzymania osoby powodował, że na przeszukanie ogrodu było mało czasu. Po czterech godzinach pro-wadzenia czynności weryfikacyjnych w miejscowości K. w 2014 roku poszukiwan ia zakończyły się jednak ujawnieniem martwego płodu.
Zaginięcia
Poszukiwaniezwłokprowadzisięw sprawachzaginię cia w przypadku podejrzenia,żeosoba nieżyje,zaśdo śmierci doszło w wyniku zabójstwa, nieszczęśliwego wypadku, atakżesamobójstwa. Wzależności od przy
-jętejwersjiśledczejmającej wyjaśnićzdarzeniedobiera się różne metody poszukiwania. Zależnejest totakże od tego,czy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że doszło do celowego ukrycia zwłok, czy też zdarzenie nie jest zbrodniczym spowodowaniemśmierci,a ofiara, na przykład samobójstwa, wybrała nietypowe, trudne do ujawnienia,miejsce swojej śmierci".Autorzy postu-lują opracowanie metodyki poszukiwania ciała ofiary/ sprawcy w przypadku podejrzenia, że zostało popeł
nione samobójstwo.Często spotykanym uchybieniem względem reguł obowiązujących przy poszukiwaniu zwłokjest wykorzystanie tylko jednej metody, zamiast zastosowaniakilku metod równoleqle".
Upływającyczas należy postrzegaćjako sprzym
ie-rzeńcaorganówścigania,bowiem zwłoki mogą zostać ujawnione wcześniej czy później. Zgodzić należy się jednak z J. Gurgulem,że "wstępne czynności śledcze mają częstokroć decydujące znaczenie dla wykrycia sprawcy i skazania go"13, toteż nie można ich zanie
-dbywać. Należy wyraźnie zaznaczyć, że opisywane
11 Zob. T. Jaśkiewicz-Obydzinska, Ekspertyza psycholo-giczna, [w:] Ekspertyza sądowa, red. J. Wójcikiewicz , Lexa WoltersKluwer business,Warszawa 2007,s. 406; J.K.Gierowski,E.Skupień,Samobójstwo czyzabójstwo? Dylematy opiniowania kompleksowego, "Z zagadnień nauksądowych"2014, nr 97, s.69.
12 Zob.M. Całkiewicz, Oględziny zwłoki miejsca ich zna-lezienia ,Wydawnictwo Poltext,Warszawa 2010, s. 140 i nast. na tematbłędówwoględzinachmiejsca.
13 J. Gurgul, Uwagi o wykrywalności i czynnościach śled czych w sprawach zabójstw, Prometeusz,Opole 2010, s.27.
ZPRAKTYKI
poszukiwania dotyczą zwłok, nie zaś ludzi żywych.
W przypadku poszukiwań zakończonych brakiem
odnalezieniaciała nie oznacza to porażki, aprzybliża
organy ścigania do wyjaśn ie nia sprawy. Uzyskanie wyniku negatywnego poszukiwań na określonym ob
-szarze pozwala wykluczyć niektóre wersje śledcze.
Brak odnalezienia zwłokjest bardzoistot nym śladem
krymina listycz nym.
Metody chemiczne
Inną metodą stosowaną przy poszukiwaniach zwłok
jest metoda fosforanowa. Polega ona na pobraniu próbek ziemiizbadaniuzawartościfosforanówpoc ho-dzenia organicznego powstających podczas rozkładu np.ciała ludzkieqo".Próbkigruntupobieranesą przy
użyciu ręcznejsondygeologiczneji traktowane dwoma preparatami chemicznymi z zachowaniem odpow ied-nich reżimówczasowych.Dzięki zastosowaniutej me-tody można między innymi odpowiedzieć na pytanie, czy w danym miejscu doszło do rozkładu substancj i
organicznych, np. zwłok ludzkich, w przypadku ich
przemieszczeniai powtórnegoukrycia",
Z uwagi na fakt,iżniemożnajednoznaczniestwier
-dzić , czy wykazana anomalia geofizyczna obrazuje
zwłoki ludzkie, konieczne jest wykonanie wykopu kontrolnego i dokonanie oceny charakteru zabu rzeń
przypow ierzchniowych warstw gruntu lub obecności
przedmiotów obcych.Wykopy kontrolnewykonywane
sądo głębokości , naktórej stwierdza się występowa nie warstwstałychojednolitej strukturzebez
obecno-ści przedmiotówobcych.
Metoda sonarowa
Kolejną metodą stosowaną w działaniach p oszuki-wawczych jest sonar.Służy on do prowadzenia d
zia-łań poszukiwawczych w środowisku wodnym.Trzeba
dodać, że pies zwłokowy także może być wyko rzy-stany do poszukiwań w wodzie. Urządzen ia sonaro-we odwzorowują powierzchnię dna oraz przedmioty znaj d ujące się na nim lub w toni wodnej. Można ich
używaćdo przeszukiwaniazarównopłytkich, jakigłę bokich zbiorników wodnych. Użycie sonaru pozwala
na przeszukanie dużych obszarów w stosunkowo
krótk imczasie.
14 P. Waliin, I. Osterholm, S. Osterholm, R. Solsvik Phosphates and bones: An analysis ot the courtyard ot marae Manunu, Huahine, Society Islands, French Polynesia,.Jslands of inquiry.Colonisation ,seafaringand the archaeologyof maritimelandscapes.TerraAustralis", 200B,s.423-434.
15 H. Gundlach, TOptelmethode aut Phosphat, ange -wandt in prenisiorischer Forschung (ais Feldmethode), .MlkrochirnicaActa"1961,nr 5,s.735-737.
6
Wśrodowiskuwodnymdo prowadzeniaposzukiwań
można wykorzystaćnurka.Działaniamogą być prowa-dzone metodą wahadłową albo metodą polami bądź
też stanowić kombinację obu metod. Przyjmuje się, że nagłębokości poniżej30 m pojawiasię zagrożenie dla bezpieczeństwa nurka. Pod wodą można także
użyć kamery podwodnej lub robota do działań pod -wodnych nadużych głębokościach. Do poszukiwania zwłok wykorzystuje się również detektory metalu. Do
poszukiwaniazwłok znajd uj ących się w mule lub
pia-sku rzecznymmożna wykorzystaćspecjalnedetektory z cewkami ramow ymi umieszczonymi na pływakach. Taki zestaw został użyty w okolicach S. w 2014 roku do poszukiwaniazwłokludzkich, które zgodniez przy
-puszczeniamimogły znajdować się w walizcez
alega-jącej wmulezbiorn ika wodnego.Detektory zcewkami ramowymi potrafią wykryć przedmioty metalowe n a-wetnagłębokości kilkumetrów.
Dokumentacj aczynności
Nieodzownączęścią prowadzeniaczynności posz
uki-wawczych jest sporządzenie dokładnej i rzetelnej
do-kumentacji.Szczególniepomocnesąurządzen iaGPS.
Pozwalają one na dokład ne wyznaczenie sektorów
objętych czyn nościam i , zapisywanie pozycji u jawnio-nych śl adów czy koordynacj ę pracy poszczególnych
członków zespołów dochodzeniowo-śledczych .Zasto
-sowanie aparatów i kamer z wbudowanym mod
u-łem GPS pozwala na późniejsze przypisan ie zdjęć
i filmów do poszczególnych miejsc naniesionych na zdj ęci a lotnicze lub satelitarne. Gdy w 2014 roku do odtworzenia drogi sprawcy do miejsca ukrycia zwłok została użyta kamera z wbudowanym modu-łem , szczegółowo określo no dystans oraz prędkość
przemieszczania się z możliwością odtworzenia ujęć
w konkretnych miejscach w sprawieprowadzonejprzez
proku raturęw N.
Najlepsze efekty przynoszą czyn ności
poszu-kiwawcze poprzedzone analizą materiału dowo
-dowego i tzw. wtórnymi oględzinam i miejsca pod
względem doboru metod poszukiwawczyc h, jak i samej możliwości oraz sposobu ukrycia zwłok na danym terenie. Dzięki temu już na wstępnym etapie prowadzonych czynności biegły może zaproponować
najbardziej optymalny dobór środków technicznych oraz sposób ich wykorzystania. Członkowie zespołu
dochodzeniowo-ś ledczego nie muszą przec ież mieć
rozległej wiedzy odnośnie do sposobu działan ia i możliwości wykorzystania najnowszych urządzeń
technicznyc h.
Profilowanie psychologiczn e
Niezwykle istotna jest współpraca z profilerem. Profilowanie psychologiczne stosuje się jako
narzędzie wykrywcze przy nieznanym sprawcy
zabój-s
twa
"
,
zaś "zgromadzone dane dotyczące miejscazdarzenia pełnią zasadniczą i najba rdziej istotną rolę
w pracy nad sporządzeniem profilu?". Jednoczesne
powołanie do sprawy biegłego z zakresu
profilo-wania jest również ważne z powodu możl iwości
zastosowania qeoprofllowania" do poszukiwan ia
ciała lub ciał ofiar. Dla sporządzenia portretu
psy-chologicznego sprawcy ważne jest także wszystko
to, co zostało znalezione na miejsc u zdarzenia" ,
Zdarzenia zaś mogą być bardzo skomplikowane. Są
sprawy , w wypadku któ rych doszło do samobójstwa
rozszerzonego ,tzw.sprawca najpierw pozbawił życia
in ną osobę lub osoby,a następnie popełnił
samobój-stwo, przy czym do zdarzeń mogło dojść w różnych
mleiscacb".
Profilowaniekryminalne" , zwaneteż sporządzaniem
portretupsycholog icznego, jestnarzędziemśledczym,
które ma pomagać policjan tom i/lub proku ratorowi
wytypować sprawcę przestępstwa. Na podstaw ie
analizy opartej przede wszys tkim na psycholog ii, ale
też krymi nologii, krymin alisty ce, medycynie sądowej,
socjolog ii, profile r sporządza opis hipotetycznego
sprawcyprzestępstwa.Współczesneprofilowaniekry
-minalnełączydwa rodzaje wnioskow ania- indu kcyjn e
idedukcy jne. Pierwszeoparte jest nazbiorach danyc h
opisujących inne wcześn iej zaistniałe zdarzeniaprz
e-stępcze i korzysta z istniejących typologii sprawców. Wyróżn ione typy mają wpisane często bardzo
roz-budowane schematy różnych zwyczajowych zach
o-wań - od wyboru ofiary, przez charakte r napaści, po
sposób zacierania i ukryw ania śladów. Drugi rodzaj
wnioskowaniato dedukcja ,czyliwyciąganie wniosków
na podstawie przesłanek dotyczących konkretnego
zdarzenia. Wnioskowanie indukcyjne powinno być
punktem wyjścia do postawienia wstępnych hipotez
16 J.K. Gierowski, Określenie sylwetki psychofizycznej nieznanego sprawcy zabójstwa - profilowanie, [w:]
Zabójcy i ich ofiary,red. J.K. Gierowski,T.Jaśkiewicz
-Obydzi ńśka,Wyd.IES, Kraków 2002,s. 15.
17 B. Lach, Profilowanie kryminalne, Lexa Wolters Kluwer
busines,Warszawa2014,s.126.
18 JK Gierowski,op.cit.,s.26;K.Gradoń,Zabójstwo wie-lokrotne. Profilowaniekryminalne,Lex a WoltersKluwer
business,Warszawa2010,s.219. 19 B. Lach,op.cit.,s.129.
20 P. Kaliszczak,F. Bolechała , M.Strona,Nowespojrzenie nateoretyczneipraktyczneproblemyokreślaniazjawiska samobójstwa poagresyjnego, [w:] Samobójstwo. Stare problemy, nowe rozwiązania, red. J. Stojer-Polańska,
A.Biederman-Zaręba, WydawnictwoJak,Kraków 2013,
s.62 i nast.
21 J.K.Gierowski,E. Gruza,Psychologiasądowadla praw -ników ,Lex a Wolters Kluwer business,Warszawa 2012, s. 232;K. Gradoń, op.cit.,s. 165; K.Bonda, B. Lach, Zbrodnia niedoskonafa, Videograf II, Katowice 2009,
s.22.
PRO BLEMYKRYMI NALISTY KI 289(3) 2015
weryfikowanyc h nazasadziededukcji".
Jednym zgłów nych założeńprofilowania kry
minal-nego jest tzw. paradyg mat projekcyjny. Popełnione
przestępstwojest projekcjąwyobrażeńsprawcyo tym,
jakpowi nnowyglądać przestępstwo i jakiesąmożliwe
działan ia organów ścigan ia, aby go zatrzymać . Dwa
podstawowepyta nia , naktóre starasię odpowiedzieć
profiler,dotyczą określen ia rodzajuistopnia relacji łą
czącej sprawcę z ofiarą oraz relacjiłączącej sprawcę
z miejscem zdarzen ia; można to uprościć do sformu
-łowani a: "czy sprawca znał ofiarę i czy znał miejsce,
w którymdoszłodo przestępstwa?".
Kolejna kwestia dotyczy określen ia stopnia pla
-nowania popełn ienia przestępstwa. Należy przyjąć,
że sprawcy planujący przestępstwo uwzględniają
również potrzebę zacierania śladów, w tym ukrycie
głównegodowoduzdarzenia,jakim jestcorpus delicti,
czyli zwłoki ofiary. Sposób ukrycia zwłok lub
pozo-rowania przestępstwa na inne zdarzenie zależy od
wiedzy i umiej ętności sprawcy, które są wypadkową
jegozdol ności intelektu alnyc h,charakterystyk i osobo-wościowej i doświadczen ia życioweg o. Druga część
popul acji sprawców (statysty czniewiększa) nie planu-je dokonania zabójstwa;jest ono splotem czynników osobowościowychisytuacyjnych.Potrzeba zacierania
i ukrywaniaśladówpojaw iasiędopiero jakoreakcja na
dokonany czy n.Czynnikamiwpływającym isą,
podob-nie jak w poprzed niej grupie,zdolności intelektu alne,
osobowość i umiejętności sprawcy, ale ponadto sto
-pień kont roli jego emoc ji (lak szybko odzyska "zimną
krew" i umiejętność racjonalnego myśl en ia), stan
trzeźwości,atakżeczynn ikisytuacy jne,czylidostępne
środki , czas ,czy nnikizakłócające- bliskośćinnych
lu-dzi,obecność osób postronnych,warunki pogodowe,
terenowe, poradnia itp.
Zwłoki są najważniejszym dowodem obciążającym
sprawcę, więc wysiłek włożony w ich ukrycie lub zniszczenie jest tym większy, im sprawca dostrzega większy związek swojej osoby z ofiarą . Formułując
to inaczej, sprawcadokładniej pozbywasię zwłoklub je ukrywa, im silniej jest przeko nany,że odnalezienie
zwłokdoprowadzidojego osoby.Wynikato złączącej
ich relacji(znajomość, pokrewieństwo itp .).
W przypadkuzabójstwaprofilersporządzaprofil
nie-znanego sprawcy przestępstwana podstawie analizy
wiktymolog iczneji analizy śladówkryminalistycznych.
Szczegó lnie należy się przyjrzeć tym przypadko m,
w który ch nie odnalez iono ciała ofiary. Zazwyczaj
mamy podejrzenie dokonan ia zabójstwa, często
forma lnie ofiara uznana jest za zaginioną, nierzadko
bywa, że rozważane jest również dokonan ie
samo-bójstwa. Analiza psychologiczno-kryminalna w takich
przypadkach musi objąć wszystkie możliwe wersje
22 J.Gołębiowski , Profilowanie kryminalne. Wprowadzenie
dosporządzaniacharakterystykipsychofizycznej
niezna-nych sprawcówprzestępstwa, Logos,Warszawa2008,
s.94.
Z PRAKTYKI
zdarzenia. Dokonując analizy wiktymologicznej, oce-nia się stopień ryzyka stania się ofiarą przestępstwa, atakże bierzesię pod uwagę możliwości wystąpienia tzw. fugi psychopatologicznej (dysocjacyjnej), czyli zniknięcia, ucieczki w wyniku zaburzeń psychicznych lub mechanizmudysocjacyjnego (mechanizm obronny po przeżyciach silnie stresujących lub trauma tycz-nych). Ocenia się także możliwość wystąpienia tzw. syndromu presuicydalnego. Stwierdzenie potencjału samobójczego pozwala na postaw ienie hipotez od -nośnie do sposobu i miejsca dokonania zamachu, np.ocena na wymiarach ekspresyjnośćvsintymność; odniesieniesię do statystyk (np.większość mężczyzn dokonuje samobójstwa przez powieszenie), a także uwzględnienieindywidualnychskłonnościopiniowanej osoby. W przypadku hipotezy zabójstwa i określenia możliwej relacji sprawcy z ofiarą, a także miejscem zbrodni oraz motywacji sprawcy można wytypować ewentualne sposoby i miejscaukryciazwłok.
Modus operandi sprawców bywa bardzo zróż
nicowany i polegać może na zakopywaniu zwłok,
ćwiartowaniu ich, wrzucaniu do zbiorników wodnych, szamba,dołu kloacznego, bagien,porzucaniu na in -nymgrząski m terenie(często powiązane zuprzednim obciążeniem i ćwiartowaniem ciała) , paleniu zwłok, rozpuszczaniu w kwasie, kawałkowaniu i wrzucaniu do ściekówczy nawet karmieniu szczątkam i zwierząt (np.świ ń lub psów).
W nurcienauk sądowych dotyczącym profilowania
kryminalnegowypracowanezostały założenia, mające
najczęściej postać typologii sprawców, odnośnie do schematycznych działań przestępców. Profilowanie kryminalne historycznie związane jest ze śledztwami w sprawcach seryjnych zabójstw i właśnie na bazie tych doświadczeń wypracowano model "ko lekcjo-nerzy vs drapieżnicy" . Pierwszy typ sprawcy trzyma zwłoki ofiary w swoim domu lub w jego pobliżu, na ogół są dość dobrzeschowane. Przykładami spraw -ców tego typu są Jeffrey Dahmer i JohnWayne Gacy oraz Bogdan Arnold. Drugi typ jest skupiony głównie na akcie zabójstwa i niejestjuż późniejzainteresowa -nyzwłokami , więcje porzuca,przykładam i mogą być Ted Bundy lubPawełTuchlin" .
Pewna część sprawców przechowuje lub ukrywa zwłoki w dobrze znanych sobie miejscach, czasami są to ich domy,posesje lub inne dobrze znane m iej-sca, gdyż przebywanie w danym miejscu lub jego dobra znajomość zapewnia kontrolę tego miejsca idaje poczucie bezpieczeństwasprawcy.Drugaczęść sprawców pozbywa się zwłok, najczęściej wywożąc je daleko od swojego miejsca przebywania (tzw. bazy, np. domu) lub starasięjezniszczyć.
Profiler po oceniemożliwychwersjizdarzenia, przyj -mując hipotezę zabójstwa, kreśli profil nieznanego sprawcy przestępstwai,oceniając stopień planowania 23 Na temat historii seryjnych sprawców zob. K.Gradoń, A.Czerwiński,Seryjnimordercy,Muza,Warszawa 2001.
8
imożliwejkontroliemocji,uwzględn iajego preferencje psychogeograficzne ,atakże doświadczeniaiumiejęt ności , często nabywane w toku aktywności
zawodo-wej. Preferencje psychogeograf iczne odnoszą się do
szlaków iśrodków komunikacyjnych ,jakimimoże
po-ruszać sięhipotetyczny sprawca.Do odnalezieniatych miejsc lub miejsc identycznych w realnej przestrzeni geograficznejsłużydokładnaanaliza map.
Aspekty związanez profilowaniem ianal izą modus
operandi są bardzo istotne. Do większości zabójstw
w Polsce dochodzipomiędzyosobami,któresię zn aj ą i zazwyczaj sprawca nieukrywa ciała, tylko zostawia je w miejscu ,gdzie dokonałzabójstwa". Zdaniem au-torów istniejejednak znaczna ciemna liczbazdarze ń " ze skutkiem śmiertelnym , dotyczy to i samobójstw, i zabójstw. Sprawca może mieć nietypowy modus
operandi, np. rozkawałkowuje zwłoki, co utrudnia
działan iaposzukiwawcze.Należyzaznaczyć , że zwło kipodlegająochronie prawnokar ne]" .
Współpraca interdyscyplinarna
Warto wskazać, że biegli z zakresu entomologii sądowej również mogą wnieść istotne informacje do sprawy. Ten rodzaj wiedzy będzie bardzo istotny
w przypadku ukrycia zwłok w określonym miejscu,
wceluokreślen iaczasuich ukryciaw danym miejscu, atakżedla wnioskowan iaomożliwościprzemieszcze -nia ciała". Metody entomo logiczne stosuje się także do odtwarzan iaczasu zgonu zwłok .świeżych ?" oraz .starych?".
To, że współpraca i wymiana informacji pomiędzy biegłym i uczestniczącymi w oględzinach, funkcjona-riuszami dochodzeniowo-śledczymi oraz technikami
kryminalistyk i,atakże kierownikiem grupy oględzino
wej, najczęściej prokuratorem, są ważne, wydaje się oczywiste.W literaturzepodkreśla się też, jakistotne 24 M. Całkiewicz, Modus operandi sprawców zabójstw,
Poltext, Warszawa 2010, s. 139; K. Juszka, Analiza
wpływu oględzin kryminalistycznych na
wykrywal-ność sprawców zabójstw, WUJ, Kraków 2013, s. 38;
R. Włodarczyk, Działania kryminalistyczne, medyczne
i organizacyjne w sytuacjach zdarzeń masowych ze
szczególnym uwzględnieniem identyfikacji genetycznej
zwłokiszczątkówludzkich zpogorzeliska,Wydawnictwo
WyższejSzkołyPolicji,Szczytno 2010,s. 1134.
25 Na temat ciemnej liczby zob. J. Błachut , A. Gaberle, K.Krajews kiKryminologia ,Arche,Gdańsk2001,s. 227. 26 B. Sygit, M. Romańczuk-G rącka, Kryminalizacja
za-chowań przeciwko zmarłym, [w:] B. Sygit, T. Kuczor,
Aktualne problemy kryminalizacyjne , Wydawnictwo
Adam Marszałek,Toruń2013,s. 15.
27 E. Kaczorowska, A. Draber-Mońko , Wprowadzenie
do entomologii sądowej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk2014,s.81. 28 Ibidem,s.106.
29 Ibidem,s.123.
są prawidłowo przeprowadzone oględziny miejsca
znalezieniazwłok30.
Autorzydostrzegają potrzebę inicjowania mających
służyć wymianiedoświadczeń spotkań w postaci se
-minariów, warsztatów czy też konferencji ekspertów
zaj m ujących siętego typuzagadnieniamijako prob
le-mem interdyscyplinarnym. Rozwój techniki um ożliwia
włączanie coraz to nowych sposobów do realizacji
zw alczania przestępczości przy poszukiwaniu zwłok.
Osobyzaj m ującesiętego typuposzukiwaniamipowin
-ny być szkolone w systemie ustawicznym. Istotnesą
także szkolenia zagraniczne iwymiana doświadczeń
poza granicamiRP. Koszt pracybiegłych powołanych
na początku prowadzenia śledztwa, w którym po
ja-wił się wątek zaginięcia, pozwala ograniczyć koszty
w sprawie.Wysokie koszty pracy biegłych często wy
-nikająz tego,że włączono ich do działań zbyt późno.
Mając na celu zmniejszanie ciemniej liczby zdarzeń
kryminalnych, zwłaszcza tych przeciw ko życiu, nale
-żałoby stosować wszystkie dostępne metody poszu
-kiwań zwłok.
Bibliografia
1. BtachutJ.,GaberleA,KrajewskiK.:Krymino
lo-gia,Arche,Gdańsk2001.
2. Bonda K., Lach B.: Zbrodnia niedoskonała,
Videograf II,Katowice2009.
3. Całkiewicz M.: Modus operandi sprawcó w za
-bójstw,Poltext,Warszawa2010.
4. Całkiewicz M.: Oględziny zwłok i miejsca ich
znalezienia, Wydawnictwo Poltext, Warszawa
2010.
5. Damiata B.N., Steinberg J.M., Bolender D.J.,
Zoeqa G.:Imaging skeletal remainswith ground
--penetrating radar: comparative resultsover two
gravesfrom Viking Age and Medieval churc
hy-ards on the Stóra-Seyla farm, northern Iceland,
"Journal of ArchaeologicalScience "2013,nr 40.
6. Gałęska-Śliwka A.: Dzieciobójstwo. Analiza
karno-medycz na, Wydawnictwo Naukowe U
ni-wersytetuMikołajaKopernika,Toru ń2012.
7. Gierowski JK , Gruza E.: Psychologia sądowa
dla prawników, Lex a Wolters Kluwer business,
Warszawa2012.
8. Gierowski JK: Określenie sylwetki ps
y-chofizycznej nieznanego sprawcy zabój
-stwa - profilowanie, [w:] Zabójcy i ich ofiary,
red. J.K. Gierows ki, T. Jaśkiewicz-Obydzi ńska,
Wyd. IES,Kraków 2002.
30 M.Całkiewicz , Oględziny...,op.cit.,s.23,M.Całkiewcz, Modus operandi ... , op.cit., s. 229; K. Witkowska,
Oględziny. Aspekty procesowe i kryminalistyczne, Lex
a WoltersKluwe business,Warszawa2013,s.249.
PROBLEMYKRYM INALISTYKI289(3) 2015
9. Gierowski J.K., Skupień E.: Samobójstwo czy zabójstwo? Dylematy opiniowania komplekso
-wego, "Z Zagadnień Nauk Sądowych" 2014,
nr97.
10.Gołębiowski J.: Profilowanie kryminalne.Wpro
-wadzenie do sporządzan ia charakterystyki
psychofizycznej nieznanych sprawców pr
ze-stępstwa, Logos,Warszawa2008.
11. Gradoń K., Czerwi ński
A:
Seryjni mordercy,Muza, Warszawa2001.
12. Gradoń K.:Zabójstwo wielokrotne. Profilowanie
kryminalne, Lex a Wolters Kluwer, Warszawa
2010.
13. Gundlach H.: TLi pfelmethode auf Phosphat,
angewandt in prahłstorlscher Forschung (ais
Feldmethode), "Mikrochimica Acta"1961,nr 5.
14. Gurgul J.:Uwagiowykrywalnościiczynnościach
śledczych w sprawach zabójstw, Prometeusz,
Opole 2010.
15. Jaśkiewicz-Obydzińska
T.
:
Eksperty za psy-chologiczna, [w:] Eksperty za sądowa, red.
Wójci kiewiczJ.,Lex a Wolters Kluwerbusiness,
Warszawa 2007.
16. Juszka K.: Analiza wpływu oględzi n krymina
li-stycznych nawykrywalnośćsprawcówzabójstw,
WUJ,Kraków2013.
17. Kaczorowska E., Draber-Mo ń ko
A:
Wprowa-dzenie do entomologii sądowej, Wydawnictwo
UniwersytetuGdańskiego ,Gdańsk2014.
18. Kaliszczak P., Bolechała F., Strona M.: Nowe
spojrzenienateoretyczneipraktyczneproblemy
okreś lania zjawiska samobójstwa poagresyjne
-go, [w:] Samobójstwo. Stare problemy, nowe
rozwiązania,red.Stojer-PolańskaJ.,Biederma n--ZarębaA.,WydawnictwoJak,Kraków 2013.
19. Karczewski J.,OrtylL,Pasternak M.: Zarys me
-tody georadarowej,WydawnictwaAGH,Kraków
2011.
20. KonczewskiP.:Archeologiasądowaw praktyce,
[w:] Archeologiasądowa wteoriiipraktyce,red.
M. Trzci ński , J. Kawecki, Lex a Wolters Kluwer
business,Warszawa2013.
21. Lach B.:Profilowaniekryminalne,Lex a Wolters
Kluwerbusiness,Warszawa2014.
22. Marsh 1., Melville G.:Crime justice and the m
e-dia,Paperback,Abingdo n2009.
23. Ornacka E.: Tajemnice zbrodni, Prószyński iS-ka,Warszawa2011.
24. StojerJ.:Efektszkoleniowyserialikryminalnych, "Edukacja Prawnicza",2011,nr1.
25.SygitB.,Romańczuk-GrąckaM.:Kryminalizacja
zachowań przeciwko zmarłym , [w:] Sygit B.,
Kuczor
T.
:
Aktualne problemy kryminalizacyjne,Wydawnictwo Adam Marszałek,Toruń 2013.
26.Wallin P., Osterholm 1., Ósterholm S., Solsvik
R.: Phosphates and bones: An analysis of the
courtyard of marae Manunu, Huahine, Society
Islands, French Polynesia, .Jslands of inquiry.
ZPRAKTYKI
Colonisation,seafaring and the archaeology of
maritime landscapes.TerraAustralis",2008.
27. Witkowska K.: Og l ędzin y. Aspekty proceso -we i kryminalistyczne, Lex a Wolters Kluwer
business, Warszawa2013.
10
28. Włodarczyk R.: Działan ia kryminalistyczne,
medyczneiorganizacyjnew sytuacjachzdarzeń
masowych ze szczególnym uwzględ nien iem
identyfikacji genetycznej zwłok i szczątków
ludzkich z po gorzeliska,Wydawn ictwoWyższej
Szkoły Policji, Szczytno 2010.
